The temporal appearances of olive in art

Ελένη Γεωργακοπούλου: ΄΄Ταξιδέλιά: οι διαχρονικές εμφανίσεις της ελιάς στην τέχνη΄΄
1
Ταξιδέλιά
Οι διαχρονικές εμφανίσεις της ελιάς στην
τέχνη

2
Μυτιλήνη, Φεβρουάριος 2015
Μεταπτυχιακή διατριβή : ΄΄Ταξιδέλιά΄΄: οι διαχρονικές εμφανίσεις
της ελιάς στην τέχνη
Επιβλέπουσα κ. Ε. Σαμπανίκου
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας
Π.Μ.Σ: Πολιτισμική Πληροφορική και Επικοινωνία
Κατεύθυνση:Μουσειολογία
Ακαδημαικό έτος:2013-2014
Στη μνήμη του δασκάλου μου Αθανασίου Παλιούρα

3
Η ιδέα για την ΄΄Ταξιδέλιά΄΄ γεννήθηκε με γνώμονα το συνδυασμό της
ελιάς ως σήμα κατατεθέν του μεσογειακού φυσικού τοπίου, ως
χαρακτηριστική τοπιογραφική αναφορά της Μυτιλήνης, ως διαχρονικό
σύμβολο πανανθρώπινων αξιών. Ο τίτλος ΄΄ταξιδέλιά΄΄ είναι σύνθετη
λέξη, η οποία αποτελείται από τις λέξεις΄΄ταξίδι΄΄ και ΄΄ελιά΄΄,
υποδηλώνοντας το ΄΄ταξίδι΄΄, τη διαδρομή δηλαδή, της ελιάς στην τέχνη.
Η λέξη ΄΄Ταξιδέλιά΄΄ τονίζεται και στο ΄΄ε΄΄, ώστε ηχητικά να
προσομοιάζει με την χαρακτηριστική του γλωσσικού ιδιωματισμού του
νησιού της Μυτιλήνης κατάληξη, ο δε τόνος στο ΄΄α΄΄ παραμένει ως έχει
στη λέξη ΄΄ελιά΄΄ στην απλή της μορφή.
Κατεβλήθη προσπάθεια η ροή της αφήγησης, τόσο στο γραπτό κείμενο,
όσο και στην εφαρμογή του ντοκιμαντέρ, να γίνεται με αρμονικές
νοηματικές και χρονικές μεταβάσεις, ώστε να είναι πράγματι η
΄΄Ταξιδέλιά΄΄ μια ομαλή διαδρομή στο χωροχρόνο. Η γλώσσα παραμένει
στο σύνολό της απλή και οι όποιες ορολογίες χρησιμοποιούνται – κυρίως
αρχαιολογικού περιεχομένου – επεξηγούνται. Με δεδομένο ότι σκοπός
αυτού του εγχειρήματος δεν ήταν να καταστεί αυτό ένα είδος
μονογραφίας της ιστορίας της τέχνης, δεν επιχειρήθηκε εμβάθυνση στα
επιλεγέντα (κατά κύριο λόγο σύγχρονα ζωγραφικά έργα και ποίηματα
του 20ου
αιώνα), επιλογή, η οποία θα μετέβαλε τον χαρακτήρα του έργου,
ο οποίος ήταν εξ αρχής η ΄΄Ταξιδέλιά΄΄ να θεωρηθεί ως ένα αφήγημα για
μικρούς και μεγαλύτερους.
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Σαμπανίκου για την
θετική ανταπόκρισή της στην ανάληψη της επίβλεψης της μεταπτυχιακής
διατριβής και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, καθώς επίσης και
τους κ. Γ. Παυλογεωργάτο και Ε.Καβακλή μέλη της Τριμελούς
Επιτροπής για την θερμή υποστήριξη και ενθάρρυνσή τους.
Η διατριβή είναι αφιερωμένη στην οικογένειά μου.

4
Περιεχόμενα
Κεφάλαιο1ο
Η σπουδαιότητα της ελιάς και των παραγώγων της από τους
αρχαίους έως τους νεώτερους χρόνους
1.1: Η ελιά η ιερή
1.2: Και επί γης ελαία. Και επί γης ειρήνη
1.3: Η ελιά βραβεύουσα: στεφάνια ελιάς και λάδι ως έπαθλο στους
αγώνες Πανελλήνιου χαρακτήρα
1.4: Η ελιά ικέτις
1.5: Η ελιά σύντροφος στη ζωή και στο θάνατο
1.6: Οι ΄΄μικροί θεοί΄΄ της ελιάς
1.7: Η ελιά ως οικονομικό αγαθό
1.8: Η ελιά φωτοδώτρια
1.9: Η ελιά στη διατροφή
1.10: Το λάδι στην υγιεινή και στον καλλωπισμό
1.11: Η ελιά που θεραπεύει
1.12: Η ελιά στον αθλητισμό
1.13: Η ελιά σε σημαντικές εκφάνσεις του δημοσίου βίου: η ελιά στην
πολιτική διαδικασία
1.14: Ελιά και λάδι: συμβολισμός και λειτουργικότητα στη Χριστιανική
θρησκεία
1.15: Οι ρίζες του δέντρου της ελιάς στην Ελληνική γλώσσα:
παραβολικές λαικές φράσεις
1.16: Η ελιά ως συνθετικό τοπωνυμίων από τα αρχαία έως τα νεώτερα
χρόνια

5
Κεφάλαιο 2ο
Η ελιά ως διαχρονικό καλλιτεχνικό μοτίβο
2.1:Olea Europea
2.2: Ελιά η Κρητομυκηναία
2.3: Ο κότινος
2.4: Η ελιά στη νομισματική εικονογραφία
2.5: Παραστάσεις της ελιάς στην αγγειογραφία
2.6: Σύμβολο κυριαρχίας και θεικής εξουσίας
2.7: Οι συμβολισμοί της ελιάς στη Χριστιανική θρησκεία
2.8: 19ος
και 20ος
αιώνας, τοπιογραφία
2.9Ι: Vincent Van Gogh
2.9ΙΙ: Claude Monet
2.9ΙΙΙ: Henri Matisse
2.10: Θεόφιλος Χατζημιχαήλ
2.11: Σύγχρονοι καλλιτέχνες, 20ος
και 21ος
αιώνας
2.12: Η ελιά στην ποίηση
2.12I: Κωστής Παλαμάς
2.12II: Ιωάννης Πολέμης
2.12III: Γιώργος Σεφέρης
2.12IV: Γιάννης Ρίτσος
2.12V: Οδυσσέας Ελύτης
2.13: Η ελιά τραγουδισμένη
2.14: Ο τοίχος είχε τη δική του ιστορία – η ελιά ΄΄στο δρόμο ΄΄

6
Μεθοδολογία – Προβλήματα
3.1: Ανάλυση
3.2: Σχεδιασμός
3.3: Υλοποίηση
3.4: Εφαρμογή
3.5 Προβλήματα
:
Μελλοντικές προεκτάσεις
4.1: Μεταγλώτισση της αφήγησης του ντοκιμαντέρ και προσθήκη
υποτίτλων.
4.2: Χρήση του ντοκιμαντέρ ως πολυμεσική εφαρμογή σε μουσειακό
χώρο
Επιλογή βιβλιογραφίας

7
Ελιά: Ορόσημο της μεσογειακής φύσης, ταυτισμένη με το μεσογειακό
πολιτισμό. Με τους καρπούς και το λάδι της ανετράφησαν γενιές
ανθρώπων ήδη από την προιστορική εποχή έως σήμερα. Με το λάδι ο
άνθρωπος φώτισε τις νύχτες του. Λάδι και στεφάνια ελιάς τίμησαν και
τιμούν τους νικητές. Κλάδοι ελιάς κομίζουν μήνυμα ειρήνης και
συμφιλίωσης. Ελιά: μνήμη, προσευχή, παράκληση, εξαγνισμός.
Σύντροφος του ανθρώπου στη ζωή και στο θάνατο. Η ελιά ευεργετούσα.
Και αν δεν υπήρχε; Αν δεν υπήρχε… θα την είχαμε επινοήσει, όπως
έγραψε ο ποιητής
΄΄…… καταμεσήμερο Ιουλίου..
που και αν δεν υπήρχαν ελαιώνες..
θα τους είχα επινοήσει…΄΄
Οδυσσέας Ελύτης

8
Εισαγωγή
Ελαίδες: Η οικογένεια της ελιάς. Ελιά, δέντρο γνωστό ήδη από τους
αρχαιοτάτους χρόνους. Είναι δέντρο αειθαλές με λογχοειδή φύλλα
σκουροπράσινα στο άνω μέρος, αργυρά στο κάτω μέρος. Η ελιά
ευδοκιμεί σε εύκρατα κλίματα χωρίς ακρότητες στη θερμοκρασία και
στην υγρασία, για αυτό το λόγο και διαδόθηκε ευρύτατα σε χώρες, όπως
η Ελλάδα, η Ιταλία, η Ισπανία, η Τουρκία. Σύμφωνα με στοιχεία
(2011)της Faostat (Food and Agriculture organization of the United
Nations), η Ελλάδα κατατάσσεται Τρίτη στη συνολική παγκόσμια
παραγωγή με 2.000.000, κατά προσέγγιση τόνους και 850.000 εκτάρια
καλλιεργήσιμης περιοχής. Η Ελλάδα παράγει, συγκριτικά με τις δύο
πρώτες στην κατάταξη χώρες (Ισπανία και Ιταλία) το καλύτερο ποιοτικά
ελαιόλαδο.
Από τον 20ο
έως τον 1ο
αιώνα π.Χ παρατηρείται, σύμφωνα με τα
παλαιοβοτανικά δεδομένα εντυπωσιακή αύξηση της ελαικής γύρης. Ήδη
από τη Νεολιθική εποχή εμφανίστηκαν γυρεόκοκκοι της ελιάς,
Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι βρέθηκαν το 6.000 π.Χ στην περιοχή της
Ηπείρου, το 3.225 π.Χ στην Ανατολική Στερεά και το 3.200 π.Χ στη
Θεσσαλία. Αυτό το είδος ανήκει στην αγριελιά (Olea Europea oleaster),
η οποία αποτελεί πρόγονο της καλλιεργήσιμης ελιάς, της λεγόμενης
εξημερωμένης (Olea Europea L) την οποία, κατά την άποψη του Γάλλου
ερευνητή Paul Faure , καλλιέργησαν πρώτοι οι κάτοικοι της Νεολιθικής
Κρήτης – όπως μας επιβεβαιώνουν και τα αρχαιολογικά ευρήματα - , ήδη
από την 3η
χιλιετία π.Χ, όπου ανήκει αρχαιολογικό εύρημα από τον
Μύρτο της Ιεράπετρας (2.800 – 2.100 π.Χ) και αντιστοιχεί σε καρπό
ήμερης ελιάς (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 11,13). Στην
Πρωτοκυκλαδική περίοδο (2.700 – 2.300 π.Χ) στο νεκροταφείο Σπεδού
στη Νάξο, μεταξύ άλλων ευρημάτων ανακαλύφθηκε επάργυρο αγγείο, το
οποίο έφερε ίχνη αλλοιωμένου ελαιόλαδου. Η επισταμένη έρευνα, η
οποία διεξήχθη από το Χημείο του Πανεπιστημίου υπό τον Καθηγητή
Ζεγγέλη, απέδειξε πέραν πάσης αμφιβολίας την ύπαρξη ελαιόλαδου
Μαζί με το επάργυρο πήλινο αγγείο βρέθηκε επίσης τριπλός πήλινος
λύχνος ελαίου. (Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1903, σελ. 23-24
και Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1906, σελ. 88). Η ελιά, όπως
θα έχουμε την ευκαιρία να αντιληφθούμε στην πορεία, στην παρούσα

