"Экологи байгаль хамгаалал" Хичээл-7

1. Экологи 7-р лекц
Байгалийн нөөц баялаг, түүний ангилал,
ашиглалт, хамгаалалт
Экологи 7-р лекц

2. Тулгуур ухагдахуун
• Түлхүүр үг
• Environmental resource or value-
байгалийн нөөц ба үнэ цэнэ
• Depletion of natural resource-
байгалийн нөөцийн хорогдолт
• Natural resource- байгалийн баялаг
• Mineral resource-эрдсийн баялаг
• Rich reserves of coal- нүүрсний
баялаг нөөц
Хичээлийн зорилго:
Байгалийн нөөц
баялагийн ангилал,
зохистой ашиглалт,
нөхцөл нөөц, дахин
сэргээгддэг болон
нөхөн сэргээгддэггүй
байгалийн тухай
ойлголт өгөх.

3. :
Байгалийн нөөц
баялаг, түүний
ангилал
Байгалийн баялаг гэж
юу вэ?
Түүнийг хэрхэн
ангилах вэ?

4. Байгалийн
баялаг гэдэг нь
• Хүн төрºлхтний
үйлдвэр, аж ахуйн
хэрэгцээнд ашиглаж
байгаа манай дэлхийн
болон бусад гараг
эрхэсийн юмс үзэгдлийг
байгалийн баялаг гэнэ

5. Өөрөөр хэлбэл:
Байгалийн нөөц
баялагт нарны гэрэл,
ус, агаар, хөрс,
ургамал, амьтан,
ашигт малтмал
ба хүн өөрөө бий
болгоогүй бусад зүйлс
орно.

6. Ашиглалт гэж тухайн зүйлийн аль нэгэн хэрэгцээт шинж
чанарыг хэрэглэхийг хэлнэ.
Байгалийн нөхцөл, нөөц нь хэрэглээнд оролцож
ашиглалтанд хамрагдахаар баялаг болдог.
Байгалийн нөөц баялаг, түүний ангилал:

7. XX зууны шинжлэх
ухаан, техникийн хувьсгал
болон аж үйлдвэрийн
үсрэнгүй хөгжил нь хүний
олон талын хэрэгцээг
хангаж аж байдлыг
дээшлүүлэхийн зэрэгцээ
манай гаригийн хүрээлэн
буй орчинд асар их сөрөг
нөлөө үзүүлж ирсэн юм.

8. ХАА үйлдвэрийн хаягдлаар
агаар, хөрс, ус бохирдох,
ХАА, эдэлбэр газрын
талбай багсаж
цөлжилтийн үйл явц
эрчимжих, ус, ой, ашигт
малтмалын нөөц хомсдох,
амьтан ургамал устаж
үгүй болох зэргээр илэрч
байна.

9. Байгалийн нөөц баялагийг
зүй зохистой ашиглах,
хамгаалах:
Байгаль орчны төлөв байдал
ба байгалийн нөөцийн
байдалд бодит үнэлгээ өгөх,
тэдгээрийг зохистой ашиглах,
хамгаалах, нөхөн үйлдвэрлэх
асуудлыг боловсруулах
шинжлэх ухааныг байгаль
ашиглалт гэнэ.

10. Эрдэмтэд байгалийн нөөц
баялагийг доор дурьдсан
байдлаар ангилсан байдаг.
Шавхагддаг нөөц баялаг
Шавхагдашгүй нөөц баялаг

11. Хэрэв зөв зохистой, хайр гамтай
ашиглахгүй, үрэлгэн заралган
сэтгэлгээ давамгайлбал эргэж бий
болохгүйгээр устаж үгүй болдог
баялагийг хэлнэ.

12. Шавхагддаг
нөөц баялаг:
дотор нь :
Нөхөн сэргэдэг нөөц
баялаг - Үүнд,
ургамлын аймаг,
амьтны аймаг, мөөгийн
аймаг, зарим эрдэс
давс багтана.
Нөхөн сэргэдэггүй нөөц баялаг -
хүний үйл ажиллагааны явцад
нэгэнт ашиглагдаж, дахин
хэзээ ч нөхөн төлжихгүй
бөгөөд эсвэл хэдэн арван мянга,
сая жилийн хугацаа өнгөрч байж
сая ашиглах хэмжээнд хүрэх
тийм баялаг хамаарна. Үүнд,
хэвлийн баялагууд болох нефть,
чулуун нүүрс, болон ихэнх ашигт
малтмал орно.

