Relatywizm językowy

Czym jest relatywizm?
Relatywizm językowy
Przykłady rozwiązania problemu relatywizmu językowego
Podsumowanie

Artur Machlarz

2011-10-25

Artur Machlarz


Podsumowanie

Plan wykładu

1

Relatywizm - przykłady stanowisk relatywistycznych
Klasyczny przykład strategii antyrelatywistycznej
Relatywizm językowy - problem metodologiczny

2

Historyczne wersje relatywizmu językowego - W. v. Humboldt
Radykalna wersja relatywizmu - Fritz Mauthner

3


4

Podsumowanie

Artur Machlarz


Podsumowanie



Relatywizm - próba deﬁnicji.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Relatywizm - ogólna deﬁnicja

Relatywizm - stanowisko, zgodnie z którym:
istnieje głęboka nieprzekraczalna różnica między odmiennymi
sposobami postrzegania świata, zachowywania się wobec innych,
mówienia;
zasadniczo rzecz biorąc, żaden z tych odmiennych sposobów nie jest
ani lepszy ani gorszy - są równouprawnione.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Relatywizm - motywacja

Stanowisko relatywistyczne wydaje się naturalną reakcją na zróżnicowanie
systemów etycznych, kultur, wierzeń, języków itp. Inną reakcją jest
dążenie do redukcji tego zróżnicowania.
Podstawe założenie relatywizmu - kształtowanie się naszych władz
poznawczych, norm postępowania, nie jest identyczne w całym rodzaju
ludzkim. Nie istnieją zatem żadne twierdzenia o świecie, które miałyby
charakter powszechnie obowiązujący.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Relatywizm etyczny soﬁstów

Protagoras:
człowiek jest miarą wszechrzeczy.

Artur Machlarz


Podsumowanie



Protagoras:
Czy istnieje coś, co jest dobre, niezależnie od tego, kto z tego korzysta?

Artur Machlarz


Podsumowanie



Protagoras:
Czy istnieje coś, co jest dobre, niezależnie od tego, kto z tego korzysta?

Nie.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Protagoras - demokrata

Według Protagorasa i soﬁstów:
etyka i moralność nie pochodzą z natury;
zasady postępowania podlegają głosowaniu.

Artur Machlarz


Podsumowanie



Według Protagorasa i soﬁstów:
etyka i moralność nie pochodzą z natury;
zasady postępowania podlegają głosowaniu.
Każdy obywatel powinien mieć prawo głosu w tych kwestiach. Obyczaje i
prawa będą wtedy dobre, gdy będą powszechnie w społeczeństwie
akceptowane.

Artur Machlarz


Podsumowanie



Każdy czyn może podlegać także ocenie niezależnej od praw
obowiązujących w państwie - oceny są jednak względne do oceniającego.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Relatywizm poznawczy

Relatywizm poznawczy polega na uznaniu, że:
odmienne systemy przekonań, teorie lub metody badawcze są tak
samo dobre jak inne;
nie istnieje prawda absolutna;
wyniki dążeń poznawczych zależą od badacza, momentu
historycznego, dyscypliny naukowej itp.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Relatywizm poznawczy - Th. Kuhn

Kuhn - nieporównywalność paradygmatów:
Tym, co różniło rozmaite szkoły, były nie takie czy inne
braki metody - w tym sensie wszystkie one były “naukowe” lecz to, co nazywać będziemy niewspółmiernością sposobów
widzenia świata i uprawiania w nim nauki. (...) Arbitralne
czynniki, na które składają się przygodne okoliczności osobiste i
historyczne, zawsze wywierają wpływ na poglądy wyznawane
przez daną społeczność uczonych w określonym czasie.
Thomas Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 2001, s. 24.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Czy jestem relatywistą/ką?

Czy jesteś relatywistą/ką?

Artur Machlarz


Podsumowanie


Platonizm jako przykład stanowiska antyrelatywistycznego

Platon dąży do pokazania, że - wbrew soﬁstom - istnieją pewne
absolutne punkty oparcia dla etyki: świat wiecznych i niezmiennych idei.
Istnieją stałe punkty odniesienia pozwalające na ocenę systemów
prawnych, działań ludzkich, dzieł estetycznych itp.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Czy relatywizm jest niebezpieczny?

Antyrelatywizm jako:
absolutyzm,
dogmatyzm,
totalitaryzm.

Artur Machlarz


Podsumowanie



Naturalna podstawa RJ: istnienie odmiennych języków.
Przekonanie, zgodnie z którym różnice między językami
sięgają również semantyki, tzn. tego, co w językach wyrażane.
Zgodnie z tym stanowiskiem, nie jest możliwe przełożenie
wyrażeń jednego języka na drugi bez utraty treści.
Konsekwencją różnych relatywizmów, w szczególności relatywizmu
językowego, jest relatywizm kulturowy.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Teza o paralelności - Humboldt

Podstawa relatywizmu Humboldta:
teza o paralelności;
określenie roli językoznawstwa.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Teza o paralelności - Humboldt

Konsekwencje tezy Humboldta:
możliwość interpretacji słów i gramatyki języków naturalnych jako
adekwatnych obrazów świata myśli;
trudności z ustaleniem podstaw wzajemnej porównywalności
„światooglądów” związanych z różnymi językami - znaczenia są
bowiem związane z poszczególnymi językami (formami językowymi).