9
διατριβή, η οποία επικεντρώνεται στις διαχρονικές εμφανίσεις της ελιάς
στην τέχνη, θεωρήθηκε σπουδαίο για τον άνθρωπο αγαθό και εξελίχθηκε
επίσης σε διεθνές σύμβολο πανανθρώπινων αγαθών, όπως η νίκη, η δόξα
, η αφθονία και η ειρήνη.
Στα τοιχώματα της Καλντέρας της Σαντορίνης βρέθηκαν τα πρώτα
απολιθωμένα φύλλα της Olea Europea , της Ελιάς της Ευρωπαικής, τα
οποία χρονολογούνται στα 60.000 χρόνια πρίν και θεωρούνται από τα
αρχαιότερα στον Μεσογειακό χώρο. Στην Κρήτη, κατά τη δεύτερη
χιλιετία π.Χ, όπου καλλιεργήθηκε ευρέως η ελιά, έχουμε τα πρώτα
δείγματα της ελιάς στην τέχνη, όπως θα τα δούμε αναλυτικά στη
συνέχεια.
Ας εξετάσουμε όμως συνοπτικά τους λόγους, για τους οποίους η ελιά,
είτε ως δέντρο, είτε ως στεφάνι ελιάς, ως κλαδί, ως καρπός
χρησιμοποιήθηκε από τους καλλιτέχνες. Σε ένα πρώτο επίπεδο, θα πρέπει
να σημειώσουμε ότι προκειμένου να καταστεί η ελιά καλλιτεχνικό
μοτίβο και μάλιστα ευρείας κλίμακας, αναμφίβολα ενυπάρχει σε αυτή
μία δύναμη. Αυτή η ΄΄δύναμη΄΄ θα γίνει φανερή, όταν θα εξετάσουμε τα
πολύπλευρα διαχρονικά ωφελήματα από την καλλιέργεια και τη χρήση
της ελιάς σε συνδυασμό με την μυθική παράδοση, η οποία συνέβαλε στη
καθιέρωση της ελιάς ως δέντρο ιερό.

10
Κεφάλαιο 1
Η σπουδαιότητα της ελιάς και των παραγώγων της από τους
αρχαίους έως τους νεώτερους χρόνους.
1.1
Η ελιά η ιερή:
Από πινακίδες της Κνωσού της Γραμμικής Γραφής Β, πληροφορούμαστε
ότι αποστελλόταν λάδι σε θεότητες στο ιερατείο. Στη σειρά ανακτορικών
πινακίδων Fp34 από την Κνωσό καταχωρίζονται ποσότητες λαδιού
προορισμένες για ιερά. Στην πινακίδα Fp (1) (από τον J. Chadwick)
διαβάζουμε, σύμφωνα με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής
Γραφής Β΄, μεταξύ άλλων ΄΄pa-si-te-oi΄΄= πάσι θεοίς (για όλους τους
θεούς), διαβάζουμε επίσης ΄΄a-ne-mo i-je-re-ja= ανέμων ιέρεια
.Μπορούμε λοιπόν εύλογα να συμπεράνουμε ότι το λάδι, παράγωγο της
ελιάς, εθεωρείτο ένα πολύτιμο αγαθό, ώστε να αφιερώνεται στους Θεούς
(Ελιά και Λάδι, σελ.26).
Στις πινακίδες της Κνωσσού εξάλλου συναντούμε τις πρώτες γραπτές
απεικονίσεις για τις λέξεις ΄΄ελιά΄΄, ΄΄ελαιόδεντρο΄΄ και ΄΄λάδι΄΄, μετά το
1952, οπότε και αποκρυπτογραφήθηκε η Γραμμική Γραφή Β΄. Έως τότε
ήταν μαρτυρημένες μόνο στα Ομηρικά έπη.
Στο παλάτι του βασιλιά Αλκίνοου, του βασιλιά των Φαιάκων:
΄΄… όχναι και ρυίαι και μηλέαι αγλαόκαρποι συκέαι τέ γλυκεραί και
ελαίας τηλεθόωσαι τάων ου ποτέ καρπός απόλλυται ουδ΄ απολείπει΄΄ ..
(Οδύσσεια, Η 120-124)
΄΄…ροδιές, μηλιές με το λαμπρό καρπό και με απιδιές γεμάτο
γλυκόκαρπες συκιές και ελιές πάνω στον ανθό τους που δεν τους έλειπε ο
καρπός χειμώνα, καλοκαίρι..΄΄
Η Ελληνική μυθολογία θέλει ως πατρίδα της ελιάς την Αθήνα, αφού εκεί,
στην Ακρόπολη, σύμφωνα με το μύθο, φυτεύθηκε η πρώτη ελιά από τη
Θεά Αθηνά, ως δώρο που αυτή προσέφερε στους Αθηναίους κατά τη
διαμάχη της με τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της πόλης. Το μυθικό

11
επεισόδιο θεωρείται η αφετηρία εξάπλωσης της ήμερης, δηλαδή της
καλλιεργημένης ελιάς.
΄΄Μετά δε τούτον ηκεν η Αθηνά και ποιησάμενη της καταλήψεως
Κέκροπα μάρτυρα εφύτευσεν ελαίαν΄΄.
΄΄…. Ότι η Αθηνά πρώτη την ελαίαν εφύτευσεν..΄΄, όπως βλέπουμε στην
εικονιζόμενη παράσταση ερυθρόμορφου κρατήρα (410-400π.Χ), με την
Αθηνά, τον Κέκροπα, Νίκη και την ιερή ελιάς της Ακρόπολης από το
σχετικό μυθολογικό επεισόδιο.
Οι δώδεκα θεοί απέδωσαν, όπως μας παραδίδει ο μύθος, την κυριαρχία
της πόλης στη Θεά Αθηνά. Οι δώδεκα στο σύνολό τους μορίες ελιές της
Ακαδημίας, οι ιερές ελιές των Αθηνών λέγεται ότι προέρχονταν από
εκείνη την πρώτη ελιά, την οποία φύτευσε η Αθηνά.
Η ελιά θεωρήθηκε δέντρο ιερό και τιμημένο. Ιδιαιτέρως για τις μορίες
ελιές ο νόμος ήταν αυστηρότατος. Διαβάζουμε σχετικά:
΄΄και ει τις εξορύξειεν ελαίαν μορίαν ή κατάξειεν, έκρινεν η εξ Αρείου
Πάγου Βουλή και ει του καταγνοίη, θανάτω τούτου εζημίουν΄΄,
προβλεπόταν δηλαδή μέχρι και θανατική ποινή για κόψιμο ελιάς από τις
δώδεκα ΄΄Μορίες Ελιές΄΄ της Ακαδημίας (Ο πολιτισμός τη ελιάς, σελ.
26).

12
Αυστηρός ήταν και ο νόμος ακόμη και στην περίπτωση του κοψίματος
απλής ελιάς. Διαβάζουμε σε σχετικό χωρίο, το οποίο παραδίδεται από το
Δημοσθένη:
΄΄Εάν τις ελάαν Αθήνησιν εξορρύτη εάν μη εις ιερόν Αθηναίων δημόσιον
ή δημοτικόν ή εαυτώ χρήσθαι μέχρι δυοιν ελάαιν του ενιαυτού εκάστου ή
επί αποθανόντα δέη χρήσασθαι, οφείλειν εκατόν δραχμάς της ελάας
εκάστης, το δε επιδέκατον τούτου της θεού είναι΄΄.
΄Όποιος δηλαδή ξεριζώνει μια ελιά και δεν το κάνει αυτό για ιερό της
πόλης ή ενός δήμου ή για προσωπική του χρήση μέχρι δύο ελιές για κάθε
χρόνο ή δεν την χρειάζεται, για να ρυθμίσει υποθέσεις κάποιου που έχει
πεθάνει, τότε οφείλει εκατό δραχμές για κάθε ελιά και το ένα δέκατο
αυτού του ποσού θα ανήκει στη θεά΄΄.
Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο το 480π.Χ οι Πέρσες, αφού κατέλαβαν την
Ακρόπολη των Αθηνών, έκαψαν την ιερή ελιά της Αθηνάς και οι
κάτοικοι θεώρησαν αυτό την πράξη σημάδι κακοδαιμονίας. Προς μεγάλη
έκπληξη την επομένη κιόλας ημέρα η ελιά φύτρωσε ξανά και οι Αθηναίοι
ανέκτησαν την προς στιγμήν χαμένη αισιοδοξία τους (Ο πολιτισμός της
ελιάς, σελ. 145).
Αναφέρει σχετικά και ο Παυσανίας: ΄΄….λέγουσι δε και τάδε,
κατακαυθήναι μεν την ελαίαν, ηνίκα ο Μήδος την πόλιν ενέπρησεν
Αθηναίοις, κατακαυθείσαν δε αυθημερόν όσον τε επί δύο βλαστήσαι
πήχεις..΄΄
Η καθιέρωση του δέντρου της ελιάς ως ιερό δεν επιβεβαιώνεται μόνο
από την αυστηρή νομοθεσία, με την οποία αυτό προστατεύθηκε, αλλά
και με το σεβασμό, με τον οποίο αντιμετωπίστηκε από τους ανθρώπους.
Οι ιστορικές πηγές μας προσφέρουν δύο ενδεικτικά αυτού επεισόδια, τα
οποία επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές.
΄΄ Επειρώτεον ων οι Επιδαύριοι πότερα χαλκού ποιέωνται τα αγάλματα ή
λίθου, η δε Πυθίη ουδέτερα τούτων έα, αλλά ξύλου ημέρης ελαίης.
Εδέοντο ων οι Επιδαύριοι Αθηναίων ελαίην σφι δούναι ταμέσθαι,
ιρωτάτας δη κείνας νομίζοντες είναι. Λέγεται δε και ως ελαίαν ήσαν
άλλοθι γη ουδαμού κατά χρόνον εκείνον η εν Αθήνησι΄΄. (Ηρόδοτος
5.82.2).