13. Шавхагдашгүй нөөц баялаг
А. Огторгуйн уудмын баялаг - Нарны цацраг, далайн
таталт, түлхэлт багтана.
Б. Уур амьсгалын баялагт - Салхи, бороо,
температур, чийг, цасан бүрхүүл, усны урсгал гэх
мэт орно.
В. Далайн тэнгисийн ус - Далайн ус бол шавхагдашгүй юм.
Дэлхийн бөмбөрцгийн 4.3 %-ийг эзлэдэг далайн баялаг үнэхээр
шавхагдашгүй боловч далайн ус бохирдох аюул учирч байна.

14. Байгалийн нөөц баялагийн ийм
ерөнхий ангилал байдаг боловч
үүнийг гүнзгийрүүлж задалсан
ангилал бий. Тэдгээрээс Америкийн
эрдэмтэн О.Оуэны (1977)
«Байгалийн нөөц баялагийн
хамгаалал» номд бичсэн нөөц
баялагийн ангилалыг дор авч үзье.

15. Шавхагдашгүй нөөц баялаг
А. Өөрчлөгдөшгүй (хүний үйл ажиллагааны үр дүнд
таатай үр дүнд хүргэх чадваргүй)
Б. Буруу ашиглавал багасч болох баялаг. Гэхдээ энэ
баялаг бүрмөсөн үгүй болохгүй харин буруу ашиглавал
чанар нь буурна.

16. • Атомын энерги (уулын чулуулгын
дотор их хэмжээний задралын
материал байдаг)
• Салхины энерги уур амьсгалын
нөөцийн үр дүн
• Тунадас, уур амьсгалын нөхцлийн
өөрчлөлтийн үр дүн дуусашгүй
нөөц, хүн төрөлхтөн ирээдүйд
түүний хувирлыг өерчлөх
боломжтой.
• Далайн таталт, түлхэлтийн эрчим
хүч, нар, сар, дэлхийн харилцааны
үр дүнд бий болдог
Өөрчлөгдөшгүй
(хүний үйл
ажиллагааны үр
дүнд таатай үр
дүнд хүргэх
чадваргүй)

18. • Хадгалагдаж үлдэх баялаг. Тэдгээрийн байх үгүй
болох нь хүний ашиглах аргаас шалтгаална.
• Б. Нөхөн сэргэдэггүй баялаг. Тэдгээрийг үгүй
болсон хойно нь өөр юугаар ч сольж болохгүй
баялаг.
• В. Үл хадгалагдах баялаг. Ашигт малтмал
тэдний тоо хэмжээ багасаж байна. Ашигт
малтмал шавхагдаж байгаа нөөц юм. Нэгэнт
ашигласан ашигт малтмал дахин бий болохгүй.
• Г. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
• Д. Дахин ашиглах боломжгүй баялаг. Ийм
эрдэсийг их хэмжээгээр ашиглахад нөөц нь
дуусна.
Шавхагдах
нөөц
баялаг

19. • Хадгалагдаж үлдэх баялаг. Тэдгээрийн байх
үгүй болох нь хүний ашиглах аргаас
шалтгаална.
• -Нºхөн сэргэдэггүй баялаг. Тэдгээрийг үгүй
болсон хойно нь өөр юугаар ч сольж болохгүй
баялаг.
• -Үл хадгалагдах баялаг. Ашигт малтмал
тэдний тоо хэмжээ багасаж байна. Ашигт
малтмал шавхагдаж байгаа нөөц юм. Нэгэнт
ашигласан ашигт малтмал дахин бий
болохгүй.
• Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад
нөөц нь бага хэмжээгээр шавхагдах
эрдэсүүд.
• Ä. Дахин ашиглах боломжгүй баялаг.
Ийм эрдэсийг их хэмжээгээр ашиглахад
нөөц нь дуусна.
Шавхагдах
нөөц
баялаг