Artur Machlarz


Podsumowanie


Uniweralizm w teorii Humboldta

Humboldt istnienie uniwersaliów semantycznych uważał za konieczne,
ponieważ wierzył w jedność natury ludzkiej. Jego zdaniem, przyjęcie
uniwersaliów było konieczne także dlatego, że w przeciwnym razie nie
istniałyby żadne podstawy do analiz porównawczych różnych języków.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Uniwersalia językowe a zróżnicowanie form językowych

Humboldt nie zajął jednoznacznego stanowiska w sprawie uniwersaliów
językowych w tym sensie, że w swoich pismach nie rozstrzygnął problemu
relacji między uniwersaliami językowymi i formami językowymi
właściwymi poszczególnym dialektom:
Humboldt zdawał sobie sprawę z trudności, jakie relatywizm niesie
dla metodologii nauk humanistycznych;
Z drugiej strony, między innymi także w kontekście problemu
metodologii badań etnologicznych, Humboldt wskazywał na
konieczność przyjęcia radykalnego relatywizmu językowego, zgodnie
z którym z każdym językiem skorelowany jest odmienny od
dowolnego innego światoogląd, stanowiący semantykę danego języka.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Deklaracja relatywizmu - zróżnicowanie pojęć

Mocna deklaracja zasady relatywizmu znalazła się już we wczesnych
pismach Humboldta. Odnośnie pojęć przedmiotów doświadczenia
¨
zmysłowego Humboldt w późnej pracy Uber die Verschiedenheit des
menschlichen Sprachbaues stwierdził:
jeśli na przykład w sanskrycie słoń raz nazywa się pijącym
dwa razy, czasem dwuzębnym, czasem jednorękim, to tym
samym, jeśli nawet zawsze ten sam przedmiot jest domniemany,
tyle samo różnych pojęć jest oznaczonych.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Deklaracja relatywizmu - zróżnicowanie pojęć

Znacznie radykalniej różnice językowe zinterpretował Humboldt w
kontekście problemu pojęć abstrakcyjnych. Już w pochodzących z lat
1801-1802 Fragmentach monograﬁi o Baskach:
kilka języków to nie tylko kilka oznaczeń jakiejś rzeczy; są to
różne jej oglądy, a gdy rzecz nie jest przedmiotem zmysłów
zewnętrznych, wóczas są to często i rzeczy różne (...)

Artur Machlarz


Podsumowanie



Fritz Mauthner pokazał, że konsekwentne oparcie badania języków na
wewnętrznej analizie form określonego języka prowadzić powinno raczej
do odrzucenia możliwości naukowego opisu semantycznego niż do
osiągnięcia jakiejkolwiek wiedzy na temat życia psychicznego
posługujących się określonym językiem narodów albo indywiduów.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Fritz Mauthner - język a kultura

Mauthner uważał, że kategorie leksykalne stanowią:
prostą rekonstrukcję doświadczeń i przedstawień indywiduów oraz
rekonstrukcję doświadczeń grup społecznych.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Fritz Mauthner - język a kultura

Można w ostateczności przyjąć wg Mauthnera, że istnieje jakaś
ograniczona wspólnota doświadczeń, wspomnień i obyczajów (którym
odpowiadają określone formy słów, słowa i gramatyka), którą to
wspólnotę można nazwać kulturą danej grupy. Nie można jednak na
żadnej podstawie, zdaniem Mauthnera, stwierdzić, że słowa danego
języka mają choćby w dwóch różnych wypowiedziach dokładnie to samo
znaczenie, czyli że oznaczają to samo przedstawienie, dlatego że
znaczenie zależy od całości doświadczeń mówiących osób, która to całość
stale się zmienia.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Znak językowy jako znak wspomnień

Za zasadniczą funkcję znaków językowych Mauthner uważał funkcję
„przypominania” (nazywał znaki językowe „Erinnerungszeichen”). Jeśli w
ogóle można byłoby mówić o ogólnej teorii znaczenia, to musiałaby ona
być, jego zdaniem, oparta o ﬁzjologiczny opis funkcjonowania pamięci.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Znak językowy jako znak wspomnień

Nie istnieje żadna ogólna gramatyka, w szczególności
gramatyka filozoficzna. Spotkałem kiedyś Murzyna, który z
planem miasta K¨nigsberg chciał odnaleźć się w Paryżu. W
o
naukach humanistycznych mamy właśnie do czynienia z czymś
takim.
Taki plan, jak pisze dalej Mauthner, nie mógłby oczywiście zawierać
żadnego konkretnego rozkładu ulic, żadnych rzek, żadnych budynków itd.
Jednak także i jedyną uważaną za względnie sensowną realizację
gramatyki uniwersalnej – opartą na fizjologicznym badaniu komórek
nerwowych – Mauthner uznawał za praktycznie niewykonalną.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Dlaczego ogólna semantyka nie jest możliwa?

