ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчидад зориулав Ном зүй: "Биологи" Мөнхийн үсэг. УБ.2008 Редактор: Профессор А.Гүрбадам

1. Биологийн төрөл зүйл
Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын УТ-ний Үндэсний лаборатори “Эрдмийн
далай” цогцолбор сургуулийн биологийн багш АБТА, магистр, зөвлөх багш
Ц.Баярхүү

2. Вирус Bacteriophage structure: Бактериофагын бүтэц
DNA: ДНХ
Head: Толгой
Neck: Хүзүү
Internal proteins: Интеграл уураг
Tail sheath: Сүүлний гэр, бүрхүүл
Tail fibers: Сүүлний ширхэг
End plate: Төгсгөлийн хавтан, сүүлний сэртэн
Pins: Төгсгөлийн хавтанг тогтоогч зүү
Figure 1: Зураг 1
Бактерийн эс дотор амьдрах вирусыг
“бактериофаг” гэнэ. Бактериофагийн бие
толгой, хүзүү, сүүл, сүүлний сэртэн гэсэн
хэсгүүдээс бүрдэнэ. Толгойн хэсэгт ДНХ
байрлаж гадна талаараа уурган бүрхүүлтэй
байна.
Бактериофаг бактерт нэвтрэхдээ сүүлнийхээ
сэртэнгээр бэхлэгдэн, цоолж өрөмдөн нүх
гаргаад түүгээрээ ДНХ-гаа оруулан шим
тэжээлээр нь хооллож улмаар бактерийн
эсийг үхүүлнэ.
Вирус нь эст бүтэцгүй ба амьд эсэд нэвтэрч ороод
үржиж олширдог онцлогтой. Харин эсийн гадна
амьдарч чадахгүй, гадаад орчинд талст байдлаар
оршино. Амьд амьгүйн завсрын шинжтэй.
Вирус үндсэн 3н хэсгээс тогтоно:
1т: Нуклейн хүчил- Нуклейн хүчил нь вирусын
удамшлын мэдээлэлийг хадгаладаг. Вирус ДНХ, РНХ-
ын аль нэгийг агуулна. Днх нь цагираг хэлбэртэй хос
утаслаг байна. РНХ нь шугаман хэлбэртэй нэг
утаслаг байдаг.
2т: Капсид- Нуклейн хүчлийн гадна талаар хучиж
тогтсон капсомерээс тогтсон уураг юм.
3т: Бүрхүүл- Зарим вирус капсидынхаа гадуур
бүрхүүлтэй байдаг. Бүрхүүл нь уураг, гликопротейн,
липидийн хос давхаргаас тогтдог.
Envelope protein: Бүрхүүл уураг
Envelope: Бүрхүүл
Viral genome: Вирусын геном, ДНХ
Nucleocapsid: Нуклеокапсид
Viral tegument: Вирусын бүрхүүл

3. Эгэл бөөмтөний аймаг
 Бактер: Эгэл бөөмтөний аймагт багтдаг амьд бие гэвэл бактер, хөх
ногоон замаг юм. Байгальд хамгийн өргөн тархсан бүлэг бол бактери
юм. Манай гариг дээр бакте тархаагүй газар гэж байхгүй гэсэн үг юм.
Агаар, хөрс, амьтан, ургамал, цогцост ч тэд орогнож байдаг.
 Бактерийн бүтэц: Бөмбөлөг хэлбэртэй, урт нь 1-10 мкм, өргөн нь 0,7-1,5
мкм. Бактер нь хэлбэржсэн бөөм агуулаагүй байдгаараа эукариотоос
ялгаатай. Бактерийн эс гадуураа мурейн, полисахарид, липопротейд,
полисахарид зэрэг полимер нэгдлүүдээс тогтсон бүрхүүлтэй.
 Бүрхүүл дотор эсийн хана байна. Энэ нь түүнийг хамгаалахаас гадна,
хэлбэр дүрсийг тодорхойлох үүрэгтэй. Цитоплазм нь плазман
мембранаар эсийн хананаас тусгаарлагдана. Цитоплазмд 5000-50000
хүртэлх рибосом агуулагдана.
 Рибосомоос өөр эрхтэнцэр байхгүй. Эсийн төвд цагираг бүтэцтэй ганц
утаслаг нуклеотид (ДНХ)-ийн молекул байдаг. Зарим бактерийн эсийн
гадаргад шилбүүр байна. Шилбүүр нь сууриараа хөдөлнө
 Бактерийн плазмид гэдэг нь бактерийн эсийн цитоплазмд байрлах биеэ
даасан цагираг хэлбэртэй, бага молекул жинтэй 2 утаслаг ДНХ агуулсан
удмын материал ба Бактерийн дан утаслаг ДНХ-аас тусдаа ойлголт юм.
 Бактерийн эсийн гадаргууд хэдэн зуун сормуус байх ба тэдгээр нь
бэхлэгдэх эсээ таних үүрэгтэй. Прокариотын эсийн цитоплазмд
нуклеотид, рибосом, мезосом, плазмид агуулагдах ба полисахарид, өөх
тос, уураг хуримтлагдаж бодисын солилцоонд орно.
 Бактер бэлгийн ба бэлгийн бусаар үржинэ.
Capsule: Капсул
Cell wall: Эсийн хана
Plasma membrane: Плазман мембран
Cytoplasm: Цитоплазм
Ribosomes: Рибосом
Plasmid: Плазмид
Pili: Пили (Коньюгацийн эрхтэн)
Bacterial flagellum: Бактерын шилбүүр
Nucleoid ( circular DNA): Нуклеотид
(Цагираг ДНХ)

4. Нэг эстэний
аймаг
Ерөнхий шинж: Бие нь зөвхөн нэг эсээс тогтдог
амьтдыг эгэл биетэн гэнэ. Энэ нэг эс нь
амьдралынхаа бүхий л үйл ажиллагааг
зохицуулна. Манай дэлхий дээр одоогоор 70000
орчим эгэл биетнүүд мэдэгдээд байна. Тэд нүдэнд
харагдахгүй бөгөөд 20-50 мкм хэмжээтэй.
1675 онд Голландын эрдэмтэн Антони ван
Левенгук өөрийн бүтээсэн 100-200 дахин өсгөх
чадалтай микроскопынхоо тусламжтайгаар нээн
илрүүлжээ.
Эгэл биетэн зөвхөн шингэн орчинд амьдарна. Бүх
эгэл биетэн бөөмтэй байх ба түүний гадуур хагас
шингэн зүйл, цитоплазм хүрээлсэн байдаг. Үүний
дотор шим бодис агуулагдана. Эсийн
цитоплазмыг тогтмол хэлбэр барьж байдаг зүйл
бол эсийн бүрхүүл юм. Эгэл биетэнд тусгай
амьсгалын эрхтэн байхгүй тул мембранаараа
нэвчүүлж амьсгална. Эгэл биетэний эсэд
хуралдсан хэрэггүй бодисыг ялгаруулах вакуоль
гадагшлуулана.
Нэг эстэнүүд бусад адил үржил явагдах ба тэр нь
хуваагдлын замаар явагдана. Ингэхдээ эхлээд
бөөм нь 2 болох ба тэдгээрийг даган цитоплазм
нь 2 хэсэг болж түүнийг дага мембран нь
хуваагдаж 2 эс болно.
Ameoba: Амёб
Food vacuole: Хоол
боловсруулах вакүоль
Nucleus: Бөөм
Contractile vacuole: Агшигч
вакуоль
Pseudopodium: Хуурамч хөл
Paramoecium: Шаахай
Macronucleus: Том бөөм
Micronucleus: Жижиг бөөм
Contractile: Агшигч вакуоль
Cilia: Сормуус
Food vacuole: Хоол
боловсруулагч вакуоль
Euglena: Эвглен
Nucleus: Бөөм
Chloroplasts: Хлоропласт
Flagellum: Шилбүүр
Pigment spot: Нөсөөний уут

5. Мөөгийн аймаг
 Мөөг нь хлорофилийн мөхлөг байхгүй, эд эрхтэний ялгарал гараагүй
доод хөгжилтэй амьд бие юм. Мөөг бэлэн органик бодисоор хооллодог
бөгөөд нөөц бодис нь гликогентэй нөсөөтэй нүүрс ус байдаг. Одоо
дэлхий дээр 100000-аад зүйлийн мөөг бий.
 Мөөгийн бүтэц: Мөөгийн бие нь утаслаг хэлбэртэй байдаг бөгөөд
түүнийг мицелл гэж нэрлэдэг. Мицелл нь амьдарч байгаа орчны
гадаргуу болон түүний дотор байдаг.
 Малгайт мөөгний зарим нэг төлөөлөгч болох цагаан мөөг, хар мөөг,
тосондой зэрэг нь малгай, шилбэ хоёроос тогтдог. Харин мицелл нь
газрын хөрсөнд байрлана. Малгайт мөөгийн газрын дээрхи хэсгийг
үрт бие гэнэ. Үерт биед спор бий болдог.Малгайт мөөгийн малгайн
доод тал салбантай, гуурсархуу хэлбэртэй байдаг. Үүнээс нь
хамааруулж малгайт мөөгийг салбант гуурст гэж ангилдаг. Салбант
мөөгөнд цагаан ба хар мөөг, харин гуурст мөөгөнд тосондой болон
туруу мөөг ордог. Мукор, пенициллин зэрэг нь хөгц мөөг юм.
 Мөөгийн хооллолт ба үржил: Мөөг нь ургамлын үлдэгдэл, амьтны сэг
зэмэн дээр амьдарч бэлэн органик бодисоор хооллох ба амьд биед
шимэгчилж амьдардаг. Мөөгийн үржил хөгжил чийгтэй нөхцөлд илүү
явагдана. Мөөг мицеллийн тусламжтай үржихээс гадна спор үүсгэж
үржинэ. Хар мөөгийн салбан ургаж эхлэх үедээ ягаан байснаа хожуу
хар өнгөтэй болдог. Энэ хар болсон нь спор юм.
Малгай
Салбан
Мицелл
Малгайт мөөг
Мөөгийн бүтэц