20. • Нөхөн сэргээгдэх баялаг - амьд
байгалийн нөөц баялаг-тасралтгүй
ашиглагдах энэ баялаг хүний нөлөөлөл
зохицуулалтаас шалтгаална. Хэрэв буруу
ашиглавал энэ баялаг барагдаж хорогдон
хүн нийгмийн эдийн засагт сөрөг нөлөө
үзүүлнэ.
• Ус, усны хэмжээ, чанар ашиглалтаас шууд
хамаарна.
• Хөрсний үржил шим - хүний хүссэн
хэмжээгээр ургамлын ургац өгөх, хөрсний
чадвар, үржил шимийг сэргээхэд ихээхэн
цаг хүч, зардал шаардагдана.
• Дэлхийн бүтээмж хөрсөнд ургадаг юмуу
түүнээс шалтгаалдаг нөөц баялаг орно.
Үүнийг дотор нь
Хадгалагдаж
үлдэх
баялаг.
Тэдгээрийн
байх үгүй
болох нь
хүний
ашиглах
аргаас
шалтгаална

21. • Ой. Модлог ба эслэгийн эх үүсвэр.
• Тэжээлийн ургамал. Таван хошуу
малын ашиг шимийг дээшлүүлэх эх
үүсвэр болно. Мах, сүү, арьс үс,
ноос авах нөхцөл болно.
• Зэрлэг амьтад. Агнуурын ба бусад
бүх амьтад. Нуур, гол, мөрөн, усан
сангийн бүтээмж, цэнгэг усны загас.
• Далайн бүтээмж. Тэнгэсийн загас
ба бусад амьтан.
• Хүний нөөц. Физикийн ба оюун
санааны нөөц.
А. Дэлхийн бүтээмж
хөрсөнд ургадаг
юмуу түүнээс
шалтгаалдаг нөөц
баялаг орно. Үүнийг
дотор нь
ХАА-н бүтээгдэхүүн.
Хүнсний ногоо, үр
тариа, жимс жимсгэнэ,
хөвөн, маалинга, олс
болон бусад таримал

22. • Зэрлэг амьтны зүйлүүд, Аялагч тагтаа,
их ахууна шувуу, урт сүүлт тотихон гэх
мэт бүр мөсөн устжээ. Тэд сая сая
жилийн турш эцсийн бүтээгдэхүүний
нэг хэлбэр болж байжээ.
• Унаган байгаль. Олон зууны
туршид харьяалагдан ирсэн унаган
байгалийн үнэ цэнийг алдвал орчин
үеийн ямар ч аргаар сэргээн бий
болгож чадахгүй.
Á. Нºхөн
сэргэдэггүй
баялаг.
Тэдгээрийг
үгүй болсон
хойно нь өөр
юугаар ч сольж
болохгүй
баялаг.

23. В. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
а. үнэт эрдэсийн чулуу, бадмаараг гэх мэт
б.олон дахин ашигладаг металлууд,
цагаан алт, мөнгө, төмрийн зарим
төрөл, зэс, хөнгөн цагаан. Энэ
металлуудыг боловсруулж үнэт эдлэл
хийнэ,

24. В. Дахин ашиглагдах баялаг. Ашиглаад нөөц
нь бага хэмжээгээр шавхагдах эрдэсүүд.
а. үнэт эрдэсийн чулуу, бадмаараг гэх мэт
б.олон дахин ашигладаг металлууд,
цагаан алт, мөнгө, төмрийн зарим
төрөл, зэс, хөнгөн цагаан. Энэ
металлуудыг боловсруулж үнэт эдлэл
хийнэ,

25. • Шууд хэрэгцээнä (ундны ус, агаар,
хүнсний болон эмийн ургамлууд.загас г.м)
• Нийгмийнүйлдвэрлэл явуулахад
хөдөлмөрийн хэрэгсэл болох (газар, усан
зам г.м
• Бараа бүтээгдэхүүн үйлвэрлэгч
түүхий эд (материал бодисууд, мод г.м)
• Эрчим хүчний эх үүсвэр (нар, салхи,
усны эрчим хүч, шатамтгай ашигт
малтмалын нөөц г.м ).
Байгалийн нөөц
баялаг дараах
маягаар
ашиглагддаг.Үүнд:

26. 1. Байгалийн нөөц баялагийг ашиглах
байдлаар нь
Үйлдвэрлэлийн
Эрүүлийг хамгаалах
Гоо зүйн
Шинжлэх ухааны