13
Όπως μας παραδίδεται από την ιστορία, επειδή η γη της Επιδαύρου
υπήρξε κάποτε άγονη, οι κάτοικοί της, προκειμένου να μεταβάλλουν τη
μοίρα της πόλης τους και την δική τους τύχη, προσέφυγαν στο Μαντείο
των Δελφών, προκειμένου να ζητήσουν συμβουλή από την Πυθία για το
δέον γενέσθαι. Η Ιέρεια συμβούλευσε τους αντιπροσώπους των κατοίκων
της πόλης της Επιδαύρου να προβούν στην κατασκευή αγαλμάτων της
Αυξησίας, για να αλλάξει η τύχη της πόλης τους. Στη ερώτηση των
Επιδαυρίων για το ποιο υλικό θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουν για την
κατασκευή των αγαλμάτων, χαλκό ή λίθο, η Πυθία αποκρίθηκε από τα
δύο, αλλά θα έπρεπε να τα κατασκευάσουν από ξύλο ήμερης, δηλαδή
καλλιεργημένης ελιάς.
Κατόπιν, οι Επιδαύριοι απευθύνθηκαν στους Αθηναίους, προκειμένου να
κόψουν ελιές από την Αθήνα, διότι εκτιμούσαν ότι αυτές ήταν ιερές. Οι
Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν θετικά στο αίτημα των Επιδαυρίων,
αξιώνοντας ως αντάλλαγμα για την εξυπηρέτηση που θα τους
προσέφεραν, πληρωμή ετήσιου ιερού χρέους στην πόλη της Αθήνας. Με
αυτό τον τρόπο, οι Επιδαύριοι, σύμφωνα με τις επιταγές του Δελφικού
Μαντείου, κατασκεύασαν και αφιέρωσαν τα αγάλματα και είδαν τη γη
τους να αποδίδει πλούσιους καρπούς (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 90).
Το ιστορικό επεισόδιο με τον Επιμενίδη, διδάσκαλο και προφήτη με
καταγωγή από την Κρήτη επίσης επιβεβαιώνει τον σεβασμό, με τον
οποίο αντιμετωπιζόταν το δέντρο της ελιάς και πως αυτό κατείχε υψηλή
θέση στην ιεραρχία αξιών των ανθρώπων.
΄΄Επιμενίδης μεν ουν θαυμασθείς και χρήματα διδόντων πολλά και τιμάς
μεγάλας των Αθηναίων, ουδέν ή θαλλόν από της ιεράς ελαίας
αιτησάμενος και λαβών απήλθεν΄΄.
Ο Επιμενίδης, ο οποίος είχε κληθεί από την πατρίδα του τη Φαιστό στην
Αθήνα για να την εξαγνίσει από το ΄΄Κυλώνειον άγος΄΄, σε προσφορά
χρημάτων και μεγάλων τιμών εκ μέρους των Αθηναίων, ως ένδειξη της
προς το πρόσωπό του εκτίμησης, για τη λύτρωση της πόλης τους,
αποκρίθηκε πως για εκείνον η μεγαλύτερη τιμή και δόξα θα ήταν να του
προσφερθεί ένα κλωνάρι από την ιερή ελιά. Έτσι και έγινε, οπότε και ο
Επιμενίδης, αφού έλαβε το κλωνάρι ελιάς, αποχώρησε για την πατρίδα
του.

14
Το παραπάνω ιστορικό επεισόδιο αποτελεί με τη σειρά του ένα ακόμη
ασφαλές κριτήριο για την σπουδαιότητα του δέντρου της ελιάς, ένα
κλωνάρι της οποίας ξεπερνούσε σε σημαντικότητα πλήθος υλικών
αγαθών ή άλλους είδους απολαύσεων ή τιμών (Ο πολιτισμός της ελιάς,
σελ. 88).

15
1.2
Και επί γης ελαία. Και επι γης ειρήνη
Η ελιά, με αφετηρία πρακτικές χρήσεις της, όπως αυτή του αναγκαίου
αγαθού, το οποίο ήδη από τη Μινωική εποχή ήταν ενταγμένο στις
διατροφικές συνήθειες των ανθρώπων, η ελιά ως αγαθό, το οποίο κινούσε
τα νήματα της οικονομίας, η ελιά ως μέσο εξαγνισμού και σε
συνδυασμό με το μυθολογικό συμβολισμό που ενέχει ήδη από την
αρχαιότητα ως σύμβολο νίκης και δόξας, προσδιορίζεται ως δέντρο του
καλού. Η έννοια του ΄΄καλού΄΄, εάν ταυτίζεται με την ευδαιμονία του
ανθρώπου, δεν θα μπορούσε παρά να εξαρτάται από την ειρήνη,
αναγκαία προυπόθεση για την πρόοδο του ανθρώπου. Η αντίληψη ότι η
ελιά μετέφερε μήνυμα ελπίδας και συμφιλίωσης – η ελιά ως άγγελμα
γαλήνης μετά τον κατακλυσμό του Νώε – συνεχίστηκε από τα αρχαία
χρόνια, από την εποχή, που, σύμφωνα με το μύθο η Ιοκάστη κρατώντας
κλαδί ελιάς ζήτησε από τον Πολυνείκη να συμφιλιωθεί με τον αδερφό
του Ετεοκλή και από την τακτική των αγγελιαφόρων να κρατούν κλαδί
ελιάς, προκειμένου να κομίσουν μήνυμα ειρήνης, έως σήμερα με την
καθιέρωση της ελιάς ως πανανθρώπινο σύμβολο της ειρήνης.

16
1.3
Η ελιά βραβεύουσα: στεφάνια ελιάς και λάδι ως έπαθλο στους
αγώνες Πανελλήνιου χαρακτήρα
Η ύψιστη τιμή για τους αγωνιζόμενους στους Ολυμπιακούς αγώνες
υπήρξε η προοπτική στεφανώματός τους, σε περίπτωση νίκης τους, με το
κλαδί αγριελιάς. Αξίζει να αναφέρουμε συνοπτικά τη διαδικασία
στεφανώματος των νικητών αθλητών, διότι εξάγεται αβίαστα το
συμπέρασμα για την καθιέρωση της ελιάς ως δέντρο και ιερό και
ευλογημένο από τους θεούς. Οι νικητές των αγώνων φορώντας κόκκινη
ταινία στο κεφάλι και κρατώντας στο δεξί χέρι κλαδί φοίνικα
εισέρχονταν με ευλάβεια στο ναό του Δία, όπου ευρίσκονταν πάνω σε
χρυσελεφάντινο τραπέζι στεφάνια από αγριελιά, οι λεγόμενοι κότινοι. Οι
νικητές στεφανώνονταν με το πολύτιμο αυτό έπαθλο, για το οποίο
μάλιστα επικρατούσε η άποψη ότι προσέδιδε μαγικές ικανότητες στους
αθλητές, επειδή αυτοί θεωρούνταν ως ευνοούμενοι των θεών, χάρη στη
βοήθεια των οποίων κέρδισαν στους αγώνες. Το στεφάνι αγριελιάς ως
έπαθλο λέγεται ότι καθιέρωσε ο Ίφιτος, ο οποίος σύμφωνα με τις
ιστορικές πηγές, είχε λάβει χρησμό από το Δελφικό Μαντείο, να
καθιερώσει την Ολυμπιακή εκεχειρία και να αναδιοργανώσει τους
Ολυμπιακούς αγώνες.

17
Διαβάζουμε στο σχετικό από τον Παυσανία παραδιδόμενο χωρίο:
΄΄χρόνῳ δὲ ὕστερον Ἴφιτος, γένος μὲν ὢν ἀπὸ Ὀξύλου, ἡλικίαν δὲ κατὰ
Λυκοῦργον τὸν γράψαντα Λακεδαιμονίοις τοὺς νόμους, τὸν ἀγῶνα
διέθηκεν ἐν Ὀλυμπίᾳ πανήγυρίν τε Ὀλυμπικὴν αὖθις ἐξ ἀρχῆς καὶ
ἐκεχειρίαν κατεστήσατο, ἐκλιπόντα ἐπὶ χρόνον ὁπόσος δὴ οὗτος ἦν:
αἰτίαν δὲ δι' ἥντινα ἐξέλιπε τὰ Ὀλύμπια, ἐν τοῖς ἔχουσιν ἐς Ὀλυμπίαν τοῦ
λόγου δηλώσω…τῷ δὲ Ἰφίτῳ, φθειρομένης τότε δὴ μάλιστα τῆς Ἑλλάδος
ὑπὸ ἐμφυλίων στάσεων καὶ ὑπὸ νόσου λοιμώδους, ἐπῆλθεν αἰτῆσαι τὸν
ἐν Δελφοῖς θεὸν λύσιν τῶν κακῶν: καί οἱ προσταχθῆναί φασιν ὑπὸ τῆς
Πυθίας ὡς αὐτόν τε Ἴφιτον δέοι καὶ Ἠλείους τὸν Ὀλυμπικὸν ἀγῶνα
ἀνανεώσασθαι. ἔπεισε δὲ Ἠλείους Ἴφιτος καὶ Ἡρακλεῖ θύειν, τὸ πρὸ
τούτου πολέμιόν σφισιν Ἡρακλέα εἶναι νομίζοντας. τὸν δὲ Ἴφιτον τὸ
ἐπίγραμμα τὸ ἐν Ὀλυμπίᾳ φησὶν Αἴμονος παῖδα εἶναι, Ἑλλήνων δὲ οἱ
πολλοὶ Πραξωνίδου καὶ οὐχ Αἴμονος εἶναί φασι: τὰ δὲ Ἠλείων γράμματα
ἀρχαῖα ἐς πατέρα ὁμώνυμον ἀνῆγε τὸν Ἴφιτον΄΄. (Παυσανία Ηλιακά
Α΄).
Παναθηναικός αμφορέας, τέλος 5ου
αιώνα π.Χ, Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία
Πετρούπολη
Στους Παναθηναικούς αγώνες ο νικητής αθλητής λάμβανε ως έπαθλο
αμφορέα – του γνωστούς ως Παναθηναικούς αμφορείς - με λάδι από τις
Μορίες Ελιές. Μάλιστα, στην κύρια πλευρά του αγγείου γραφόταν
πάντα η εξής επιγραφή: ΄΄ ΤΩΝ ΑΘΗΝΗΘΕΝ ΑΘΛΩΝ΄΄, ώστε να
πιστοποιείται η προέλευση του λαδιού (Ελιά και Λάδι, σελ. 70). Τα
Ηραία, πανήγυρις προς τιμήν της θεάς Ήρας, διοργανωνόταν σε πολλές
πόλεις της Ελλάδας, κυρίως όμως στο Άργος και στη Σάμο. Τα Ηραία

18
του Άργους αποτελούσαν την επισημότερη γιορτή της πόλης. Σε αυτήν,
πραγματοποιείτο αγώνας δρόμου παρθένων στο στάδιο της Ολυμπίας και
η νικήτρια λάμβανε ως έπαθλο στεφάνια ελιάς και μερίδα κρέατος από το
βόδι, το οποίο είχε θυσιαστεί προς τιμήν της θεάς Ήρας
(Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή). Επίσης, στη μεγάλη πομπή των
Παναθηναίων, όπως αυτή απεικονίζεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα,
μεταξύ άλλων συνόδευαν την πομπή και ηλικιωμένοι, οι επονομαζόμενοι
΄΄θαλλοφόροι΄΄, οι οποίοι κρατούσαν κλαδιά ελιάς.