6. Ургамлын аймаг
 Ногоон ургамал нь бэлэн бус бодисоос бэлэн шим тэжээлийн бодис гарган авч хооллодгоороо бусад
организмаас онцлог байдаг билээ. Энэ замын хооллолтыг нөхцөлдүүлэгч гол эртэн нь навч бөгөөд
түүнийг нь иш бүх биеэр тараадаг. Зарим ургамал бэлэн шим тэжээлийн бодисоор хооллодог.
Тэдгээрийг шимэгч ургамал гэдэг.
 Ургамал эсийн болон эст бус бүтэцтэй. Эсийн гэдэг нь эсийн бүрхүүл, протоплазм, эрхтэнцэрүүд болон
бөөм зэрэг нь бүрэн байхыг хэлнэ. Харин аль нэг нь дутуу эсвэл олон бөөмтэй байвал эст бус бүтэцтэй
ургамалд ордог.
 Доод ургамалд эд, эрхтэн ялгараагүй нэгэн төрлийн биеэс тогтсон байдаг. Энэ бүтцийг таллом гэдэг.
Ургамлын эс Паренхими ( Эсийн урт, өргөний харьцаа ойролцоо)
Прозенхими ( Эсийн урт өргөнөөсөө 2-3 дахин урт)
Прозенхими Паренхими

7. Ургамлын эд
 Бүрэлдүүлэгч эд

 Бүрэлдүүлэгч эдийн эсүүд нь эрчимтэй хуваагдаж олширдог. Энэ эдийн нөлөөгөөр ургамал өсөж томордог. Бүрэлдүүлэгч
эдийг дотор нь гарал үүслээр нь анхдагч ( промеристем), хоёрдогч (меристем) гэж ангилдаг. Бүрэлдүүлэгч эд үндэс, иш,
мөчирийн үзүүрт ба эрхтэний бусад хэсгүүдэд байрлана.
Оройн
Хажуугийн
Завсрын
Нөхвөрийн
Оройн меристем
Завсрын меристем
Хажуугийн меристем

8. Ургамлын эд
Бүрхүүл эд:
 Бүрхүүл эд нь ургамлыг хатах, даарах, хөрөх, хөлдөх, гэмтэхээс хамгаалдаг. Энэ эд нь ургамлын бүхий л хэсгийг бүрхэж
байрласан байдаг. Бүрхүүл эдийг анхдагч, хоёрдогч гэж хуваадаг.
 Анхдагч бүрхүүл эд нь хамгийн залуу мөчир, навчыг бүрхэж байдаг бөгөөд нэг эгнээ амьд эсээс тогтоно. Мөн эпидермийн
гадна талд үс, өнгөр, амсар зэрэг олон янзын үүрэг бүхий зүйлүүд байрладаг.Гэхдээ ургамал бүхэнл үслэг, өнгөр байхгүй.
 Хоёрдогч бүрхүүл эд буюу перидерма. Перидерам ихэвчилэн модлог ургамалд байх бөгөөд ургамлын иш бүдүүрэхийн
хирээр анхдагч бүрхүүл эд үхжин, хоёрдогч бүрхүүл эд перидерма илчүү, холтсыг үүсгэж бий болгодог.
Анхдагч бүрхүүл эд
Хоёрдогч бүрхүүл эд
Бөөм
Эсийн хана
Амсрын эс
Навчны эпидермис
дээрх үслэг

9. Ургамлын эд
Үндсэн эд

 Ургамлын бие болох янз бүрийн эрхтэнүүдийн ихэнхи хэсгийг үндсэн эд бүрдүүлдэг. Үндсэн эд нь ургамалд шим
тэжээлийн бодис нөөцлах, усыг нөөцлөхөөс гадна усыг нөөцлөх үүрэгтэй. Үндсэн эд дугтуй, зууван, бортгон зэрэг янз
бүрийн хэлбэртэй нимгэн ханатай амьд паренхими эсээс тогтдог. Үндсэн эд иш, мөчирийн төв хэсэгт ба навч, үр жимсний
шүүслэг хэсэгт байрлана.
Ассимляцийн паренхими ( Фотосинтез явуулах үүрэгтэй. Ассимляцийн эд нимгэн ханатай, хлоропласт
агуулсан амьд паренхими эдээс тогтоно. Энэ эд залуу навч, залуу мөчирт элбэг тохиолдоно.)
Нөөцлөгч эд ( Ургамлын бодисын солилцооны бүтээгдэхүүнийг нөөцлах.
Үрт ургамалд ихэвчилэн үрийн хөврөл, эндоспермд ба ургамлын булцуу, сонгино, зузаарсан үндэс,
ишний голчид агуулагдана)
Ус нөөцлөгч эд ( Энэ эд нь нимгэн ханатай, ус агуулагч том эсүүдээс тогтдог бөгөөд
махлаг шүүслэг ургамлын иш, навчинд агуулагддаг. Хур тунадас бага ордог газрын
суккулент ургамлууд ийм бүтцийг өөртөө агуулна.)
Агаарын эд ( Агаарын эдийн эс хоорондоо зай их байдаг бөгөөд үндэсний сорох бүсэд байдаг.
Гэхдээ хуурай газрын ургамалд түлхүү тохиолдоно. Энэ эд дотроо хий агуулдаг учир ургамлыг
хөнгөхөн болгож хөвөхөд хялбар болгодог.)
Шингээгч эд ( Энэ эд нь зөвхөн үндсэнд байх бөгөөд үндэсний сорох бүсэд байдаг. Газрын
хөрснөөс эрдэс бодис болон усыг шингээж авах үүрэгтэй. )
Дараах зурагт анализ хийцгээе

10. Ургамлын эд
Механик буюу тулгуур эд
 Механик эд нь ургамлын эрхтэнийш бат бэх байлгадаг. Энэ эд нь ургамлыг гадны механик гэмтэл, цас
бороо, салхи шуурга зэргээс хамгаалахад зохилдсон хэлбэр юм. Ургамлын эрхтэнүүд хөгжихийн хирээр
тулгуурын эдийн хөгжил нэмэгдэж байдаг. Иймээс залуу иш мөчирт тулгуур эд бараг байдаггүй.
Тулгуур эд нь голдуу иш, мөчирийн эпидермисийн доод хэсэгт эсвэл төвд нь байрладаг.
Колленхим эд нь ишний анхдагч бүрхүүл эдийн доор юмуу навчны
бариул, өвслөг ургамлын ишний хавирга, гүрвэнгээр тохиолддог.
Колленхим эдийн эсүүд амьд байдаг ба эсийн хана нь моджоогүй байдаг
учир эрхтэний өсөлтөнд саад болдоггүйн дээр хлорофилийн мөхлөг
агуулдаг.
Склеренхими эд: Эсийн хана нь жигд зузаарсан, модожсон байдаг
учмр ургамлын биед бат бөх шинж чанарыг олгодог чухал тулгуур
эд юм. Эс хоорондын зай бараг байхгүй бөгөөд лиглин бодис
хуримтлагдсанаас бат бөх чанар улам нэмэгддэг. Склеренхимийн
эсийн хана нүх сүвтэй байдаг.
Склерейд нь механик эдийн үндсэн элементийн нэг бөгөөд ихэвчилэн
үндсэн паренхимаас үүсч хөгждөг бөгөөд түүний бүрхүүл нь зузаарч
лиглинждэг.