27. 2. Байгалийн ямар нэг бүрдэл хэсэгт
хамрагдах байдлаар нь :
• газрын
• усны
• ойн
• эрдэсийн
• эрчим хүчний гэх зэргээр ангилна

28. 3. Орлуулж болох байдлаар нь :
• Орлуулж болохгүй (агаарыг орлуулж
болохгүй)
• Орлуулж болох (эрдсийн нөөц ашиглан гаргаж
буй эрчим хүчийг салхи, нарны эрчим хүчээр
орлуулна)

29. Хүний сөрөг үйл ажиллагаа дараах гурван
чиглэлд илэрч, байгаль орчны чанрыг
доройтуулж байна. Эдгээрт :
• Байгал орчны бохирдолт
• Байгалийн нөөц хомсдол
• Байгаль орчны эвдрэл орно.

30. Байгалийн нөөц баялагийг зүй
зохистой ашиглах, хамгаалах:
Байгалийн бүх төрлийн нөөц баялагийг
зохистой ашиглах гэдэгт түүний үнэ, өртгийг
бодит байдлаар бүтээгдэхүүн, ажил
үйлчилгээний өртөгт оруулж, байгалийн
баялагийн өмчлөл, эзэмшилтийг
боловсронгуй болгох замаар харьцангуй бага
нөөц түүхий эдээр чанартай үр ашигтай
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйл явц гэж ойлгож
болно.

31. Байгалийн нөөцийг зөв зохистой ашиглах,
хамгаалах:
• Байгаль орчны төлөв байдлын үнэлгээ өгөх,
байгаль орчны төлөв байдлын хяналт шинжилгээ
хийх
• Байгалийн нөөцийн үнэлгээ өгөх
• Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ өгөх
• Байгаль хамгаалах экологийн аюулгүй байдлыг
хангах үндэсний хөтөлбөр, (байгаль хамгаалах
төлөвлөгөө) гаргаж хэрэгжүүлэх
• Байгаль орчны чадавхийн хэм хэмжээг зөрчихгүй
байх
• Нөхөн сэргээлтийг графикийн дагуу явуулах
• Экологийн хяналтыг хэрэгжүүлэх

32. Байгаль орчны үнэлгээ:
• Байгаль орчны унаган төрхийг хадгалах түүний
тэнцэл алдагдахаас сэргийлэх арга хэмжээ
боловсруулж, хэрэгжүүлэх, байгалийн баялгийн
ашиглалтыг зохицуулах зорилгоор хийгдэх цогц үйл
ажиллагааг
• Байгалийн тодорхой төрлийн баялгийн тоо хэмжээг
тоо, чанар болон мөнгөн үзүүлэлтээр тодорхойлсныг
байгалийн баялгийн нөөцийн үнэлгээ гэнэ.
• Иргэн, аж ахуйн нэгж байгуулага явуулж байгаа
үйлдвэрлэл үйлчилгээний явцад хүн амын эрүүл
мэнд, байгаль орчинд учирч болзошгүй хортой
нөлөөллийг урьдчилан тодорхойлж түүнийг багасгах,
арилгах арга хэмжээ тогтоохыг байгаль орчинд
нөлөөлөх байдлын үнэлгээ гэнэ.

33. Байгаль орчны төлөв байдлын хяналт
шинжилгээ:
• Байгаль орчны төлөв байдлын хяналт шинжилгээнд
байгаль орчны төлөв байдал, түүний хувьсал
өөрчлөлтөнд байнгын ажиглалт, хэмжилт, судалгаа,
шинжилгээ хийж дүгнэлт гаргах, илэрсэн сөрөг
өөрчлөлтийг зогсоох арилгах арга хэмжээ
боловсруулах үйл ажиллагаа хамаарна.
•
• Байгаль орчинд гарах физик, хими, биологийн
хувьсал өөрчлөлт, бохирдолтын түвшинд байнгын
ажиглалт, хэмжилт судалгаа хийж байгаль орчны
төлөв байдлын өөрчлөлтийг тогтоох явдал

34. Байгаль баялгийн нөөцийг
ашиглалтын дээд хэмжээ:
Байгалийн баялгийн нөөцийг түүний даац,
нөхөн сэргэх чадварыг харгалзан тодорхой
хугацаанд ашиглаж болох хэмжээг байгалийн
баялгийн нөөцийн ашиглалтын дээд хэмжээ
гэнэ.