19
1.4
Η ελιά ικέτις
Η ελιά ως βασικό εξαγνιστικό υλικό. Ο Επιμενίδης εξάγνισε την πόλη
της Αθήνας από το Κυλώνειο άγος με κλαδιά ελιάς. Οι Αθηναίοι
επιθυμώντας να τον τιμήσουν για την πολύτιμη βοήθειά του, ώστε να
λυτρωθεί η πόλη τους, του προσέφεραν δώρα και τιμές, όμως εκείνος
εζήτησε μόνο ένα κλαδί από την ιερή ελιά, το οποίο και έλαβε. Το κλαδί
ελιάς χρησιμοποιήθηκε στο θεσμό της ικεσίας, θεσμό ευρύτατα
διαδεδομένο στην Αρχαία Ελλάδα. Προστάτης των ικετών ήταν ο Δίας.
Εξ΄ αυτής της ιδιότητάς του ονομάστηκε Δίας Ικέσιος. Ο ικέτης
προσέτρεχε στο βωμό ναού ή στην εστία ισχυρού άνδρα μιας πόλης,
όπου εθεωρείτο προστατευμένος. Ο ικέτης συνήθως είχε διαπράξει
έγκλημα ή άλλο σοβαρότατο αδίκημα. Ο ικέτης κρατούσε τη λεγόμενη
ικετηρία, η οποία αποτελείτο από ένα κλαδί ελιάς, γύρω από το οποίο
είχε τυλιχθεί μαλλί προβάτου, συνήθως λευκό. Το κλαδί ελιάς παρέμενε
στο βωμό, όσο διάστημα εκκρεμούσε το αίτημα για ικεσία. Στη
βιογραφία του Θησέα, από τη σειρά βιογραφιών ΄΄Βίοι Παράλληλοι΄΄ του
Πλουτάρχου (Θησεύς – Ρωμύλος), μαθαίνουμε ότι ο Θησέας, σύμφωνα
με το μύθο, πριν ξεκινήσει το ταξίδι του από την Αθήνα στην Κρήτη,
κόβοντας ένα κλαδί από την ιερή ελιά και τυλίγοντας, κατά τη συνήθεια,
λευκό μαλλί, προσέφερε την ικετηρία στον Δελφίνιο Απόλλωνα,
προκειμένου να έχει ευνοικό ταξίδι. Η ικετηρία λειτουργούσε ως
εξαγνιστικό και μέσο κάθαρσης σε περιπτώσεις, όπου επέκειτο
σημαντικό γεγονός ή ενέργεια (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ.86).
Η επιστήμη της λαογραφίας μας πληροφορεί ότι και οι νεώτεροι
Έλληνες χρησιμοποιούν τα κλαδιά ελιάς ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, για
να παρακαλέσουν για καλή παραγωγή. Στο βιβλίο του Γεωργίου Μέγα

20
διαβάζουμε επίσης ότι οι Πόντιοι συνήθιζαν να τοποθετούν στο
εικονοστάσι κλωνάρι ελιάς, θέλοντας με αυτόν τον τρόπο να εξοβελίσουν
τα κακά της προηγούμενης χρονιάς και να υποδεχθούν τα καλά της
επόμενης ( Γ.Μέγας,΄΄Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαικής
λατρείας,σ.76). Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι τα κλαδιά ελιάς διαχρονικά
αποτέλεσαν για τους ανθρώπους μέσο, με το οποίο είτε ικέτευαν για
προστασία , είτε παρακαλούσαν για καλοτυχία και ευημερία με
παράλληλο εξαγνισμό των δεινών.

21
1.5
Η ελιά σύντροφος στη ζωή και στο θάνατο
Ήδη από την εποχή της Μινωικής Κρήτης η ελιά, αγαθό απαραίτητο για
τον ανθρώπινο βίο δεν θα γινόταν παρά να τον συντροφεύει και στο
θάνατο. Τα ανασκαφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν. Σε τάφο στην περιοχή
της Φαιστού βρέθηκαν κουκούτσια ελιάς, το ίδιο συνέβη και σε τάφο της
υστερομινωικής περιόδου στην ευρύτερη περιοχή του Ηρακλείου .Το
λάδι της ελιάς είχε ήδη από τους αρχαίους χρόνους χρησιμοποιηθεί για
την τίμηση των νεκρών.
Διαβάζουμε σχετικά στην Ομήρου Ιλιάδα:
΄΄…..Στις δεκοχτώ σε δώσαμε στις φλόγες και τριγύρω
αρνιά παχιά σου σφάξαμε και τραχηλάτα βόδια.
Και συ στα ρούχα των θεών, στο λάδι και στο μέλι
καιγόσουν, κι άπειροι Αχαιοί, πεζούρα κι αμαξάδες,
τ’ άρματα ρίχναν στη φωτιά να δυναμώσει η φλόγα
και μια βουή σηκώθηκε κι αλαλαγμός μεγάλος.
Κι όταν πια σ’ έκαψε η φωτιά, τα κόκαλά σου τ' άσπρα
συνάξαμε τη χαραυγή και βάλαμε, Αχιλλέα,
σε λάδι κι άδολο κρασί. Κι ένα χρυσό αμφορέα
έφερε η μάνα σου, δουλειά του ξακουσμένου Ηφαίστου,
κι έλεγε απ’ το Διόνυσο πως χάρισμα τον είχε…..΄΄ ( Ω, 63-75,
Οδύσσεια, μτφ. Ζ. Σίδερης), επεισόδιο από την κηδεία του Αχιλλέα.
Από την Ομήρου Ιλιάδα το περιστατικό με το θάνατο του Σαρπηδόνα:
Ο Δίας, όταν ο γιός του ο Σαρπηδόνας σκοτώθηκε από τον Πάτροκλο
στον Τρωικό πόλεμο, διέταξε τον Απόλλωνα, αφού καθαρίσει το σώμα
του από τη σκόνη και το αίμα, να το αλείψει με μυρωμένο λάδι και να το

22
ντύσει με πολύτιμα υφάσματα, έως ότου τα δύο αδέρφια του, ο θεός
Ύπνος και ο θεός Θάνατος μεταφέρουν το πτώμα του στη Λυκία, όπου
και ετάφη
΄΄…πάρε μακριά και λούσε τον στου ποταμού το ρέμα
μετά και λάδι αθάνατο πιάσε λαδάλειψέ τον,
με ρούχα θεϊκά γύρου βάλε και τυλιξέ τον,
και τα γοργά τα δίδυμα τα αδέρφια συνοδεία,
στον Ύπνο και τον Θάνατο, δώσ’ τον για τη Λυκία…΄΄
Επίσης, στην Ομήρου Ιλιάδα η Αφροδίτη αλείφει το νεκρό σώμα του
Έκτορα με λάδι, αρωματισμένο μάλιστα, ροδόλαδο (Ομήρου Ιλιάδα Ψ,
185 και εξής).
Το λάδι όμως χρησιμοποιείτο μαζί με μέλι και κρασί και ως προσφορά
στο νεκρό, όπως στο σχετικό χωρίο που διαβάζουμε από την Ομήρου
Οδύσσεια, στο οποίο ο Αχιλλέας κάνει μια τέτοια προσφορά στο νεκρό
αγαπημένο του φίλο Πάτροκλο:
΄΄Στάμνες με μέλι και άλειμμα έβαλεν, όπου εγέρνα προ του νεκρόν..΄΄
(Ομήρου Οδύσσεια Ψ,170, μτφρ Ψυχουντάκη).
Στους αρχαίους χρόνους υπήρχε επίσης η συνήθεια να τοποθετούν τους
νεκρούς επάνω σε κλαδιά ελιάς, όπως σε τάφους του 5ου
και 6ου
αιώνα
από την περιοχή των Φερών. Επίσης, όπως μας παραδίδει ο ιστορικός
Πλούταρχος από τη βιογραφία του Λυκούργου, {Πλούταρχος,
Λυκούργος 27,1,9-27,2,1} εκείνος επέβαλε να γίνονται οι ταφές επάνω
σε κλαδιά ελιάς, χρησιμοποιώντας αυτά και ως εξαγνιστικό υλικό ,
προκειμένου να πατάξει τις δεισιδαιμονίες.
΄΄Των δε ταφών ανείλεν την δεισιδαιμονίαν άπασαν ο Λυκούργος εν τη
πόλει θάπτειν τους νεκρούς και πλησίον έχειν τα μνημεία των ιερών
συγχωρήσας, Περιείλε δε και τους μιασμούς, συνθάπτειν δ΄ ουδέν
επέτρεψεν, αλλ΄ εν φοινικίδι και φύλλοις ελαίας θέντας το σώμα
περιστέλλειν κατ΄ ίσον άπαντας….΄΄{Πλούταρχος, Αποφθέγματα
λακωνικά, 238D, 1-6}.
΄΄ Τη δεισιδαιμονία που σχετιζόταν με τις ταφές ο Λυκούργος πάταξε
επιτρέποντας στους ανθρώπους να θάβουν τους νεκρούς στην πόλη και
να έχουν τα ταφικά μνημεία κοντά στα ιερά. Πάταξε επίσης και τα

23
μιάσματα και δεν επέτρεπε να τοποθετούν τίποτα άλλο μέσα στους
τάφους, παρά μόνο , αφού κάλυπταν το σώμα σε πορφυρό ύφασμα με
φύλλα ελιάς με αυτά να το περιτυλίγουν..΄΄.
Διαβάζουμε επίσης στο έργο του Σοφοκλή ΄΄Τραχίνιαι΄΄, το οποίο
ολοκληρώνεται με το θάνατο του Ηρακλή, ότι αυτός είχε εκδηλώσει
επιθυμία να κάψουν το νεκρό του σώμα με φωτιά αναμμένη από ξύλα
δρυός και αγριελιάς.
Στο σχετικό χωρίο:
΄΄ Ενταύθα νυν χρη τουμόν εξάραντά σε σωμ΄ αυτόχειρα και ξυν οις
χρήεις φίλων, πολλήν μεν ύλης της βαθυρρίζουν δρυός κείραντα,
πολλόν δ΄ άρσεν εκτέμονθ΄ ομού άγριον έλαιον, σώμα τουμόν εμβαλείν
και πευκίνης λαβόντα λαμπάδος σέλας πρήσαι…΄΄ {Σοφοκλής,
Τραχίνιαι, 1193 – 1199}, (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ, 81,85).
΄΄Εκεί λοιπόν με τα χέρια σου και με φίλους που εσύ επιθυμείς να πας το
σώμα μου και κόβοντας πολλούς κορμούς βελανιδιάς με βαθιές ρίζες και
πολλές αρσενικές αγριελιές να με τοποθετήσεις επάνω…. ύστερα με
δάδες από πεύκο να ανάψεις φωτιά και να με κάψεις..΄΄
Σύμφωνα με τον Καλλίμαχο τον Κυρηναίο, έναν από τους πλέον
αντιπροσωπευτικούς εκπροσώπους της Ελληνιστικής ποίησης,
εξακολουθεί η τακτική της τοποθέτησης των νεκρών επάνω σε φύλλα
ελιάς, εμπλουτισμένη με τη συνήθεια οι συγγενείς των νεκρών να
φορούν στεφάνια από κλαδιά ελιάς. (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 82).
Στους μεταγενέστερους Χριστιανικούς χρόνους και με δεδομένο ότι η
ελιά κατέστη ιερό για τους Χριστιανούς δέντρο, σύμβολο εν ζωή αλλά
και μεταθανάτιου ειρήνης, επιβίωσε ο συσχετισμός του δέντρου της ελιάς
και του λαδιού στη μετά θάνατον ζωή. Η εξέχουσα μορφή της Ελληνικής
λαογραφίας ο Νικόλαος Γ.Πολίτης μας πληροφορεί για συνήθειες, οι
οποίες αποτελούν επιβίωση των αρχαίων εθίμων, που ήταν διαδεδομένες
ακόμη και μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα. Ενδεικτικά θα
αναφέρουμε τη συνήθεια να γεμίζουν τα μαξιλάρια των νεκρών με
κλάδους ελιάς, έθιμο καταγεγραμμένο στο ορεινό χωριό Βρέσθενα της
Λακωνίας (Ν.Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύμμεικτα, σ. 329).