11. Ургамлын эд
Дамжуулах эд
Дамжуулах багц
 Дамжуулах эд нь ус болон түүнд шингэсэн шим тэжээлийн бодисыг ургамлын биеэр тараах үүрэгтэй.
Ургамлын бие хөрс, агаар 2т байрладагтай холбоотой энэ эд үүсч хөгжжээ. Дамжуулах эд нь ургамлын
хамгийн доод цэгээс дээд цэг хүртэл бүхий л хэсэг 2 чиглэлт гүйдлээр ус болон шим тэжээлийн
бодисыг зөөвөрлөхдөө зохицож хүчтэй салаалсан бүтэцтэй байдаг.
Модлог: Үндэснээс модлогоор дамжин
навчинд ус ба түүнд ууссан минералыг
хүргэх үүрэгтэй.
Флоэм: Долон гэж нарийн нийлмэл бүтэц
бүхий дамжуулах ситем болдог бөгөөд
түүгээр фотосинтезын дүнд үүссэн шим
бодис ургамлын бүх биеэр тардаг.
Cortex: Холтос
Epidermis: Эпидермис
Phloem: Долон
Xylem: Модлог
Vascular bundle: Дамжуулах багц

12. Ургамлын эд
Ялгаруулах эд
 Сүүт торго: Өвөрмөц хэлбэрийн энэ ялгаруулах эд бүх ургамалд нэвчмэл байдалтай сүүт цоргоор
илэрдэг. Сүүт цоргоны вакуольд сүүн шүүс болох латекс байрладаг ба тэр нь протопластыг үхэх
тохиолдолд бүх эсийг эсвэл эсийн системийг дүүргэдэг. Ургамлын шүүсэнд каучук ихээр
агуулашддаг.
 Булчирхайг дотор нь толгойт үсэрхэг, булчирхай, балавч уйдах үзэгдэл, гуттаци гэж ялгадаг.
Толгойт үсэрхэг булчирхай нь булчирхай нь булчирхайлаг бус эсээс буй болсон шилбэн дээр
байрласан үзүүрийн нэг юмуу хэд хэдэн шүүрүүлэгч эс юм.
 Балавч нь олон янзын булчирхайг бүрдүүлдэг бөгөөд ялгаруулагч балд сахарын шүүс, уураг, спирт
ба үнэрт бодисуудын холимог бүхий усанд ууссан сахрын уусмалыг хэлнэ. Зарим ургамлын балавч
ургал эрхтэн дээр хэлбэрждэг.
 Усан дуслууд ургамлаас ялгардаг. Үүнийг уйлах үзэгдэл гэдэг. Навчны ирмэг юмуу үзүүр дээр
байрласан тусгай амсраар шингэ ялгардаг. Энэ үзэгдлийг гуттаци гэнэ.Ургамлын биед бодисын
солилцооны үр дүнд үүсч бүрэлдсэн бүтээгдэхүүнийг гадагшлуулах үүрэгтэй эд юм.
 Ялгаруулах эдийн эс үүд ихэвчилэн нимгэн ханатай паренхими эс байдаг. Тэдгээр нь удаан
хугацаагаар амьдарч шүүрлийг ялгаруулдаг. Түүнийг гадаад, дотоод гэж 2 ангилана. Ялгаруулах
эдэд давирхай сүүн цорго зэрэг ордог бөгөөд давирхай нь шинэс, нарс зэрэгт харин сүүн цорго нь
багваахай сүүт өвс зэрэг олон ургамал байдаг.

13. Ургамлын ургал эрхтэн
 Үндэс
o Ургамлын үндэс нь түүнийг амьдарч буй орчинд нь бэхэлж тогтоодог бөгөөд хөрсний хооллолтыг
явуулдаг үндсэн эрхтэн юм. Үндэс нь үрээс эхлэн ургадаг. Үндэс олон янзын өнгөтэй байдаг боловч
ихэвчилэн бараан өнгөтэй байдаг. Үндэсний хэмжээ газрын дээд хэсгээсээ ямагт их байдаг. Ялангуяа
модлог, сөөглөг газрын дээд хэсэгт их хэмжээтэй байдаг. Үндэс олон янзын хэлбэртэй боловч түүнийг
үүсч хөгжсөн байдлаар нь голлосон, сахлаг үндэсний систем гэж ангилдаг бөгөөд гадаад хэлбэрээр нь
голлосон, сахлаг, салаалсан гэх мэтээр ангилана. Үрийн хөврөлөөс хөгжсөн үндсэнцэр цаашид нэг гол
үндэс болон хөгжсөнийг голлосон үндэс гэнэ. Гол үндэс гэж ялгараагүй жигд олон үндэс буталж гарсан
байвал сахлаг үндэс болно. Үрийн хөврөлийн үндэс хөгжиж чадалгүй мөхсөний дараа ишний угийн
үеээс нэмэлт үндэс урган хөгжсөнөөр сахлаг үндэс болно.
Үндэсний бүтэц
Дугтуй
Хуваагдах бүс
Өсөх бүс
Сорох бүс
Үсэнцэр
Дамжуулах бүс
Голлосон
үндэс
Сахлаг
үндэс
Холимог
үндэс

14. Ургамлын ургал эрхтэн
Иш
Ишний тухай ойлголт: Үндэс, навч хоёрыг холбогч үндсэн эрхтэн нь иш юм. Навч, нахиа
бүхий найлзуурыг иш гэнэ. Түүн дээр навч, нахиа, цэцэг, үр жимс байрладаг. Дамжуулах
багц нь модлог, долон гэсэн хоёр хэсгээс тогтоно. Модлог нь ихэвчилэн зузаан ханатай,
модожсон үхсэн эсүүдээс тогтоно. Долон нь нимгэн ханатай, амьд эсээс тогтоно. Навчинд
олон янзын судал байх бөгөөд тэдгээрт дамжуулах багц байрлана. Харин ишрүү навчнаас
бариулаар дамжин орно.
Ишний бүтэц: Иш нь үе, зайдмаас тогтдог. Навч байрласан хэсгийг ишний үе гэнэ. Үе
хоорондын зайг зайдам гэнэ.Модлог болон өвслөг ургамлын ишний бүтэц хоорондоо
ялгаатай.
Ишний хэлбэр: Ишний салаалалтыг ацан, өгсөх, уруудах гэсэн 3 хэлбэрт хуваадаг. Мөчрүүд
бие биенийхээ эсрэг байрласныг ацан салаалат гэнэ. Өсөх хэсэг нь иш, мөчрийн үзүүрт
байрласныг өгсөх салаалалт гэнэ. Оройн өсөх хэсэг үхэж, хажуугын хэсгээсээ өсөлт
явагдаж байвал уруудах салаалат гэнэ.
Холтос
Долон
Модлог
Золом Гол
Оройн нахиа
Өврийн нахиа

15. Ургамлын ургал эрхтэн
Навч
 Нарны гэрлийн оролцоотойгоор ус, нүүрсхүчлийн хий хоёроос шим буюу органик бодисыг бий болгодог үндсэн эрхтэн
нь навч юм. Мөн усны ууршилтыг зохицуулдаг. Ургамалд буй болж шим тэжээлийн бодис навчны оролцоотойгоор
хуримтлагддаг. Энэ бодисоор ургамал өөрөө хооллоод зогсохгүй бусад амьтад болон хүний хоол тэжээл болно. Ургамлын
навчинд буй болсон цардуул үр, жимсэнд нөөцлөгдөнө.
 Навчны бүтэц: Навч нь навчны илтэс, навчны бариул, навчны дагавар гэсэн хэсгүүдээс тогтоно. Навчны өргөссөн
хавтгайг навчны илтэс гэнэ. Харин навчны бариул нь илтэсийг иш, мөчир дээр бэхэлж байдаг нарийхан иш юм. Харин
зарим ургамалд бариул байдаггүй бөгөөд тэдгээрийг суумал навч гэнэ.
 Навчны хэлбэрүүд: Ургамлын навч олон янзын хэлбэртэй байлаг. Навчийг энгийн ба нийлмэл гэж 2 ангилдаг. Энгийн
навч нь ганц илтэснээс тогтдог. Харин хийлмэл навч нь хэд хэдэн навчинцраас нийлж тогтсон байдаг. Энгийн навчийг
түүний илтэсний орой, суурь, урт, өргөний харьцаа, ирмэг, хэрчигдсэн байдал, судалжилт зэргийг харгалзан олон хэсэгт
хуваадаг.
Баганан
паренхими
Дамжуулах багц
Эпидермис
Сийрэг паренхими
Энгийн навчны илтэсний олон янз байдал

16. Ургамлын үржлийн эрхтэн
Цэцэг
 Цэцгийн бүтэц: Цэцэг нь цэцгийн шилбэ, цэцгийн суудал, дохиур, үр боловсрох орон, дэлбэ,
цомирлогоос тогтдог. Дохиур нь тоосовч, дохиурын шилбэнээс, үр боловсрох орон нь үрэвч, багана,
амсар гэсэн хэсгүүдээс бүрдэнэ. Дохиурын тоо ургамалд харилцан адилгүй байна. Түүнчлэн дохиур нь
шилбээрээ болон тоосовчоороо нийлсэн байдаг. Дохиур, үр боловсрох орны гадна талаар ихэнх цэцэгт
ургамалд дэлбэ, цомирлог байдаг. Дэлбэ, цомирлогийг шадар эрхтэн гэдэг. Дэлбэ нь хурц сайхан
өнгөтэй, цомирлог нь ногоон өнгөтэй. Бүх цэцгэнд дэлбэ, цомирлог 2, 2уулаа байдаггүй. Иймд аль нэг
нь байгаа цэцгийг дан шадар эрхтэнтэй цэцэг гэнэ. Уулаа байвал давхар шадар эрхтэнтэй цэцэг гэнэ.
Зарим ургамалд дэлбийн хэлтэсүүд нийлсэн байдаг. Үүнийг нийлэнгэ дэлбээтэй гэдэг. Дохиур, үр
боловсрох орон 2уулаа нэг цэцэгт байрласан байхыг хос бэлэгт харин тус тусдаа байхыг саланги
бэлэгтэй гэнэ.
Цэцгийн
бүтэц
Дохиур
Үр
боловсрох
орон
Дэлбээ
Цэцгийн иш
Цомирлог
Түрүү Цацаг
Давхар бамбай
Шүхэр Бамбай
Сагс
Давхар шүхэр
Давхар цацаг
Өдлөг цацаг
Panicle