Brak jakiegokolwiek narzędzia pozwalającego stwierdzić wzajemną
tożsamość znaczeń: przedstawień wiązanych nawet z identycznymi
znakami, ale wypowiadanymi w róznych okolicznościach, albo choćby
przez różne osoby, lub w różnym czasie, decydował o tym, że, zdaniem
Mauthnera, nie byłoby możliwe opisanie „świata myśli” na podstawie
badań gramatycznych i leksykalnych.

Artur Machlarz


Podsumowanie


Współczesny problem RJ w kontekście metodologii

W nurtach związanych raczej z szeroko pojętą problematyką antropologii
filozoficznej, zagadnieniami metodologii różnych nauk humanistycznych,
czy filozofią lingwistyczną problem relatywizmu językowego stawia się
szerzej, nie identyfikując go ani z problemem obiektywności prawdy, ani z
zagadnieniem ontologicznej względności związanej z różnorodnością
systemów pojęciowych. Akcent kładzie się na rekonstrukcję języków
naturalnych, co służyć ma opisowi form życia społecznego, a nie na
rekonstrukcję teorii naukowych, traktując często te ostatnie jedynie jako
jedne z wielu form życia społecznego.

Artur Machlarz


Podsumowanie


RJ - problem metodologiczny P. Wincha

Peter Winch w artykule Rozumienie społeczeństwa pierwotnego stawia
ten sam problem, wskazując na dwa rozbieżne cele, które należy postawić
etnologii jako nauce:
1

z jednej strony interpretować pojęcia, którymi posługują się ludy
pierwotne powinno się jedynie w kontekście sposobu życia tych
ludów,

2

a z drugiej strony, opis dostarczany przez badacza musi być
sformułowany w języku społeczności, do której jest adresowany.

Artur Machlarz


Podsumowanie


RJ - problem metodologiczny B. R. Wilson

Relatywizm językowy traktowany jest jako zjawisko polegające na
związku różnorodności języków z daleko idącymi odmiennościami w
sposobach życia społecznego. Tak rozumiany relatywim językowy uznaje
za podstawową metodologiczną trudność nauk społecznych Bryan R.
Wilson:
problem zrozumiałości i przekładalności znaczeń, rodzajów
uzasadnień oraz sposobów myślenia właściwych jednej kulturze
na język innej kultury oraz kwestię naukowego wyjaśnienia i
opisu zachowań religijnych, które wymykają się empirycznemu
ujęciu to podstawowe problemy nauk społecznych.

Artur Machlarz


Podsumowanie


RJ - problem metodologiczny

Te kwestie nabierać miałyby, zdaniem Wilsona, szczególnej wagi w
kontekście ﬁlozoﬁcznych problemów:
kulturowego ograniczenia znaczeń
wątpliwości co do faktycznej uniwersalności pojęcia racjonalności
wykształconego na gruncie kultury europejskiej.

Artur Machlarz


Podsumowanie

Uniwersalne składniki sensu - Wierzbicka
Za różnorodnością języków i kultur kryje się ograniczony
zasób słów prostych i uniwersalnych, określanych mianem
“alfabetu myśli ludzkich”. Zbiór 63 pojęć i prosta gramatyka
opisująca zasady ich łączenia tworzą metajęzyk, który pozwala
zdeﬁniować wszystkie inne słowa, wyrażenia i określenia.
Uniwersalny język może służyć jako wspólna miara do opisu i
porównywania wszystkich języków i kultur. Tylko w tym języku
można - ja wiem, że moja teza jest prowokacyjna! - bez
zniekształceń wyrazić to, co chciał nam powiedzieć Jezus
Anna Wierzbicka,
http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,378524,prof-dr-habanna-wierzbicka-moja-teza-jest-prowokacyjna.html

Artur Machlarz


Podsumowanie

Peter Winch - antyrelatywizm

(...) tylko wówczas, gdy można sensownie założyć, że ktoś
inny mógłby w zasadzie odkryć regułę, którą się kieruję, można
sensownie powiedzieć, że w ogóle kieruję się jakąś regułą.
P. Winch, Idea nauki o społeczeństwie..., s. 39.

Artur Machlarz


Podsumowanie

Rozwiązanie metodologiczne - Anton Marty

Semazjologia Antona Marty’ego:
opis dziedziny znaczeń,
opis form językowych skorelowany z opisem funkcji znaczeniowych.

Artur Machlarz


Podsumowanie

Rozwiązanie metodologiczne - Anton Marty

Semazjologia Antona Marty’ego:
opis dziedziny znaczeń,
opis form językowych skorelowany z opisem funkcji znaczeniowych.
Marty dążył do podania ogólnych zasad interpretacji rozbieżności między
strukturą znaczeniową a strukturą wypowiedzi.

Artur Machlarz


Podsumowanie

Literatura

Artur Machlarz


Podsumowanie

Dziękuję za uwagę i zapraszam do stawiania pytań!
Artur Machlarz
e-mail: artur.machlarz@uni.opole.pl
www: http://www.uni.opole.pl/∼machlarz

Artur Machlarz


Relatywizm językowy

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (13)

More from Artur Machlarz

More from Artur Machlarz (20)

Relatywizm językowy