24
1.6
Οι ΄΄μικροί θεοί της ελιάς΄΄
Η ελιά ήταν ένα από τα σύμβολα της θεάς Αθηνάς, ήταν αυτή άλλωστε,
η οποία, σύμφωνα με το μύθο, έφερε στην πόλη της Αθήνας την ήμερη,
την καλλιεργήσιμη ελιά, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην
επίτευξη ενός ανώτερου επιπέδου ζωής από ότι μέχρι τότε. Υπήρχαν
όμως και οι ΄΄μικροί θεοί΄΄ της ελιάς. Σύμφωνα με τη μυθολογία, εγγονές
του Διονύσου ήταν οι Οινοτρόποι. Ήταν ξεχωριστά η Σπερμώ, η Οινώ
και η Ελαις. Στις τρεις αδερφές ο παππούς τους ο θεός Διόνυσος έδωσε
το χάρισμα ΄΄ποιείν εκ γης έλαιον, σίτον και οίνον΄΄, τα τρία δηλαδή
βασικά προιόντα, που παράγονται στον Ελλαδικό χώρο, το λάδι, τα
σιτηρά και το κρασί (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 141).
Αρισταίος
Επιπλέον, η μυθολογία μας διηγείται για τον Αρισταίο, μυθικό γιο του
Απόλλωνα και της Νύμφης Κυρήνης ότι ήταν προστάτης των
ελαιοκαλλιεργητών. Ο μύθος αναφέρει ότι οι Νύμφες του δίδαξαν πώς να
καλλιεργεί τα αμπέλια και τις ελιές, πώς να φροντίζει τα μελίσσια και
πώς να κάνει το γάλα τυρί. Αυτές τις τέχνες λέγεται ότι ο Αρισταίος με
τη σειρά του τις δίδαξε στους ανθρώπους, γι΄ αυτό το λόγο έχαιρε
μεγάλης εκτίμησης από αυτούς. Στην Αρκαδία μάλιστα λέγεται ότι
τιμήθηκε ιδιαιτέρως από τους αγροτικούς πληθυσμούς της, επειδή δίδαξε
σε αυτούς τις παραπάνω τέχνες, τις τόσες αναγκαίες για τα απαραίτητα
του βίου αγαθά (Εγκυκλοπαίδεια Νέα Δομή).

25
1.7
Η ελιά ως οικονομικό αγαθό
Η ελιά παρήγε λάδι, το οποίο αποτελούσε σημαντικό παράγοντα της
Ελληνικής οικονομίας, ήδη από την ακμή του Μινωικού πολιτισμού.
Είναι ενδεικτική η γνώμη του Γάλλου ερευνητή Paul Faure,όσον αφορά
στην οικονομική σημασία της ελιάς στο Μινωικό κόσμο: ΄΄η ελιά
εξασφάλιζε την οικονομική κυριαρχία της Κρήτης στον Αιγαιοπελαγίτικο
κόσμο΄΄ (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ.14). Από τις αποθήκες των
ανακτόρων της Κνωσού και της Φαιστού και άλλων Μινωικών
ανακτόρων, όπου βρέθηκαν αμφορείς και πιθάρια, στα οποία
αποθηκεύονταν μεγάλες ποσότητες και μικρότεροι αμφορείς για τη
μεταφορά του λαδιού στο εξαγωγικό εμπόριο, μέχρι και σήμερα το λάδι
και τα παράγωγά του αποτελούν μοχλό ανάπτυξης της οικονομίας.
Διαβάζουμε στην Ομήρου Οδύσσεια για την ικανοποίηση του νοικοκύρη,
ο οποίος είχε ελιές να παράγουν το πολύτιμο λάδι:
΄΄Ευτυχές φέτος κλίβαζαν οι ελιές χοντρό
καρπό γεμάτες
Κι ο νοικοκύρης κοκορεύεται, χύνουν
οι ελιές στο νου του
Τα πλήθια ενός του τρίζουν λιτριβειά,
Τα στάματα τρουλιάζουν

26
Κυλάει στις σκάφες το αγουρόλαδο
κι ο λιόζουμος αχνίζει
και τα βαθιά λαδογναλακοπούν
Αραδιαστά πιθάρια΄΄ (Νίκος Καζαντζάκης, Ομήρου Οδύσσεια, Δ΄ 187
– 191).
Μινωικά πιθάρια λαδιού από την Κνωσό Ηρακλείου
Ήδη από τα αρχαία χρόνια, επειδή το λάδι εθεωρείτο ως σπουδαιότατο
για την οικονομία μιας πόλης ή χώρας αγαθό, η καταστροφή των
ελαιώνων σε πολεμική περίοδο κρινόταν ως στρατηγικής σημασίας
εγχείρημα. Οι ελιές αποτελούσαν στρατηγικό στόχο κατά τη διάρκεια
των εχθροπραξιών.
Οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική, κατά τον Πελοποννησιακό
πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες της.
΄΄Πάντες γαρ επίστασθε ότι ο πόλεμος και άλλων πολλών αίτιος κακών
γεγένηται και τα μεν πόρρω υπό Λακεδαιμονίων ετέμνετο, τα δ΄ εγγύς
υπό των φίλων διηρπάζετο..΄΄ {Λυσίας, Περί του Σηκού Απολογία, 6},
(Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 30).
΄΄Γιατί όλοι γνωρίζετε καλά ότι ο πόλεμος φέρνει πολλά κακά και ότι οι
Λακεδαιμόνιοι έκοψαν τις ελιές, αυτές που βρίσκονταν έξω από την
Αθήνα και οι φίλοι τους λεηλάτησαν τα κτήματα, τα οποία βρίσκονταν
κοντά.΄΄

27
Αντιστοίχως, οι Αθηναίοι έκοψαν τα ελαιόδεντρα των πεδιάδων της
Κυνουρίας και της Αργολίδας. Με αυτόν τον τρόπο εθεωρείτο ότι
πληττόταν καίρια η οικονομία του τόπου για πολλά χρόνια, έως ότου θα
αναπτυσσόταν εκ νέου ο ελαιώνας.
Αυτή η τακτική ,η καταστροφή δηλαδή των ελαιώνων, εξακολούθησε
κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων ανά τους αιώνες. Για του
λόγου το αληθές, παραθέτουμε ένα παράδειγμα από την ιστορία του 19ου
αιώνα και συγκεκριμένα από τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821,
οπότε και καταστράφηκαν χιλιάδες ελαιόδεντρα ανά την
επαναστατημένη Ελλάδα, με αποτέλεσμα η παραγωγή σχεδόν να
μηδενιστεί και το πρόβλημα επιβίωσης, το οποίο ήδη αντιμετώπιζαν οι
επαναστατημένοι Έλληνες, να ενταθεί (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ.
38).
Από τον ιστορικό Διόδωρο και η παρακάτω πηγή, η οποία μας
πληροφορεί ότι η πόλη, η οποία διέθετε αμπελώνες και ελαιώνες
εθεωρείτο καλότυχη, αφού και τα δύο παράγωγα – το κρασί και το λάδι
κινούσαν τα νήματα της τοπικής οικονομίας.
΄΄Κατ΄ εκείνους δε τους καιρούς την τε πόλιν και χώραν των
Ακραγαντίνων συνέβαινεν ευδαιμονίας υπάρχειν πλήρη περί ης ουκ
ανάρμοστον μοι φαίνεται διελθείν. Και γάρ αμπελώνες… τοις μεγέθεσι
και τω κάλλει διαφέροντες και το πλείστον της χώρας ελαίας κατάφυτον,
εξ ης παμπληθή κομιζόμενοι καρπόν επώλουν εις Καρχηδόνα΄΄.
Ευνοημένη λοιπόν η πόλη ή η χώρα, η οποία διαθέτει αμπελώνες και
ελαιώνες, αφού το κρασί και το λάδι αποφέρουν πλούτο. Στη χώρα των
Ακραγαντίνων, όπως μας πληροφορεί ο Διόδωρος, οι κάτοικοί της
απέκτησαν μυθικές περιουσίες, με την πώληση των προιόντων που
παρήγαν στους Καρχηδόνιους.
Άλλο ένα παράδειγμα για την ελιά ως αγαθό στην οικονομία μιας πόλης
και των πολιτών της, από το οποίο αυτοί οι ίδιοι προσπορίζονταν τα
απαραίτητα προς το βίο αγαθά, πολλές δε φορές πλούτιζαν, παραδίδεται
σε εμάς από τον Αριστοτέλη στο παρακάτω σχετικό επεισόδιο με
πρωταγωνιστή το φιλόσοφο Θαλή.
΄΄Κατανοήσαντά φασίν αυτόν ελαιών φυράν εσομένην εκ της
αστρολογίας, έτι χειμώνος όντος ευπορήσαντα χρημάτων ολίγων

28
αρραβώνας διαδούναι των ελαιουργίων των εν Μιλήτω και Χίω πάντων,
ολίγον μισθωσάμενον ατ΄ ουδενός επιβάλλοντος΄΄ (Αριστοτέλους
Αθηναίων Πολιτεία 1259a 10).
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο φιλόσοφος Θαλής, επειδή τον
περιέπαιζαν για τη φτώχεια του, ισχυριζόμενοι ότι η φιλοσοφία , την
οποία ενστερνιζόταν , δεν είχε πρακτική χρησιμότητα στον ανθρώπινο
βίο, εκείνος έπραξε ως εξής: βασιζόμενος στις γνώσεις του τις σχετικές
με την αστρονομία, εκτίμησε ότι η χρονιά που θα ακολουθούσε
επρόκειτο να έχει πλούσια σοδειά. Κατόπιν και σύμφωνα με την
πρόβλεψή του ,με ελάχιστα χρήματα και καθώς δεν υπήρξε
ανταγωνιστής, προέβη στη μίσθωση όλων των ελαιουργείων των νησιών
της Μιλήτου και της Χίου σε πολύ χαμηλή τιμή. Την εποχή της
συγκομιδής και καθώς αυτή ήταν μεγάλη, όπως είχε αρχικά προβλέψει ο
φιλόσοφος πλούτισε, χωρίς όμως να είναι αυτός ο άμεσος σκοπός του,
ήθελε κυρίως να αποδείξει την πρακτική χρησιμότητα της φιλοσοφίας,
την οποία αμφισβητούσαν οι υπόλοιποι άνθρωποι. Με αφορμή αυτό το
επεισόδιο, πολίτες έσπευσαν κοντά του, προκειμένου να τους δώσει νέες
προβλέψεις.