17. Ургамлын үржлийн эрхтэн
Үр жимс
 Үр жимс, түүний хэлбэрүүд: Тоос хүртсэний дараа
үрэвчийн үйл ажиллагааны үр дүнд үр жимс үүсэн бий
болдог. Үр жимс олон янз байдаг. Үр жимсийг хуурай,
шүүслэг гэж 2 ангилна. Шүүслэг үр жимсийг жимсгэнэ,
яст жимс гэж ялгадаг. Харин хуурай үр жимсийг
нээгддэг, нээгдэггүй гэж ангилдаг.
Хөврөл
Үрийн тал
Үрийн бүрхүүл
Нээгддэг
Үр жимс Хуурай Нээгддэггүй
Шүүслэг Жимсгэнэ
Яст жимс
Үр
Эндокарп
Мезокарп
Экзокарп
Перикарп

18. Ургамлын үржлийн систем

19. Ургамлын аймаг (Спорт доод ургамал)
 Замаг
 Замаг нь ихэвчилэн усанд амьдардаг, нэг ба олон эсээс
тогтсон байдаг. Замаг нь бүхий л төрлийн усанд
амьдрахаас гадна хуурай газар мөн модны ишин дээр
ургадаг замаг бий. Дэлхий дээр нийтдээ 40000 гаруй
зүйлийн замаг байдгаас манай монгол оронд 1000
орчим зүйлүүд нь тохиолдоно.
 Замгийн бүтэц: Замаг нь олон янз хэлбэр бүтэцтэй.
Хлорококк, хлорелл, навикул, улотрикс, драпанальди,
осциллятор зэрэг нэг эст замгууд нь бие дааж амьдрах
чадвартай ба хэд хэдээрээ нийлэн клон үүсгэх нь ч
бий.
 Замгийн үржил хөгжил: Замаг фотосинтез явуулж
хооллодог ба энэ үед ялгарсан хүчилтөрөгч усан
орчныг цэвэршүүлж байдаг. Замаг үржмхдээ биеийн
хэсэг нь тасарч унан түүнээс шинэ замаг урган
хөгждөг. Зарим нэг эст замаг хуваагдаж үржинэ.
Түүнчилэн хөдөлгөөнтэй болон хөдөлгөөнгүй спор
үүсгэн тэр нь тохиромжтой нөхцөлд унан хөгждөг.
Улаан замаг Бор замаг Ногоон замаг
Хаг
 Хаг нь замаг мөөгийн биеэс бүрэлдсэн өвөрмөц бүтэцтэй
бие махбодь юм. Хагийн замаг нь нүүрс ус зэрэг шим
тэжээл бүрдүүлдэг бол мөөг ус эрдэс бодисыг
нийлэгжүүлэх замаар ажилладаг. Дэлхий дээр 20000
гаруй зүйл байдгаас монголд 1000 зүйл нь бий.
 Хагийн бүтэц: Хаг олон эсэс тогтсон, хуурайдуу, хатуувтар
арьсархуу биетэй доод ургамал юм. Хагийн бие олон
төрлийн хэлбэртэйгээс гадна мөн олон янзын өнгөтэй.
Хагийг амьдарч байгаа хэлбэрээс нь хамааруулан
наалдмал, илтэслэг, бутлаг гэж 3 ангилана.
 Хагийн үржил: Хагийн үржил нилээд өвөрмөц . Тухайлбал
түүний биеийн гадаргууд тусгай унжлага үүсч үржинэ.
Мөн зарим замагны холтосны дотор талд тусгай бие үүсч
тэр нь механик гэмтлийн нөлөөгөөр гадагшаа унаж
ургадаг. Хагийн үржлийн хэлбэр бусад ургамалд
байдаггүй. Хагийн өсөлт маш удаан жилд дунджаар
0,5мм-5мм хүртэл өсдөг. Ихэнх хагны өсөлт хэвтээ
чиглэлд явагдана.
a. Наалдмал b. Илтэслэг c. Бутлаг

20. Ургамлын аймаг (Спорт дээд ургамал)
 Хөвд
 Хөвдийн бүтэц: Хөвдөнд жинхэнэ үндэс хөгжөөгүй тул түүний үүргийг
үндсэнцэр буюу ризойд гүйцэтгэнэ. Ризойд хөвдийг хөрсөнд бэхлэх
мөн хооллолтонд оролцох үүрэгтэй. Ишний хувьд харилцан адилгүй
байх ч харьцангуй намхан, нарийхан бор ногоон, саарал ногоон, ногоон
зэрэг өнгөтэй байх ба эгц босоо байдаг. Ишин дээр навч шигүүдүү
байрласан байна. Навч жижигхэн, дугуй, зууван, шугамархуу, юлдэрхүү
хэлбэртэй байна.
 Хөвдийн хооллот ба үржил: Хөвд нь автотроф хооллолттой. Ризойд нь
ус болон түүнд ууссан минералыг хөрснөөс бүх биеийнхээ гадаргуугаар
шингээж авна. Харин навчинд тэрхүү шингээсэн ус, нүүрсхүчлийн хий,
нарны гэрлийн тусламжтайгаар цардуул үүсч хооллодог. Хөвд бэлэг,
бэлэг бус болон вегетатив үржлээр үрждэг.
Ойм
 Оймын бүтэц: Оймын спор навчны доод гадаргууд
болдгоороо онцлогтой юм. Манай оронд ургадаг оймууд
ихэвчилэн өвслөг учир нийт газрын дээд хэсгийн навч
эзэлдэг. Харин модлог оймууд халуун орны чийглэг газраар
ургадаг. Оймын үндэслэг ишний хөгжил сайн, сахлаг үндэстэй
байдаг. Навчны хэлбэр хэмжээ харилцан адилгүй.
 Оймын хооллот, үржил хөгжил: Ойм автотроф хооллолттой.
Шим бодис нь оймын навчинд буй болдог. Үндэс нь ус,
минералыг хөрснөөс авдаг. Ойм нь бэлэг, бэлэг бус, вегетатив
үржлээр үржидэг. Вегетатив үржил нь үндэслэг ишийн
тусламжтайгаар явагдана.
Оймын навч ( түний
доод гадаргад спор
боловсроно)
Үндэслэг иш
Спорт бие
(споранги)
Иш

21. Ургамлын аймаг (Спорт дээд ургамал)
 Шивлээ
 Шивлээ нь монгол орны ой, хээрт тархсан
ургамал юм. Шивлээгийн иш, мөчир шүлэг бүхий
углуургатай олон үеүдээс тогтдог. Харин шивлээд
навч байхгүй түүний үүргийг мөчир гүйцэтгэнэ.
Шивлээ ургал болон үржлийн гэсэн 2 өөр
найлзууртай. Ургал найлзуур удаан хугацаагаал
амьдарна. Харин үржлийн найлзуур буюу мөчир нь
хавар 6-р сард ургаж хөгжөөд спор үүсгээд л
хагдардаг.
Шивэрсэн
 Шивэрсэн бол ацан салаалж мөчирлөсөн, мөлхөө
иштэй, тайгын ургамал. Шивэрсэний навч жижигхэн,
иш мөчир дээрээ шигүү сууж байрласан байдаг
Түүний спор нь иш мөчрийн оройд спорт түрүү үүсгэн
хөгждөг. Спорт түрүү нь зуны сүүлээр боловсордог.
Түүн дотор шаравтар өнгийн спорууд хөгждөг.
Спорт
түрүү
Үржлийн
найлзуур
Ургал мөчир
Спорт
түрүү
Навч

22. Үрт дээд ургамал (Нүцгэн үртэн)
 Бүтцийн онцлог: Нүцгэн үртэн нь ихэнхдээ мод, сөөгөн ургамал байдаг. Тэргээрийн навч нь шилмүүсэн хэлбэртэй. Үндэс,
иш хүчтэй хөгжсөн бөгөөд голдуу голлосон бүтэцтэй байдаг. Үржлийн эрхтэн нь боргоцой. Боргоцойд эр бэлгийн эс
болох тоос, эм бэлгийн эс үрт нахиа хөгждөг. Боргоцой нь олон янз хэлбэртэй. Боргоцой олон давхар хайрснаас тогтдог.
 Үржил, хөгжил: Нүцгэн үрт ургамал вегетатив, бэлэг, бэлэг бусаар үрждэг. Бэлгийн үржил боргоцойд явагдана. Ногоовтор
боргоцойд тоос харин улаавтар боргоцойд үрт нахиа хөгждөг. Тоос нь тусгай уутанд, үрт нахиа нь хайрсан дээр хөгждөг.
Нүцгэн үртний үр 1,5-2 жил орчмын хугацаанд боловсордог.
Шүхэрлэг нарс
Гацуур
Шинэс, хар
мод
Леваны хуш
Жодоо