35. Байгаль орчны чадавхи:
Хүн амын эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах
нөхцөлийг хангах байгалийн нөөцүүдэд
агуулагдаж болох хорт бодисын агууламж,
үзүүлэх хортой нөлөөлийн түвшний дээд
хэмжээг хэлнэ.

36. Байгаль орчны чадавхийн хэм хэмжээ
• Агаар ус хөрс дэх хими, биологийн хорт бодисын
хүлцэх хэм хэмжээ
• Байгаль орчинд хаяж болох хорт бодисын
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ
• Чимээ, шуугиан, чичиргээ, цахилгаан соронзон
талбай болон физикийн бусад хортой нөлөөллийн
хүлцэх хэм хэмжээ
• Цацраг идэвхижилийн хүлцэх хэм хэмжээ
• Газар тариалан, бэлчээр хамгаалахад хэрэглэх
агрохимийн бидисын зөвшөөрөгдөх хэм хэмжээ
• Хүнсний бүтээгдэхүүн дэх химийн бодисын
зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ
• Байгаль орчны даацын зөвшөөрөгдөх дээд хэм
хэмжээ

37. Байгалийн нөөц баялгийн хамгаалал
• Дэлхийн түвшинд (Global) - Олон улсын гэрээ,
конвенци, хөтөлбөр
• Улс орны түвшинд (Regeonal) - Тухайн улсын
байгаль хамгаалах хууль, тогтоомж, бодлого
хөтөлбөрүүд
• Орон нутгийн түвшинд (Local) - байгаль
хамгаалах талаар авч явуулах арга
хэмжээнүүд

38. Байгаль хамгаалах асуудал дэлхийн түвшинд:
1. Шим мандлын хамгаалал
2. Экосистемийн хамгаалал
3. Агаар мандал хамгаалал
4. Усан мандал хамгаалал
5. Чулуун мандлын хамгаалал
6. Байгалийн нөөцийн хамгаалал

39. 1. Шим мандлын хамгаалал
• Биологийн олон янз байдлын
хамгаалал:
• Ургамал
• Амьтан
• Бичил биет

40. 2. Экосистемийн хамгаалал
• ТХГН-ийн хамгаалал
• Амьдрах орчны хамгаалал
• Ландшафтын хамгаалал буюу хүрээлэн
байгаа орчны хамгаалал

41. 3. Агаар мандал хамгаалал
• Уур амьсгалын өөрчлөлтийг багасгах
• Озоны давхаргыг хамгаалах
• Цөлжилтийг бууруулах

42. 4. Усан мандал хамгаалал
• Далай, тэнгисийн ашиглалт хамгаалалт
• Олон улсын усан сангийн (гол мөрний)
ашиглалт хамгаалалт

43. 5. Чулуун мандлын хамгаалал
• Олон улсын болон тухайн улс орны газрын,
газрын хэвлийн ашиглалт хамгаалалт
• Ашигт малтмалын олборлолт, нийлүүлэлт,
нөөцийн өөрчлөлт, зах зээлийн үнийн
хэлбэлзэл
• Аюултай хог хаядлын асуудал
• Газар ашиглах, эзэмших, өмчлөх хамгаалах
асуудал

44. 6. Байгалийн нөөцийн хамгаалал
• Олон улсын гэрээ конвенцууд
• Тухайн улсын орны хууль, хуульчилсан
актууд
• Улс орны бодлого, хөтөлбөрүүд
• Орон нутгийн авч явуулах арга хэмжээ,
төслүүд

45. Байгалийн нөөцүүдэд газар, газрын
хэвлий, ой, ургамал, амьтны аймаг, ус, агаар
багтдаг.
Байгаль хамгаалах үйл ажиллагааг
хэрэгжүүлэгч субьектүүдэд НҮБ, Байгаль
орчныг хамгаалах ОУБ, Улс орны байгаль
орчны байгуулагууд, Төрийн ба ТББ, Төсөл
хэрэгжүүлэгчид, ард иргэд орно.

46. Анхаарал тавьсанд баярлалаа