29
1.8
Η ελιά φωτοδώτρια
Λύχνοι ελληνιστικών χρόνων από τη Βεργίνα
Ο λύχνος (το λυχνάρι) ήταν σκεύος, το οποίο προοριζόταν για φωτισμό
και αποτελείτο από ένα δοχείο και ένα φυτίλι βυθισμένο συνήθως σε
λάδι. Χρησιμοποιήθηκε ήδη από τους αρχαιοτάτους χρόνους – από την
Κρήτη προέρχονται τα παλαιότερα δείγματα, τα οποία χρονολογούνται
στον 14ο
αιώνα π.Χ - . Στο ναό της Αθηνάς σιγόκαιγε λυχνάρι:
΄΄επι δε τη πέτρα το της Αθηνάς ιερόν ο τε αρχαίος νεώς ο της Πολιάδος
εν ω ο άσβεστος λύχνος…΄΄ {Στράβων, 9,1,16}, ( Ο πολιτισμός της
ελιάς, σελ. 62)..
Οι λύχνοι της Ελληνιστικής περιόδου είχαν διακοσμημένη την επάνω
επιφάνεια με σκηνές μυθολογικές ή σκηνές καθημερινής ζωής. Εξέλιξη
αυτών αποτελούν οι Ρωμαικοί πήλινοι ή ορειχάλκινοι λύχνοι με
ανάγλυφες παραστάσεις, ενώ η παράδοσή τους συνεχίζεται και στους
Βυζαντινούς χρόνους, καθώς οι ανάγκες για φωτιστικό λάδι στην
πολύφωτη Βασιλεύουσα ήταν πολύ μεγάλες. Η χρήση του ελαιόλαδου ως
φωτιστικό υλικό με συμβολιστικό χαρακτήρα εξακολούθησε στη
Χριστιανική θρησκεία έως σήμερα στους ναούς, στα κοιμητήρια και στις
οικίες.

30
1.9
Η ελιά στη διατροφή
Στον έργο του ερευνητή J.Chadwick - στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο
βαθμό η αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Γραφής Β΄ - για τις
πινακίδες της Μινωικής και Μυκηναικής Εποχής, θα βρούμε
επιστημονική τεκμηρίωση για τη χρήση τη ελιάς ήδη από εκείνη την
εποχή ως διατροφικό είδος. Ιδιαιτέρως από τις ανακτορικές πινακίδες της
Πύλου έχουν αντληθεί οι περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την
ενσωμάτωση της ελιάς ως καρπός στο διαιτολόγιο της εποχής . Στην
πινακίδα F841 της Κνωσού παραδίδει ο ερευνητής Jose Melena ΄΄ka-po e
[-ra-wa] (=καρποί ε[λαιας].Στην πινακίδα Un 138 από το ανάκτορο της
Πύλου δίπλα στο ιδεόγραμμα του ελαιόκαρπου παρατίθεται η λέξη ΄΄ po-
pa= φορβή, φορβάς. Το λεκτικό σύνολο σημαίνει ΄ελαιόκαρπος για
βρώση΄΄ (Ελιά και λάδι, σελ. 23). Από την μελέτη πινακίδων της
Μυκηναικής εποχής του José Luis Melena Jiménez γνωρίζουμε ότι σε
πινακίδες από την Κνωσό (σειρά πινακίδων Fs) γίνεται αναφορά σε
διανομή λαδιού μαζί με άλλα τεκμηριωμένα ως διατροφικά αγαθά της
εποχής, όπως για παράδειγμα, μέλι, κρασί και σύκα (Ο πολιτισμός της
ελιάς, σελ. 23).
Ιδεόγραμμα της Γραμμικής Γραφής
Β΄, το οποίο συμβολίζει τον καρπό
ελιάς

31
Κατά τη γνώμη του Σοφοκλή ,η ελιά είναι΄΄παιδοτρόφος΄΄
΄΄… ο τάδα θάλλει μέγιστα χώρα γλαυκάς παιδοτρόφου φύλλον
ελαίας..΄΄
(Σοφοκλής, Οιδίπους Επί Κολωνώ, 700-701)
΄΄…που πιο πολύ ευδοκιμεί σε αυτή τη χώρα, η γαλανόφυλλη ελιά, που
τρέφει παλλικάρια…΄΄
Για λάδι ,κρασί, αλεύρι, σύκα στο κελάρι ενός σπιτιού μας μιλά και ο
Αριστοφάνης στο έργο του ΄΄Πλούτος΄΄:
΄΄.. Η μεν σιτύη μεστή έστι λευκών αλφίτων, οι δ΄ αμφορείς οίνου
μέλανος ανθοσμίου. Άπαντα δ΄ ημίν αργυρίου και χρυσίου τα σκευάρια
πλήρη εστίν, ώστε θαυμάσαι. Το φρέαρ δ΄ ελαίου μεστόν αι δε λήκυθοι
μύρου γέμουσι, το δ΄ υπερώον ισχάδων..΄΄ {Αριστοφάνης,Πλούτος,806-
811}
΄΄..Γεμάτο είναι άσπρο αλεύρι το κελάρι, μαύρο κρασί και μυρωδάτο οι
πλόσκες. Ασήμι και χρυσάφι ξεχυλίζουν όλα τα σκεύη του σπιτιού, είναι
θαύμα! Γεμάτο λάδι είναι το κιούπι, μύρα τα μπουκαλάκια και η σοφίτα
σύκα…΄΄ {Μετάφραση Θρ. Σταύρου}, (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ.
51)..
Στα Βυζαντινά χρόνια,ο Ορειβάσιος, γιατρός του αυτοκράτορα
Ιουλιανού και ιατρικός συγγραφέας, μας διασώζει μεταξύ άλλων από το
έργο του ΄΄Ιατρικαί Συναγωγαί΄΄ συνταγή για τον γλαύκο, ψάρι που ίσως
έμοιαζε με λαυράκι.
΄΄….δει δε, καν εψής, την άρτυσιν αποδιδόναι και το έλαιον ικανόν….
…..δει δε τω ελαίω την άρτυσιν αποδιδόναι, τον δ΄ άλα ικανόν
καταπάσσειν και λεπτόυ αλφίτου…..΄΄ {Ορειβάσιος, Ιατρικαί
Συναγωγαί, 4,9,3} (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 52).
Σύμφωνα με τη συνταγή, την οποία μας διασώζει ο Ορειβάσιος , αφού
βράσουν οι γλαύκοι, θα πρέπει να προστεθούν αρκετά καρυκεύματα και
αρκετό (΄΄ικανόν΄΄) λάδι, επίσης το λάδι θα πρέπει να προστεθεί μαζί με
τα καρυκεύματα, να αλατιστεί και να προστεθεί σε αυτό και αλεσμένο
κριθάρι.

32
Στην περίφημη μεσογειακή κουζίνα, η ελιά, είτε ως καρπός, είτε ως λάδι
αποτελεί απαραίτητο συνοδευτικό ή πρώτη ύλη για πλήθος εκλεκτών
εδεσμάτων της μαγειρικής αλλά και της ζαχαροπλαστικής. Το λάδι
επίσης είναι άμεσα συνυφασμένο και με την παράδοση της νηστείας στο
πλαίσιο της Χριστιανικής θρησκείας.

33
1.10
Το λάδι στην υγιεινή και στον καλλωπισμό:Κοσμετολογία από τα
χρόνια του Ομήρου
Πινακίδα από το ανάκτορο της Κνωσού, KN Ga(2) 419 . Αναφορά σε
αρωματισμένο έλαιο με κορίανδρο (po-ni-ki-jo)
Επιπλέον, η ελιά, με το λάδι, το οποίο παρήγε, εξυπηρετούσες ποικίλες
ανάγκες ή επιθυμίες της καθημερινής ζωής στον αρχαίο κόσμο, οι οποίες
συναντώνται έως σήμερα. Το λάδι, εκτός από βασικό συστατικό της
διατροφής , είτε ως λάδι, είτε ως καρπός, χρησιμοποιήθηκε ευρέως ως
μέσο υγιεινής και καλλωπισμού, όπως πληροφορούμαστε τόσο από την
αρχαία εικονογραφία, όσο και από ανασκαφικά ευρήματα και γραπτές
ιστορικές πηγές. Η παραγωγή του ελαιόλαδου για τις χρήσεις, οι οποίες
θα αναφερθούν ευθύς αμέσως, εύλογα συνέβαλαν στην τροχιά της
οικονομίας μιας πόλης, διότι, όσο διευρύνονταν οι χρήσεις του, τόσο
αυξανόταν η ανάγκη για μεγαλύτερη παραγωγή.

34
Ας ξεκινήσουμε με τη χρήση του ελαιόλαδου ως συστατικό καθαρισμού
του σώματος και γενικότερης υγιεινής.
Το λάδι χρησιμοποιήθηκε στον αρχαίο κόσμο ως είδος καθαριστικού του
ανθρωπίνου σώματος, ως μέσο διατήρησης της σωματικής υγιεινής, ως
μέσο καλλωπισμού. Οι άνδρες χρησιμοποιούσαν συνήθως αγνό
ελαιόλαδο, ενώ οι γυναίκες συχνά χρησιμοποιούσαν αρωματικά έλαια, τα
οποία είχαν ως βάση το ελαιόλαδο. Έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε τη
διαδικασία καθαρισμού, η οποία είχε ως εξής: Αφού έριχναν λάδι στο
σώμα, το άλειφαν, το έτριβαν και κατόπιν με ένα ειδικό εργαλείο, τη
λεγόμενη ΄΄στλεγγίδα΄΄, αφαιρούσαν τις ακαθαρσίες (Ο πολιτισμός της
ελιάς, σελ. 65).Η αγγειογραφία μας προσφέρει εύγλωττη εικόνα αυτής
της χρήσης. Στις ενδεικτικές σκηνές βλέπουμε πως χρησιμοποιείτο το
λάδι στον καθαρισμό του σώματος.