23. Үрт дээд ургамал ( Далд үртэн)
Цэцэгт ургамал Хос үрийн талт ургамал
 Нэг үрийн талт ургамал
Ургамлын эрхтэн Хос үрийн талт Нэг үрийн таол
Үрийн тал Хоёр Нэг
Үндэс Голлосон Сахлаг
Навчны судал Торон юмуу салаалж мөчирлөсөн Зэрэгцээ, нуман
Цэцгийн бүтэц Давхар шадар эрхтэнтэй,
тавчилсан бүтэцтэй.
Энгийн шадар эрхтэнтэй,
гуравчилсан бүтэцтэй.
Иш Бүдүүрч өсдөг Бүдүүрч өсдөггүй

24. Амьтны аймаг

25. Амьтны эд
Хучуур эд (бүтэц, үүргээр нь) Бүрхэх хучуур эд
 Булчирхайлаг хучуур эд
 Энэ эд нь арьсны өнгөн давхрааг үүсгэнэ. Мөн дотоод эрхтэнүүдийн тухайлбал: хоол боловсруулах,
амьсгалын, ялгаруулах замын эрхтэнүүдийн салст бүрхүүлийг хучиж байрлана. Бүрхэх хучуур эдийн
нэг хэлбэр болох арьсны болон нүдний эвэрлэгийн хучуур нь дээрх эрхтэнүүдийг гадаад орчны таагүй
үйлчлэлээс хамгаална. Ходоод гэдэсний хучуур эдүүд мөн л бүрхэх хучуур хэлбэрүүд бөгөөд тус
эрхтэнүүдийн ханыг хоол боловсруулах шүүсний үйлчилэлээс хамгаална.
 Шимт бодисууд гэдэсний хучуур эдээр дамжин цусанд шимэгдэнэ. Булчирхайлаг хучаас эдийн эсүүд
төрөрл бүрийн шүүрэл ялгаруулдаг. Энэ эдээс булчирхай үүснэ. Булчирхайлаг гадаад ( хөлсний
булчирхай, тосны булчирхай), дотоод (Бамбай булчирхай, нойр булчирхай, бөөрний дээд булчирхай)
гэж 2 ангилана.
Гадаад
Дотоод
Нүх, сүв Үс
Эпидермис
Жинхэнэ
арьс
Өөхөн
давхраа
Цусны
судас
Тосны булчирхай
Үс болгогч
булчин

26. Амьтны эд
Булчингын эд
Гөлгөр булчингийн эд ( Энэ эд нь дотоод эрхтэнүүд, цус болон тунгалагын судас,
булчирхайнуудын цоргоны ханад орж дотоод эрхтэнүүдийн булчинг үүсгэнэ. Энэ булчин
100-200 мкм урттай, нэг бөөмтэй, ээрүүл хэлбэрийн эсээс тогтоно.)
Зүрхний булчингийн эд ( 1-2 бөөмтэй байдаг. Энэ эд нь өвөрмөц бүхий хөндлөн судалт
булчингийн эдээс тогтоно. Эсүүд нь бие биетэйгээ наалдаж байрлах ба 150 хүртэл мкм
хэмжээтэй байна. Эсүүд нь төгсгөлдөө салаалж бие, биетэйгээ сүлжилдэн өвөрмөц
торлогийг үүсгэнэ. Энэ бүтцийн ачаар зүрхний бүх булчин зэрэг биш , эхлээд тосгуурын
дараа нь ховдлын булчин агших замаар ажилладаг.)
Хөндлөн судалт булчингийн эд ( Энэ эд нь араг ясны булчинг үүсгэнэ. Хөндлөн
булчингийн эдийг 1-45мм, зарим булчинд бүр 12 см хүрдэг булчингийн ширхгүүд
бий болно. Түргэн агших чадвартай. Ухамсарт захирагдана )
Гөлгөр судалт булчингийн эд Зүрхний булчингийн эд Хөндлөн судалт булчингийн
эд
Дотоод эрхтэнүүд Зүрх Гуя

27. Амьтны эд
Мэдрэлийн эд
 Энэ эд нь мэдрэлийн тогтолцооны эрхтэнүүдийг үүсгэх бөгөөд мэдрэлийн үндсэн эсүүд болох
нейронууд, туслах үүрэгтэй нейрогли гэсэн эсүүдээс тогтоно. Нейрон нь цочролыг хүлээн авч сэрэх,
сэрлийн долгионыг үүсгэх, дамжуулах чадвартай. Тэдгээр нь бас мэдээллийг боловсруулах, хадгалах,
ой санамжаас гарахад оролцоно.
 Нейрон бүр их бие, сэртэн, мэдэрлийн төгсгөлөөс тогтоно. Нейрогли эсүүд нь түшиг, тулгуур, тэжээл,
хамгаалалтын үүрэг гүйцэтгэдэг. Мэдэрлийн эдэд нейронууд хоорондоо хүрэлцэх байдлаар хэлхээ
үүсгэнэ. Нейроны сэртэнгүүд бие биетэйгээ эсвэл нейроны их биетэй хүрэлцсэн хэсгийг синапс гэнэ.
Нейроны бүтэц
Их бие
Бөөм
Урт сэртэн, аксон
Богино сэртэн,
дендрит
Шванны эс
Синапс

28. Амьтны эд
Холбогч эд
 Хүний бие эхлээд харахад янз бүрийн гэмээр хэд хэдэн төрлийн холбогч эдээд байна.
 Үүнд: мөгөөрс, яс, өөх болон цусны эдүүд хамаарна. Тэдгээрийн бүтэц, үүрэг нь өөр өөр боловч гарал
үүсэл нэг бөгөөд бүгдэд нь эс хоорондын бодис хүчтэй хөгжсөн байна.
 Эс хоорондын бодис нь үүргээс хамаарч цусанд шингэн, ясанд хатуу, мөгөөрсөнд уян налархай байна.
 Хөвсгөр ширхэгт болбогч эд нь судас, мэдрэл, булчингийн багцуудыг хүрээлж эрхтэнүүдийн хоорондох
зайг дүүргэнэ. Арьсан доорх өөхөн эслэг давхраа нь бас холбогч эдээс тогтоно. Цус нь тэжээх,
зөөвөрлөх, хамгаалах үүрэгтэй. Яс, мөгөөрсний эсүүд нь түшиг тулгуурын үүрэгтэй.

29. Хөндий биетний хүрээ
 Хамгийн эгэл бүтэцтэй олон эстэн гидра, шүр, медуз зэрэг
тэргүүтэнтэй далай тэнгис, цэнгэг усанд амьдардаг 9000
гаруй зүйлийн хөндий биетэн байдаг.
 Цэнгэг усны гидра
 Манай монгол орны гол, мөрний зөөлөн урсгалтай тохой,
татуурга усны ургамал дээр сууж амьдардаг. Гидраийн
биеийн урт 1см, өргөн нь 1-2 мм хэртэй. Бие нь маш
тунгалаг. Иймээс ургамлын мөчрөөс ялгаж харахад
хэцүү.Сайн тогтож ажиглахад ургамалд бэхлэгдсэний
эсрэг талд олон цагаан нарийн тэмтрүүлүүд намилзан
харагдана. Тэдгээрийн уганд гидрагын сүв бий. Гидрагийн
бие заримдаа 1 эсвэл 2 салаалсан харагдана. Энэ бол эх
гидрагаас төл гидра салаалж буй үзэгдэл юм. Удалгүй тэр
гидрагаас эхээс тасарч унан бие даан амьдарна. Үүнийг
нахиалах үржил гэнэ. Гидрагийн өчүүхэн жижиг бие
дотроо хөндийтэй тэр амны сүвээр төгсөнө. Уутан биеийн
хана нь эктодерм, эндодерм гэсэн эсийн 2 давхраанаас
тогтоно. Гадаад дотоод давхрааны хооронд шингэнээр
дүүргэгдсэн хэсэг байх ба түүнийг мезоглей гэнэ.
Нийтлэг шинж:
1. Бие нь эсийн 2 давхрагаас тогтсон, уут хэлбэртэй.
2. Амны сүвийг тойрсон олон тэмтрүүлтэй, тэдгээрт харавдаг
халгай эстэй, тэмрүүл хоол тэжээлийг барих үүрэгтэй.
3. Эр, эм бэлгийн эсүүд нийлж хосмолжин эс үүсэх ба түүнээс
хөдөлгөөнт авгалдай үүсч тэр нь суумгай байдалд шилжсэнээр
бие гүйцсэн амьдрал эхэлдэг.
Тэмтрүүл
Биеийн хөндийн
Төл гидра
Амны сүв
Суурь ( Гидрагийн
бэхлэгдэх хэсэг)
Гадаад, дотоод
давхраа
Медуз
Шүр

30. Хорхойн бүлэг (27000 орчим зүйл)
Хавтгай хорхой
I. Ерөнхий шинж: Энэ хүрээнд 6000 гаруй хорхой багтана. Хавтгай хорхой дотроо тусгай хөндийгүй.
Хавтгай хорхой нь шимэгч амьдралтай бөгөөд хорхойн бие нуруу, хэвлий талаасаа хавчиг, хавтгай байх
учраас тийнхүү нэрлэх болжээ.
II. Хавтгай хорхойд гадаад, дотоод давхраа байх бөгөөд тэдний дунд гурав дахь давхраа мезодерм үүсчээ.
Хавгай хорхой 2 талын тэгш хэмтэй. Энэ нь түүний биеийн зөвхөн 2 тэнцүү хэсэгт л хувааж болно
гэсэн үг юм. Мөн түүний гурван давхраа, тэдгээрийн дотор байгаа булчингын ширхэгүүд нийл ж арьс
булчингийн уутыг үүсгэнэ. Арьс булчингийн уут агшиж сулрах үе хавтгай хорхойн бие сунаж,
нарийссаар хөдөлнө.
III. Мэдрэлийн систем нь биеийн тууш үргэлжилэх мэдэрлийн хос судаснаас тогтоно.
Ам
Хоол боловсруулах систем
Нүдхэн
Мэдрэлийн загилаа Мэдэрлийн судал
Хавтгай хорхойн ерөнхий биеийн
бүтэц

31. Хорхойн бүлэг
Дугариг хорхой
I. Дугариг хорхойг хөндлөн огтловол дугариг хэлбэртэй хэрчим үүсгэх учраас ийнхүү нэрлэжээ. Тэдгээр
нь хавтгайн хорхойн адил хоёр талын тэгш хэмтэй байдаг.
II. Бие нь гадна талаасаа эвэрлэг арьсанцраас хучигдасаны доор булчингийн тууш давхарга бий. Энэ хоёр
нийлж дугариг хорхойн арьс булчингийн уутыг үүсгэх боловч түүний дотор шингэнээр дүүрсэн
хөндийн байдгаараа ялгаатай.
III. Дугариг хорхойнууд биеийн урд амны, хойт хэсэгт ялгах сүвтэй, тэдгээрийг холбосон тэжээлийг
шингээх хоолойтой байна.
IV. Ялгах эрхтэн нь олон салаа салбан бүхий нарийн салбан гуурсаас тогтоно.
V. Дугариг хорхойнууд шимэгч ба чөлөөт хэлбэрээр амьдарна. Тэдэнд амьсгалын болон болон цусны
эргэлтийн систем хөгжөөгүй.
VI. Шимэгч дугариг хорхой эзэн солихгүйгээрээ туузан хорхойноос ялгаатай. Өндөг нь голцуу шороо,
хүнсний ногоогоор дамжин халдварлана.
Ам
Төгсгөлийн сүв
Өндгөвч
эсвэл төмсөг
Гэдэс
Мэдэрлийн
бөгж
Дугариг хорхойн ерөнхий биеийн
бүтэц

32. Хорхойн бүлэг
Цагираг буюу гархит хорхой
I. Эдгээрийн биеийг гаднаас нь харахад олон тооны гархи мэт үеүдтэй байдаг.
II. Гархит хорхойн биеийн доод 2 хажуу талаас хоёр хос өргөс гарсан байна. Өргөсний тоогоор цөөн ба
олон өргөст гэж ялгана. Эдгээр өргөсүүд нь өндөр хөгжилтэй амьтдын хөлний эх үүсвэр юм.
III. Гархит хорхой нь өмнөх 2оо бодвол хөгжил өндөртэй. Жишээлэвэл: тэжээл шингээх, ялгаруулах, цусны
эргэлтийн эрхтэнтэй, бие нь жинхэнэ хөндийтэй болсон байдаг. Мөн мэдэрлийн эрхтэний төв болох
тархины үүрэг гүйцэтгэх хэсэгтэй болжээ. Хэдийгээр ийм өндөр хөгжсөн боловч өмнөх хорхойнуудын
ижил арьс булчингийн уутай.
IV. Гархит хорхойнууд чөлөөт амьдралтай, ус , газрын хөрсөнд голдуу амьдарна.
V. Гархит хорхойнууд нь далай тэнгисийн амьтны тэжээлийн бүрэлдэхүүнд чухал байр эзэлхээс гадна,
хуурай газар амьдардаг зүйлүүд нь хөрсний шимийг нэмэгдүүлдэг.
Багалзуур
Зүрх Хөеө
Хоолой
Гэдэс
Дорзал цусны
судас
Сегмент, таславчСеминалын хөндий
Урьдал эр бэлгийн эс
үүсгэгч

33. Нялцгай биетний хүрээ
Нийтлэг шинж:
 Зөөлөн нялцгай биетэй, харин гадна талаараа хатуу дун юмуу хавтсан бүрхүүлтэй, тэр нь гадаад орчны
элдэв нөлөөнөөс дун, хясааны биеийг хамгаална.
 Дун болон хавтсан бүрхүүл зөөлөн бие хоёрын завсар салс ялгаруулах үүрэгтэй нимгэн салбантай,
түүнийг нөмрөг гэнэ. Нөмрөгөөс ялгарах салснаас эдгээр амьтдын хуяг, дун зэрэг бий болж байдаг.
 Нөмрөг, их биеийн хооронд хөндийтэй, түүнийг нөмрөгийн хөндий гэнэ. Нөмрөгийн хөндийд олон
салбан бүхий заламгай байхаас гадна бусад дотоод эрхтэнүүдийн сүв нээгдсэн байна. Заламгай нь усны
амьтдын амьсгалах эрхтэн бөгөөд хуурай газрын амьдралтай дун уушгаар амьсгална.
 Зөөлөн биетэн амьтны биеийг толгой, их бие, хөл гэсэн 3 хэсэгт хуваадаг.
 Зөөлөн өиетний хүрээ нь Илтсэн заламгайтан буюу 2 хавтастан, Хэвэл хөлтөн, Толгой хөлтөн хэмээх 3н
ангитай. Тэдгээрийг голын хясаа, цөөрмийн дун, наймаалжаар төсөөлүүлж болно.

34. Үет хөлтөний хүрээ
Шавжийн анги
 Шавжийн гадаад бүтэц: Ямар нэг шавжийн биеийг гаднаас нь харахад ихэнхдээ толгой, цээж, хэвлий гэсэн 3н хэсгээс
тогтоно. Эдгээр хэсэг тус бүр хэд хэдэн үеэс тогтоно. Жишээлэвэл: Шавжийн толгой таван үеэс бүрдэнэ. Гэвч бие гүйцсэн
шавжийн толгойн үеүд нягт нийлсэн байдаг учир бараг ажиглагдахгүй. Харин шавжийн цээж 3н үеэс тогтдог нь илт
мэдэгдэнэ. Шавжийн хэвлийн үе өөр өөр байх боловч 11-ээс илүүгүй байна.
 Шавжийн биеийн хамгийн өмнөд хэсгийг толгой гэнэ. Толгойн 2 хажуу талд бүлтийсэн 2 том нийлмэл нүд байх ба хэдэн
жижиг энгийн нүд байдаг. Иймд шавжийн нүд юмыг хэсэгчилэн хардаг. Толгойн хэсэгт хос сахал, хос тэмтрүүл байх бөгөөд
тэдгээр нь үнэрлэх, хүрэлцэх үүргийг гүйцэтгэнэ. Шавжийг амны бүтцээр нь мэрэх, хатгаж сорох, сорох, долоох гэх мэт
бүлэглэдэг.
 Шавжийн цээж нь 3н үеэс тогтох бөгөөд үе бүхэнд нэг хос хөлтэй. Хөлтус бүртээ хэд хэдэн үетэй байхын зэрэгцээ үе бүр нь
нэртэй. Олонхи шавжийн цээжний 2, 3дах үеэс хос далавч гарсан байдаг.
 Шавжийн хэвлий 6-12 үеэс тогтдог бөгөөд хөл, мөч мэтийн эрхтэн энэ хэсэгт байхгүй. Шавжийн гадаад бүрхүүл нь хитин.
Толгой
Цээж Хэвлий
Шавжийн амьсгал нь трахей буюу гуурс,
шавьжийн биеийн хойт хэсгийн үе тус бүрт
байрлах нурууны хоёр хажууг дагасан
амьсгалын сүвүүдийн үйл ажиллагаагаар
явагддаг.
Шавьжийн цусны эрхтэн үндсэндээ зүрх, аортын
судсаас тогтоно. Шавжийн нурууг даган явсан
том судсууд байх ба тэр нь олон тооны
цүлхэнтэй. Тэдгээр цүлхэний өргөссөн хэсгийг
ховдол гэнэ. Том судсуудыг нь аорт гэнэ. Нийтэд
нь зүрх гэнэ.