35
Ήδη από τα Ομηρικά Έπη έχουμε γραπτές μαρτυρίες για τη χρήση του
λαδιού. Αναφέρουμε ενδεικτικά από την Ομήρου Οδύσσεια:
΄΄Αφού μ' έλουσε και μ' έτριψε με μυρωδάτο λάδι
μου φόρεσε πεντάμορφη χλαμύδα και χιτώνα...»
(Ομήρου Οδύσσεια, K, 364), αναφορά στις περιποιήσεις που παρείχαν
στο ναυαγό Οδυσσέα στο παλάτι της Κίρκης.
΄΄….της έδωσε κι ένα δοχείο χρυσό, γεμάτο λάδι
ν' αλείψει αυτή κι οι σκλάβες της το σώμα τους, αφού λουστούνε..΄΄
( Ομήρου Οδύσεια, Z, 79), επεισόδιο στο βασίλειο των Φαιάκων, στο
οποίο η βασίλισσα ετοιμάζει την κόρη της Ναυσικά να πάει με τις δούλες
στο ποτάμι .
΄…΄Κι οι δούλες σαν τους έλουσαν και λάδι σαν τους χρίσαν κρουστές
χλαμύδες τους φορούν… (Ομήρου Οδύσσεια, Δ,49)
΄΄…μα τώρα εγώ με τα μονόνυχα άλογά μου
δε θα τρέξω
τι τέτοιο αρματηλάτη χάσανε, στον κόσμο ξακουσμένο,
που με νερό καθάριο ως τα 'λουζε, γεμάτος καλοσύνη
με λάδι τα περίχυνε κάθε φορά τις χαίτες..΄΄
(Ομήρου Οδύσσεια, Ψ, 281). Όπως παραδίδεται, με λάδι συνήθιζαν να
αλείφουν και τις χαίτες των αλόγων.

36
Στο συγκεκριμένο χωρίο από τη ραψωδία Ψ της Ομήρου Οδύσσειας
διαβάζουμε ότι ο Αχιλλέας άλειφε με λάδι τις χαίτες των αλόγων, που θα
συμμετείχαν σε αγώνες αρματοδρομίας, οργανωμένων προς τιμή του
νεκρού φίλου του Πάτροκλου.
Επίσης, διαβάζουμε στην Ομήρου Ιλιάδα για τον Οδυσσέα και το
Διομήδη:
΄΄….. μπήκαν σ΄ ομορφοστόλιστους λουτήρες κι ελουστήκαν κι ως
λούστηκαν κι αλείφτηκαν καλά με λάδι, πηγαίνουν για δείπνο…΄΄
(Ομήρου Ιλιάδα, Κ,577).
Πινακίδα από την Κνωσό Kn Ga(2)415 με αναφορά σε αρωματισμένο με
κόλιανδρο έλαιο από την πόλη της κεντρικής Κρήτης Λύκτο.
Όπως συμβαίνει και σήμερα, ιδιαιτέρως τα τελευταία χρόνια, οπότε η
κοσμετολογία και η φαρμακευτική έχει στραφεί σε χρήση αγνών από τη
φύση πρώτων υλών, το λάδι αποτελούσε και τότε βάση για την
παραγωγή τόσο ειδών καλλωπισμού, όπως και ειδών αμιγώς
φαρμακευτικής χρήσης – για τα οποία θα γίνει συνοπτική αναφορά στη
συνέχεια - . Εκτός της αμιγώς καθαριστικής του χρήσης ,το λάδι
αναμεμειγμένο με εκχυλίσματα φυτών συνιστούσε το αρωματικό έλαιο,
θα εκπλαγούμε μάλιστα από τις ποικίλες χρήσεις, οι οποίες είχαν
εφευρεθεί από τους αρχαίους Έλληνες.
Μαρτυρείται η ευρεία παραγωγή και χρήση αρωματικών ελαιών
ιδιαιτέρως από πινακίδες της Γραμμικής Γραφής Α΄. Ενδεικτικό της
ευρείας παραγωγής αρωματικών ελαίων με βάση το ελαιόλαδο είναι το
γεγονός ότι υπήρχε επαγγελματική τάξη του ΄΄αλειφαζόου΄΄, του
σημερινού θα λέγαμε αρωματοποιού. Μάλιστα, από ανακτορικές
πινακίδες της Πύλου (σειρά πινακίδων Fr) γνωρίζουμε και ονόματα
αρωματοποιών - Ευμήδης, Θυέστας, Κώκαλος και Φίλαιος. Τα

37
ανασκαφικά δεδομένα μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε οτι για την
παρασκευή αρωματικών ελαίων χρησιμοποιούνταν αρωματικά φυτά,
όπως, ρόδο και φασκόμηλο. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο Σπυρίδων
Μαρινάτος για τα δοχεία, τα οποία ήταν προορισμένα για τη διατήρηση
των αρωματικών ελαίων ΄΄ ο λεγόμενος ψευδόστομος αμφορεύς
κατεσκευάσθη ειδικώς δια να περιλαμβάνη αρωματικό έλαιον… ουδέν
άλλον αγγείον υπόκειται εις τόσας διακυμάνσεις όγκου. Έχομεν τοιαύτα
αγγεία χωρητικότητος μέχρι 12-14 λίτρων και δι΄ ενδιαμέσων μεγεθών
καταλήγομεν εις μικρότατα αγγεία, συνήθως μετά περιτέχνου
διακοσμήσεως, αλλά περιεκτικότητος ολίγων δεκάδων γραμμαρίων΄΄
{Σπυρίδωνος Μαρινάτου, Βασιλικά μυρεψεία και αρχεία εν
Μυκήναις, σελ. 64} (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 23). .
Ιδεόγραμμα της Γραμμικής
Γραφής Β΄, το οποίο συμβολίζει το ελαιόλαδο
Στη σειρά Fr των ανακτορικών πινακίδων από την Πύλο παρατίθενται
δίπλα στο ιδεόγραμμα του λαδιού προσδιοριστικά αυτού επίθετα ΄΄pa-ko-
we, ku-pa-ro-we, wo-do-we΄΄ = ΄΄σφακόεν, κυπαιρόεν, ροδόεν΄΄,
δηλώνοντας ότι το λάδι ήταν αρωματισμένο αντίστοιχα με φασκόμηλο,
κύπαιρο και άγριο ρόδο (Ελιά και Λάδι, σελ. 31).
Επίσης από την Πύλο ,στην πινακίδα Un249 μαζί με άλλα υλικά, τα
οποία προορίζονται για παραγωγή αρωματικών ελαίων,
συμπεριλαμβάνεται και ποσότητα μαλλιού. Η έρευνα πιθανολογεί την
παρασκευή λανολίνης - λανολίνη είναι κέρινη ουσία, η οποία εκκρίνεται
από τους σμηγματογόνους αδένες του μαλλιού ,κυρίως των προβάτων και
έχει ως χαρακτηριστικό ότι συγκρατεί την υγρασία και αποτρέπει την
αφυδάτωση του δέρματος, ιδιότητες κατάλληλες για παραγωγή
καλλυντικών επιδερμίδας – ή την χρήση του για καθαρισμό του λαδιού
από άλλα συστατικά (Ελιά και Λάδι, σελ. 34).

38
Ο Όμηρος αναφέρεται στα αρωματισμένα έλαια, με την ονομασία
΄΄έλαια΄΄. Σχετικά διαβάζουμε στην Ομήρου Ιλιάδα:
΄΄Ο δε Όμηρος την μεν χρήσιν οίδε των μύρων, έλαιον δ΄ αυτά καλεί μετ΄
επιθέτου ροδόεντι δ΄ έχριεν ελαίω΄΄ (Ομήρου Ιλιάδα, Ψ 186).
΄΄Και αλλαχού δε λέγει τι τεθυωμένον΄΄ (Ομήρου Ιλιάδα ,Ξ172).
΄΄Και η Αφροδίτη δε παρ΄ αυτώ τον Έκτορος νεκρόν ροδόεντι έχριεν
ελαίω αμβροσίω..΄΄ (Ομήρου Ιλιάδα, Ψ 186).
Έλαιο με άρωμα…… Παναθηναίων
Παναθηναικοί αμφορείς ανακαλύφθηκαν σε πολλές περιοχές της
Μεσογείου. Το Παναθηναικό λάδι των αμφορέων θα πρέπει να ήταν
περιζήτητο, εάν κρίνουμε από το εξαγωγικό εμπόριό του. Λαμβάνοντας
υπ΄ όψιν τη διαδεδομένη φήμη του είναι μάλλον εύλογο ότι το
συγκεκριμένο λάδι δεν θα το προόριζαν οι αγοραστές του για μαγειρική ή
φωτιστική χρήση, εάν συνυπολογίσουμε την τιμή του λαδιού κατά τον 4ο
αιώνα π.Χ, βασιζόμενοι σε επιγραφή με τη σχετική πληροφορία
(επιγραφή I.G II 1356). Με αφετηρία δε τη συνήθεια των αθλητών να
αλείφουν το σώμα τους με λάδι, θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι
αυτή ίσως ήταν μια χρήση. Ασφαλέστερη πάντως είναι η υπόθεση ότι το
εν λόγω λάδι χρησιμοποιήθηκε ως βασικό συστατικό (και) για την
παραγωγή αρωματικών ελαίων. Προς επίρρωση αυτής της άποψης
γραπτή πηγή του Ρωμαίου συγγραφέα Πλίνιου {Πλίνιος 13,2,6}, ο
οποίος αναφέρει την ύπαρξη αρώματος με το όνομα ΄΄Panathenaicum΄΄
(Ελιά και Λάδι, σελ. 72).
Σε βάθος χρόνου, στα Ρωμαικά χρόνια, βρίσκουμε εκ νέου αυτή τη
συνήθεια, να αλείφουν δηλαδή το σώμα τους οι άνθρωποι με λάδι. Έχει
μάλιστα ενδιαφέρον να αναφέρουμε το εξής περιστατικό, όπως μας
παραδίδεται από τον ιστορικό Πλίνιο. Λέγεται λοιπόν ότι σε ερώτηση
του Αύγουστου στον Πόλλιο ,για το τι θα έπρεπε κανείς να ακολουθήσει
ως τακτική, ώστε να παραμείνει υγιής ως τα βαθιά γεράματά του, εκείνος
του απάντησε, σύμφωνα με τη γραπτή πηγή: ΄΄ Πολύ λίγα πράγματα,
σχεδόν τίποτα. Να πίνετε κρασί και να αλείφεστε με λάδι..΄΄ {Πλίνιος,
22,24}, (Ο πολιτισμός τη ελιάς, σελ. 66).