35. Үет хөлтөний хүрээ
Хавч хэлбэртний баг
 Хавчийн гадаад бүтэц: Хавчийн бие толгой-цээж, хэвэл гэсэн 2 хэсгээс тогтоно. Хавчийн толгой-цээжний урд хэсэгт 2 урт, 2
богино сахал, амны эрхтэнүүд, хоёр том нийлмэл нүд байна. Толгой-цээжний 2 хажууг даган байрласан 5н хос үет хөлтэй.
Тэдгээрийн хөлний урд хоёр нь бусдаасаа том, үзүүртээ хавчууртай байна. Дараагийн дөрвөн хос хөл бол явах үүрэгтэй.
Хэвлийн 6 үе бүр нэг хос мөчтэй, тэр бүр нь тус бүрдээ хоёр тийшээ салаалж төгсөнө. Харин хэвлийн төгсгөлийн үеэс хэд
хэдэн хавтгай том, хайрстай сүүлний илтэс гарсан байна.
 Хавчийн бие гаднаасаа шавжийнхтай адил хатуу хитин бүрхүүлээр хучигдсан байна. Хавчийн бүрхүүл сунаж агшихгүй учир
түүний өсөлт хитин бүрхүүл унаж шинэ бүрхүүлээр солигдох хооронд явагдана. Бүрхүүл нь шохойлог бодистой байх тул
биеийг элдэв гэмтлээс хамгаалахаас гадна түшиг тулгуурын үүрэгтэй. Ихэнхдээ амьдрах орчныхоо өнгийг даган хувирна.
Мөн хавч нь ухарч сэлдэг, хоол тэжээлээ үнэрийг нь таних замаар олдог. Усны жижиг амьтад, сэг зэмээр хооллодог.
Заламгайгаар амьсгалана. Хавчийн цусны эргэлтэнд зүрх болон цусны судаснууд багтана. Зүрх нь хавчийн нуруун талд
орших бөгөөд хүүдий хэлбэртэй нилээд өргөссөн судас юм. Түүнээс урагш хойш цусны судаснууд салбарлан гарч биеийн
хөндий задгай учир цус нь биеийн хөндийд асгарна. Хавчийн ялгаруулах эрхтэн нь ногоон булчирхай буюу толгой-цээжний
өмнөд хэсэгт байрлах эрхтэн болно. Саланги бэлэгтэй.
1. Урт сахал
2. Богино сахал
3. Хавчуур
4. Нүд
5. Ам
6. Явдаг хөл
7. Carapace
8. Богино хавтас, сэлүүр
9. Хувирсан хавтас, сэлүүр
10. Өндөгний сүв
11. Урт хавтас, сэлүүр
Male: Эр
Female: Эм

36. Үет хөлтөний хүрээ
Аалз хэлбэртний анги
 Тоонолжит аалзын гадаад бүтэц: Тоонолжит аалзын бие нь толгой-цээж, хэвлийн хэсгээс тогтоно.
Амных нь орчимд тод үзэгдэх хазуур түүний ар талд хэд хэдэн үеэс тогтсон хос тэмтрүүл, мөн толгой-
цээжний хоёр хажууг даган дөрвөн хос хөл гарсан байна.
 Харин хэвлийн хэсэг бараг бөөрөнхий хэлбэртэй, түүний шувтраг орчимд бөөрөнхий товгор байна.
Үүнийг шүлсний булчирхай байна. Хэрэв өсгөгч шилээр харвал толгой-цээжний ард хоёр хоёроороо
цувж байрласан найман жижиг нүд байна. Тоонолжит аалзын мэдрэх, тэжээл шингээх, амьсгалах,
цусны болон ялгаруулах эрхтэний бүтэц ерөнхийдөө бол шавжийнхтай ижил.

37. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
Арьсан бүрхүүл
 Бүх нугалмайтны амьтдын биеийн гадна талд арьс байна. Энэхүү арьс нь хоёр давхрагатай, гадна талын давхрааг эпидермис
гэх бөгөөд тэр нь үр хөврөлийн хөгжлийн эктодермээс харин дотоод давхрага нь мезодермээс үүсдэг. Эпидермист нөсөө, мэдрэх
эрхтэн, булчирхай, эвэрлэг давхарга оршино. Арьс нугалмайтны амьдралд олон чухал үүрэгтэй. Биеийг гадны нөлөөллөөс
хамгаалах, уч чийг биеэс алдагдахаас сэргийлэх, биеийн дулааныг зохицуулах, эдгээр үүргүүдийг гүйцэтгэхийн тулд мэдэрлийн
судлын олон тооны төгсгөлүүдээр торлогдсон байдаг.
 Загасны арьс нимгэн, гадна талаараа хайрсаар бүрхэгдсэн, тэдгээр нь бие биеэ дэрлэн тогтоно. Загасанд арьсны булчирхай сайн
хөгжсөн учир бие нь тэдгээрээс ялгарах зуурамтгай салсаар хучигдсан байдаг байна. Энэхүү салс нь загасны усанд чөлөөтэй
сэлж явахад үрэлтийн хүчийг багасгахаас гадна элдэв өвчны нян, бактер нэвтрэхээс хамгаална. Загасны арьсан бүрхүүл дээр
заламгайн хавтасны дээд талаас сүүл хүртэл үргэлжилсэн хажуугийн шугам гэх зураас бий. Түүний дотуур мэдэрлийн судал
байрлах бөгөөд усанд явахад гадны цочролыг мэдрэх үүрэгтэй.
 Хоёр нутагтны ялгаатай тал нь ямар ч хайрсгүй, харин булчирхай ихтэй учир түүнээс ялгарах шүүрлээр байнга чийгтэй явна. 2
нутагтаны арьс эвэршиж хатвал удалгүй үхнэ. Учир нь хоёр нутагтан нь уушгинаас гадна арьсаараа амьсгалдаг. Мэлхий ус
уудаггүй харин арьсаараа нэвчүүлж авдаг.
 Мөлхөгчидийн арьсан бүрхүүл нь хайрстай, тэдэнд арьсны булчирхай байхгүй учраас үргэлж хуурай байна. Иймд мөлхөгчид
арьсаар биш уушгаар амьсгална. Гүрвэл, могой зэргийн арьс өсөлтөнд саад болдог тул гуужилт явагдах үеээр тэдний өсөлт
явагддаг.
 Шувууны арьс маш нимгэхэн ба өд сөдөөр бүрхэгдсэн байна. Шувууны өд, сөд гарал үүслээрээ мөлхөгчидийнхтэй ижил болоьч
хэлбэр хэмжээ, бүтэц их өөр болжээ. Өд, сөдний бүтэц харилцан адилгүй. Биеийн гадна талаар өд түүний гүнд сөд, хөөвөр өд
холилдон байна. Өд, сөд эвэрлэг бодисоос тогтдог. Шувууны өд, сөд жил бүхэн унаж шинээр солигддог.
 Сүүгээр бойжигчидийн биеийн гадна талыг өтгөн сахлаг үс ноостой арьс хучна. Үс ноос бол тэднийг даарахаас хамгаалах бөгөөд
хэд хэдэн хэлбэртэй. Урт хялгасархаг үс бусдаас ялгарч гарсан байх ба түүнийг сор гэнэ. Сор үсний хоорондуур арай богино,
нарийн мяндсархаг өтгөн үс ургасан байна. Энэ нь ноолуур буюу хөөвөр юм. Үсний найрлаганд мөн эвэрлэг бодис орно. Сүүгээр
бойжигчдийн арьс нь улирлын чанартайгаар гуужна.

38. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
Булчин
o Шавжийн булчин хитин бүрхүүлийн дотор талд бэхлэгдсэн байдаг нугалмайтны булчин араг ясанд шөрмөсөөр
бэхлэгдэж хучиж байрласан байдаг. Нугалмайтан амьтдын араг яс нь хөндлөн судалт булчингаар, дотоод эрхтэнүүд
нь гөлгөр болон зүрхний булчингуудаар бүрхэгдсэн байдаг. Доод хөгжилтэй нугалмайтны мах, булчингийн бүтэц
ихэвчилэн хоорондоо төсөөтэй.
o Жишээлэвэл: Загасны мах, булчин олон ширхгээс тогтоно. Загасны булчингын багц ширхгүүд хоорондоо хальсаар
тусгаарлагдсан учир чанаж болгосны дараа амархан бие биенээсээ сална. Хоёр нутагтнаас эхлээд нугалмайтны
булчингын хөгжил нарийсч тодорхой үүрэг гүйцэтгэдэг олон янзын булчингууд үүсч бий болсон.
o Загас < 2 нутагтан < Мөлхөгчид < Шувуу < Сүүгээр бойжигчид
o Хоёр нутагтны төлөөлөгч болох мэлхий нь усанд сэлээд зогсохгүй хуурай газарт дэвхэрч явдаг тул түүний мачдийн
булчин ялангуяа түүний хойд хөлийн булчин сайн хөгжжээ.
o Мөлхөгчидийн хувьд цээжний хөдөлгөөн их тул хавирга завсрын булчин сайн хөгжжээ.
o Шувуунд булчин төгөлдөр хөгжсөн ба нисдэг шувуудын цээжний хос том булчин өвчүүний хянга ясанд бэхлэгдэж
атгаал чөмгөнд төгсдөг. Энэ булчин нисэж явахад далавчийг буулгах үүрэгтэй. Энэ булчин зарим шувууны жингийн
25%-ийг, зарим тотид 10%-ийг эзэлдэг. Шувууны хөлийн ясны арийн булчингууд явгалан явахад хөлийг тахийлгах,
эгцлэх үйлийг гүйцэтгэнэ. Хөлийн хурууны булчингийн нэг үзүүр дунд чөмгөнд, нөгөө үзүр хурууны ясанд
шөрмөсөөр бэхлээстэй байдаг.
o Сүүгээр бойжигч амьтдын нуруу, хөл, мөчидийн бүслүүрийн булчин илүү сайн хөгжсөн Энэ нь тэдний хөдөлгөөний
онцлогтой холбоотой.Сүүгээр бойжигчдод бусад нугалмайтанд тэр бүр тохиолдохгүй өөр булчингууд бий. Тухайлбал:
Өрц, арьсны доорх булчин.

39. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
Хэлхээ яс
 Нугалмайгүй амьтад жишээлэвэл шавжийн биеийн тулгуур эд хитин бүрхүүл байдаг бол нугалмайтны тулгуур эрхтэн бол
араг яс юм. Араг яс нь түшиг тулгуурын үүрэгтэйгээс гадна, дотоод эрхтэнүүдийг хамгаалах үүрэгтэй. Нугалмайтны биеийн
тулгуур мөгөөрс эсвэл араг яснаас тогтоно. Нугалмайтны араг ясыг үүслээр нь мөгөөрснөөс үүссэн, арьснаас үүссэн гэж 2
ялгана.
 Загасны хэлхээ ясны гол нь нурууны тэнхлэг яс. Сээр нурууны яс нь олон тооны нугаламуудаас тогтоно. Жишээ нь: алгана
загасны нурууны нугаламын тоо 39-42 байна. Загасны үр хөьрөлийн үед эхлээд хөвч үүсдэг. Дараа нь хөвчийг тойроод
нурууны нугаламууд үүснэ. Ингэхдээ хөвч нь алга болж зөвхөн нугаламуудын хоорондох мөгөөрсөн чихээс болж үлдэнэ. Нэг
нугалам нь их бие, дээд сэртэн хоёроос тогтох бөгөөд түүний дундуур үүссэн сээр нурууны суваг дотор нугас оршино. Загасны
сээр нурууны ясыг их биеийн ба сүүлийн гэж 2 хуваана учир нь загас хүзүүгүй.
 Хуурай газрын нугалмайтан амьтны араг ясыг гавлын яс, сээр нуруу, мөчидийн бүслүүр, мөчдийн яс гэж хуваана. Хоёр
нутагтнаас эхлээд хүзүү бий болно. Гэвч мэлхийний хүзүүний нугалам нэг учир гаднаас нь харахад хүзүү гэж мэдэгдэхгүй.
Загасны толгойн яс 2 талаасаа хавчгар байдаг бол мэлхийн толгойн яс дээр, дороосоо хавчгар байдаг. Хүзүүний ясны араас их
биеийн нугалам залгаж үүснэ. Их биеийн нугаламын тоо мэлхийд 7 байна. Мэлхий болон бусад сүүлгүй 2 нутагтанд сээр
нурууны төгсгөлд сүүлний нэг яс бий. Мэлхий хавиргагүй.
 Мөлхөгчидийн сээр нурууны яс олон нугаламтай. Тухайлбал гүрвэлд хүзүүний 8н нугалам, янз бүрийн могойнд 131-435
нугаламтай.
 Шувууны араг яс хэд хэдэн онцлогтой. Шувууны яс тун нимгэн, хөнгөн, голдоо хийтэй байдаг зэрэг нисэхэд зохилдсон
зохилдлогоо юм. Шувууны хүзүү 9-25 нугаламтай, хоорондоо эмээл хэлбэрээр үелнэ. Толгой нь хүзүүтэй дагзны нэг төвгөрөөр
үелсэн учир их уян хөдөлгөөнтэй, толгойгоо хагас эргүүлж чадна. Мөлхөгчдийнх мөн ийм. Харин хоёр нутагтан, сүүгээр
бойжигчдынх дагзны 2 төвгөртэй учир чөлөөтэй эргэж чадахгүй. Шувууны сээрний яснууд хөдөлгөөн багатай ба нуруу ууцны
нугаламууд хоорондоо нягт барьцалдан тогтсон нь их биед түшиг тулгуур болж өгнө.
 Сүүгээр бойжигчид болон хуурай газрын зарим нугалмайтны сээр нурууны гол ясыг хэлбэр дүрс гүйцэтгэх үүргээр нь хүзүү,
сээр, харцага нуруу, ууц, сүүлний нугалам гэж 5н хэсэгт хуваана. Бүх сүүгээр бойжигчид хүзүүний 7, сээрний 12-15, харцага
нурууны 2-9 ,ууц 3-4 харин сүүл 3-аас хэдэн арван нугаламтай.

40. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
Тэжээл боловсруулах эрхтэн
 Нугалмайтны тэжээл боловсруулах эрхтний тогтолцоо нь тэжээл
боловсруулах эрхтний зам, тэжээл боловсруулах эрхтний зам,
тэжээл боловсруулахад тусалдаг булчирхай гэсэн 2 хэсгээс
тогтоно. Тэжээл боловсруулах эрхтэний зам нь амны хөндий,
залгиур, улаан хоолой, ходоод, нарийн, бүдүүн гэдэснээс тогтох
боловч янз бүрийн ангийн амьтдад бүтэц, амьдралын нөхцөл,
тэжээлийн онцлогоос болж харилцан адилгүй болсон.
 Тэжээл боловсруулах эрхтэний тогтолцоо амны хөндийгөөр
эхэлнэ. Махчин загасны эрүүний яс нь олон хурц шүдтэй бөгөөд
тэдгээр нь барьсан тэжээлээ амнаас алдахгүй барих нөхцлийг
бүрдүүлнэ. Ургамал, шавж идэшт загас эрүүндээ биш
багалзууртаа шүдтэй байдаг. Хоёр нутагтан, мөлхөгчидөдийн
төлөөлөгч болох мэлхий гүрвэлийн эрүүнд загасныхтай төстэй
жижиг шүднүүд бий. Харин шувуу шүдгүй. Сүүгээр бойжигчдод
шүд сайн хөгжсөн бөгөөд Тарвага, минж мэтийн мэрэгчидийн
үүдэн шүд нь цүүц хэлбэртэй болсон бөгөөд мод, бургас, өвсний
үндсийг мэрж хооллоход байнга элэгдэж байдаг. Мэрэгчидийн
дээд уруул сэтэрхий, үүдэн шүд нь ил гарсан байдаг нь идэш
тэжээлийг мэрэхэд төвөггүй болгоно. Чоно, нохой, үнэг, хярс
ирвэс мэтийн араатан амьтдын үүдэн шүд нь муу хөгжсөн. Харин
соёо хүчирхэг хөгжсөн. Үхэр хонь аргаль, янгир зэрэг ац туруутан
хивэгчдэд дээд эрүүнд шүд байдаггүй. Адуу дээд эрүүндээ шүдтэй.
Зааны үүдэн шүд уртсан сунаж амнаас ил гарсан байдгийг
манайхан зааны соёо гэж нэрлэдэг.
 Идэш тэжээл амнаас дамжин улаан хоолойд орно. Нугалмайтан
амьтдын ходоод янз бүрийн бүтэцтэй. Загасны ходоод орчим
хэдэн мухар унжлага, заримд нь хэдэн арван унжлага бий бөгөөд
тэдгээр нь тэжээлийн эзэлхүүнийг ихэсгэдэг. Шувуунууд
булчирхайт ходоодноос гадна, булчинт ходоодтой. Ялангуяа үр
тариа идэшт шувуунд булчинт ходоод сайн хөгжсөн. Ийм шувууд
хөдөө хээрээс цахиур чулууны жижиг хэлтэрхий авч залгидаг
бөгөөд Булчинт ходоодныхоо агшилтаар үр тариаг ээрэмдэж
нухдаг байна. Ятуу, ногтруу, тагтааны хоолой хэнхдэг орчимын
хонхорт тариа будаагаар дүүрсэн нимгэн уут байдаг түүнийг гүеэ
гэнэ.
Хөхтөн амьтдын ходоод нарийн зохион байгуулалтыг олж гаргууд хөгжсөн
байдаг. Хоёр нутагтан мөлхөгчид, шувуунд тэжээл боловсруулах эртний
төгсгөлийн сүв клоак хэмээх өргөн сувагт нээгдэнэ. Мөн тэнд бэлгийн ба
шээсний сүв орно. Харин хөхтөн амьтдын эрхтэний төгсгөлийн сүв,
бэлэгийн ба шээсний сүв хоёр тусдаа нээгдэнэ.

41. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
 Амьсгалах эртэн
Зургийг ажиглаад ярилцаарай

42. Хөвчтөн (Нугалмайтны биеийн бүтэц)
 Цус ба түүний эргэлт
Дараах зурагт тохирох амьтдын жишээг олно уу?