39
1.11
Η ελιά που θεραπεύει
Επεκτείνοντας τη χρήση του λαδιού ως είδος καθαρισμού του
ανθρώπινου σώματος, το συναντούμε ήδη από τα αρχαία χρόνια ως μέσο
ίασης ασθενειών. Στην Οικία των Σφιγγών στις Μυκήνες σε επτά
πινακίδες αναγνωρίστηκαν καταχωρισμένες ποσότητες αρωματικών και
άλλων φυτών, όπως ΄΄μάραθον, μίνθη (η σημερινή μέντα), κορίανδρον,
σελινον, κύμινον΄΄, τα οποία, είτε χρησίμευαν, για να αρωματίσουν το
λάδι, είτε για να τους προσδώσουν ιδιότητες ιαματικές, αντιοξειδωτικές,
στυπτικές, ιδιότητες δηλαδή άμεσα συνυφασμένες με ανάγκες ίασης
(Ελιά και λάδι, σελ. 34).
Ο Αρισταίος, ο προστάτης των ελαιοκαλλιεργητών, για τον οποίον έγινε
ήδη λόγος, είχε επίσης το χάρισμα να ΄΄γιατρεύει΄΄ ασθένειες των φυτών
χρησιμοποιώντας ελαιόλαδο ή κλάδους ελαίας. Το ελαιόλαδο
χρησιμοποιήθηκε επίσης ευρέως ως αντιπυρετικό σκεύασμα και ως
φάρμακο αντιμετώπισης νευραλγιών. Ενεπίγραφες μαρτυρίες από ιερό
του Ασκληπιού στη Λεβήνα της Κρήτης επιβεβαιώνουν τη χρήση
ελαιόλαδου για την παρασκευή φαρμακευτικών σκευασμάτων.
…΄΄ του θεού επιτάξαντος επιθείναι οστρέου το όστρακον
κατακαύσασαν
και λειοτριβήσασαν μετά ροδίνου και μολόχη μετ΄ ελαίου
χρίσασθαι..΄΄
΄΄… ο Θεός έδωσε οδηγία να τοποθετήσει πάνω στο στρείδι το όστρακο,
αφού το κάψει και το τρίψει, για να λειανθεί με έλαιο αρωματισμένο με
ρόδα και το επαλείψει με μολόχα και λάδι…΄΄΄, όπως διαβάζουμε σε
Κρητική επιγραφή με ιατρικό περιεχόμενο από το ιερό του Ασκληπιού.
Στη γνωστή παραβολή του Καλού Σαμαρείτη και του Ιουδαίου
διαβάζουμε:
΄΄ Σαμαρίτης δε τις οδεύων ήλθεν κατ΄ αυτόν και ιδών εσπλαγγχνίσθη και
προσελθών κατέδησεν τα τραύματα αυτού επιχέων έλαιον και οίνον,
επιβιβάσας δε αυτόν επί το ίδιον κτήνος ήγαγεν αυτόν εις πανδοχείον και
επεμελήθη αυτού΄΄.

40
΄΄Κάποιος Σαμαρίτης οδοιπόρος τον πλησίασε και αντικρύζοντάς τον,
τον λυπήθηκε και αφού τον πλησίασε το έδεσε τα τραύματα, πλένοντας
με λάδι και κρασί και αφού έπειτα τον ανέβασε το δικό του ζώο, τον
οδήγησε σε ένα πανδοχείο και τον φρόντισε΄΄ (Ο πολιτισμός της ελιάς,
σελ. 67).

41
1.12
Η ελιά στον αθλητισμό.
Στον αρχαίο κόσμο είναι γνωστή η σχέση του λαδιού με την αθλητική
δραστηριότητα. Το στεφάνι ελιάς ως έπαθλο αγώνων, το λάδι από τις
Μορίες Ελιές ως έπαθλο των νικητών αθλητών στα Παναθήναια, τη
γιορτή, η οποία διοργανωνόταν προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Το λάδι
όμως δεν έλειπε από την αθλητική δραστηριότητα, προτού αυτή φθάσει
στο επίπεδο του συναγωνισμού μεταξύ συναθλητών και βράβευσης
αυτών σε Πανελλήνιου επιπέδου αγώνες. Η χρήση του λαδιού ξεκινούσε
ήδη από το στάδιο προετοιμασίας των αθλητών. Με καθαρό ελαιόλαδο
αλείφονταν οι νέοι άνδρες πρίν από την εκτέλεση της αθλητικής
προπόνησης. Σε σχέση με το λάδι και τη χρήση αυτού στο πλαίσιο της
αθλητικής προετοιμασίας υπήρξε στον αρχαίο κόσμο ειδική
επαγγελματική κατηγορία, οι αλείπτες, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με
το να αλείφουν με λάδι το σώμα των αθλητών και να κάνουν με αυτό
εντριβή (μασάζ) στους μυς, που καταπονούνταν κατά τη διάρκεια της
άσκησης (Ωδή στην Ελιά, σελ. 70,72).

42
1.13
Η ελιά σε σημαντικές εκφάνσεις του δημοσίου βίου: η ελιά στην
πολιτική διαδικασία
Σε εξέχουσας σημασίας για τη ζωή των πόλεων διαδικασία, όπως η
πολιτική, χρησιμοποιήθηκε η ελιά.
΄΄Παρά γάρ Αθηναίοις έκαστον των πολιτών έδει γράφειν εις όστρακον
τούνομα του δοκούντος μάλιστα δυνάσθαι τυραννείν των πολιτών, παρά
δε τοις Συρακοσίοις εις πέταλον ελαίας γράφεσθαι τον δυνατώτατον των
πολιτών, διαριθμηθέντων δε των πετάλων τον πλείστα πέταλα λαβόντα
φεύγειν πενταετή χρόνον΄΄. (Διόδωρος 11.87.1).
Κατ΄ ανιστοιχία με τη διαδικασία εξοστρακισμού των Αθηναίων, οι
Συρακούσιοι έγραφαν με μελάνι πάνω σε φύλλα ελιάς τα ονόματα των,
κατά την κρίση τους, επικίνδυνα ισχυρών συμπολιτών τους, κατόπιν τα
μετρούσαν και εξόριζαν για πέντε χρόνια, όποιον συγκέντρωνε τα
περισσότερα. Η διαδικασία της ψηφοφορίας με αυτόν τον τρόπο έχει
μείνει γνωστή ως ΄΄΄πεταλισμός΄΄.

43
1.14
Ελιά και λάδι: συμβολισμοί και λειτουργικότητα στη Χριστιανική
θρησκεία
Μινωική σαρκοφάγος της Αγίας Τριάδας στη Μεσαρά της Κρήτης
Μία εκ των αρχαιότερων μαρτυριών ως προς τον ρόλο της ελιάς στη
θρησκευτική λατρεία αποτελεί η ζωγραφική παράσταση της σε Μινωική
σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας από τη Μεσαρά της Κρήτης. Στην
εικονογραφία της παράστασης αναγνωρίζεται το δέντρο της ελιάς. Η εν
λόγω παράσταση , όπως και η τοιχογραφία του ΄΄Ιερού Άλσους΄΄ από το
ανάκτορο της Κνωσού αποτελούν ασφαλείς ενδείξεις για το γεγονός ότι
το δέντρο της ελιάς ήδη από τη Μινωική εποχή ταυτίστηκε στη
συνείδηση των ανθρώπων ως ιερό σύμβολο, λαμβανομένου υπ΄όψιν του
ρόλου του στην οικονομία και την πρόοδο της κοινωνίας (διατροφή,
εμπόριο) (Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 74).
Η ελιά εξακολούθησε στο πέρασμα του χρόνου με σπουδαίο συμβολισμό
κατά τους Βυζαντινούς χρόνους στη Χριστιανική θρησκεία. Η
Χριστιανική θρησκεία ενσωμάτωσε στην τελετουργία της πολλά στοιχεία
που συνέδεαν τη λατρεία με την ελιά και το λάδι. Στην
Κωνσταντινούπολη, οικονομικό και εμπορικό κέντρο της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας υπήρχε μάλιστα επαγγελματική τάξη των πωλητών
ελαίου, οι λεγόμενοι ΄΄ελαιοπώλαι΄΄. Μάλιστα, το ΄΄ελαιον΄΄ ήταν

44
διαθέσιμο προς πώληση σε καταστήματα εδωδίμων ειδών (παντοπωλεία)
(Ο πολιτισμός της ελιάς, σελ. 35).
Ο Χριστός και οι Μαθητές στο Όρος των Ελαιών
Το Όρος των Ελαιών. Μέγα Χριστιανικό σύμβολο. Βρίσκεται κοντά στα
Ιεροσόλυμα. Είναι ιερό για τους χριστιανούς, επειδή συνδέεται με πολλά
γεγονότα της ζωής του Ιησού. Στο Όρος των Ελαιών ξεκουραζόταν με
τους μαθητές του, όταν επισκεπτόταν τα Ιεροσόλυμα και εκεί επίσης
κήρυττε. Στο Όρος των Ελαιών εμφανίστηκε στους Μαθητές του μετά
την Ανάσταση και εκεί επίσης αναλήφθηκε σαράντα ημέρες μετά.
(Εγκυκλοπαίδεια, Νέα Δομή).
Κλαδί ελιάς έφερε το περιστέρι σημαίνοντας στο Νώε το τέλος του
κακού και την επικράτησης της ειρήνης. Κλάδους ελιάς είθισται να
κρατούν και όσοι, από τα αρχαία ήδη χρόνια, μετέφεραν μήνυμα
συμφιλίωσης και ειρήνης. Το λάδι ως εξαγνιστικό υλικό χρησιμοποιεί η
Εκκλησία στα ευχέλαια, θρησκευτική τελετουργία για τον καθαρμό. Το
λάδι εξακολουθεί και σιγοκαίει στα καντήλια των νεκρών, για να κρατά
άσβεστη τη μνήμη τους, σύμφωνα με το σχετικό μύθο, ο οποίος ορίζει
ότι για κάθε ζώντα ανθρώπινο οργανισμό καίει ένας λύχνος, του οποίου
το λάδι όταν τελειώσει, τερματίζεται και η ζωή του ανθρώπου. Στο
μυστήριο του βαπτίσματος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Άγιο Μύρο
ονομάζεται το έλαιο το αναμεμιγμένο με αρωματικές ουσίες, οι οποίες
συμβολίζουν τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, την αγάπη, τη χαρά,

45
την ειρήνη, την πίστη, την πραότητα, την αγαθοσύνη και χρησιμοποιείται
για τη χρίση των νεοφώτιστων.
Στο πλαίσιο της Χριστιανικής θρησκείας εντάσσεται η χρήση του λαδιού
και ως μέσο φωτισμού. Το λάδι στα καντήλια της Εκκλησίας, ως
συμπληρωματικό μέσο φωτισμού, ενισχυτικό της μυστηριακής
ατμόσφαιρας. Αυτή η συνήθεια έχει ρίζες βαθιές –όπως οι ρίζες του
δέντρου της ελιάς – που χάνονται στο χρόνο.

The temporal appearances of olive in art

The temporal appearances of olive in art

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (8)

Similar to The temporal appearances of olive in art

Similar to The temporal appearances of olive in art (20)

The temporal appearances of olive in art