ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчидад зориулав

1. ЭСИЙН МОЛЕКУЛ
БИОЛОГИЙН ДНХ
АБТА МУын зөвлөх багш Ц.Баярхүү

2. Өнөөдрийн хичээлийн агуулга
 Эсийн молекул биологи, судлах зүйл
 Амьтны эс
 Ургамлын эс
 ДНХ-ийн бүтэц, үйл ажиллагаа, зохион
байгуулалттай танилцах
 ДНХ дээр тулгуурласан сүүлийн үеийн ололт
амжилтууд
 Давуу тал
 Сул тал
 Ирээдүйн чиг хандлага ( Клон дахь мутант бие)
 Дүгнэлт ба асуулт ярилцлага

3. Молекул биологийн ШУ гэж юу
вэ?
 “Молекул биологи” гэсэн нэр томъёог анх 1938 онд Америкийн Рокфеллер сангийн жилийн
тайлан илтгэлд В.Вивер оруулж хэрэглэсэн байна.
 1941 он
Neurospora нянгийн биохими генетикийн судалгааны үр дүнг бүтээл болгон Бидл, Татум
хоёр “Биохимийн урвалын генетик зохицуулга” гэсэн ном гаргаж, Джон Бернал тамхины
цоохор өвчин үүс гэгч вирусын бүтцийг рентгенструктур шинжилгээгээр судалж үр дүнг
хэвлэлд нийтлүүлсэн нь энэ чиглэлээр хийгдсэн анхны бүтээл болсон юм.
 1988 он
“Хүний геном”- ын өргөн цар хүрээтэй судалгааны ажлын эхлэл тавигдаж 2005 онд
дуусгана гэж товолсон хугацаанаасаа жилийн өмнө 2004 онд хүний геномын нуклеотидын
дарааллыг бүрэн тогтоосноор дуусгавар болгосон. Хүн нийт 45 000-аад гентэй гэж судлаачид
анх төсөөлж байсан бол судалгааны үр дүнд энэ тоо хамаагүй багасч одоо хүнд
нийтдээ 30 000 ген байдаг гэж үздэг. Энэ төсөл хэрэгжснээр молекул генетик, молекул
биологийн шинжилгээ, судалгааны ажлын хөгжил шинэ түвшинд гарч, ганц генийн
судалгаанаас бүтэн геномийн, энгийн эрлийзжүүлгийн аргаас парасексуаль өөрөөр
хэлбэл бэлгийн эсээр дамжихгүй шинэ бие организмыг гарган авах арга руу шилжсэн.
Үүний зэрэгцээ хэрэглэж буй багаж төхөөрөмж, техник технологи нь хурдацтай хөгжиж ихэнх
туршилтын ажил автомат хэлбэр рүү орж робот, компьютерийг өргөнөөр ашигладаг болсон.

4. Молекул биологийн ШУ гэж юу
вэ?
* Хүний удамшил болон үр хөврөлийн зүй тогтол,
тэдгээрийн тулгуур нэгжүүдийг( ДНХ, Удамшилийн
олон янзын материалиуд) судална.
* Орчин үед судалгаа, шинжилгээний ажил
ихэнхдээ молекул биологи, молекул генетикийн
түвшинд хийгдэж байна.
* Өөрөөр хэлбэл, молекул генетикийн арга нь ДНХ
молекул ялгах, цэвэршүүлэх, эндонуклеазаар
хэрчих, гибридизаци хийх, нуклеотидын дарааллыг
тогтоох, шинэ рекомбинант ДНХ молекул гаргаж
авах, генийн дарааллыг нарийвчлан судлах,
хромсомын байршлыг тодорхойлох зэрэг ДНХ
молекултай холбоотой арга зүйг ажилдаа өргөн
хэрэглэдэг.
* Эрүүл мэнд болон хүнс, ХАА-н салбарт ихээхэн
ирээдүйтэй мэргэжлийн тоонд ордог.

5. Молекул биологийн судлах зүйл
 1. Удмын мэдээлэл агуулсан ДНХ молекулын бүтэц байгууламж
 2. ДНХ-молекулын репликаци
 3. ДНХ-молекулын транскрипци, трансляци
 4. Генийн үйл ажиллагааны зохицуулга
 5. Геномын бүтэц
 6. Генийн байршил буюу хүний генетик карт
 7. Генийн эмгэг, үүсэх шалтгаан, түүний эмчилгээ
 8. ДНХ-ийн эрлийз молекулын судалгаа, сүүлийн үеийн дэвшилтэт
аргачлалууд
 9. Хүний геномын нуклеотидын бүрэн дарааллын санд байгаа
мэдээллийн боловсруулалт.
 Асар их мэдээллийг боловсруулж шинэ нээлт хийхийн тулд математик,
компьютер, молекул биологийн мэдлэг хослон эзэмшсэн
мэргэжилтнүүдийн эрэлт хэрэгцээ ихээр гарч ирж байгаа. Ийм ч учраас
гадаадад мэдээллийн биологи гэсэн нэртэй шинэ салбар бий болсон.

6. Молекул биологийн судалгааны
аргууд
 Гел электрофорез, Агарозын болон
полиакриламидын гел бэлтгэх аргачлал
 ДНХ ялгах аргын үндэс, төрөл, ДНХ-ийн
гарц, цэвэршилт үзэх аргын үндэс
 Полимеразын гинжин урвал, холимогийн
бодис урвалжуудыг тооцох
 ДНХ-ийн дараалал тогтоох аргууд: Сангерын
арга
 Биоинформатикс, Биологийн мэдээллийн
сан

7. Молекул биологийн судалгааны
гол объектууд
 1.Бактери - Escherichia coli
 2.Талхны дрожжи - Saccharomyces cerevisiae
 3.Дугариг хорхой - Caenorhabditis elegans
 4.Жимсгэний ялаа - Drosophila melanogaster
 5.Ногоон мэлхий - Henopus laevis
 6.Хулгана - Mus musculus
 7.Приматууд- доод ба дээд сармагчингууд

8. Ургамлын эс
A. Хлоропластид
B. Вакуоль буюу хоос
C. Бөөм ба бөөмхөн
D. ЭПТ барзгар
E. ЭПТ гөлгөр
AB. Мембран
AC. Гольджын аппарат
AD. Лизосом
AE. Эсийн хана
BC. Сийвэн, цитоплазм
BD. Эсийн нүх сүв
BE. Митохондри
CD.Бичил савханцар

9. Амьтны эс
A. Бөөмхөн
B. Бөөмийн шингэн
C. Бөөмийн бүрхүүл
D. ЭПТ барзгар
E. ЭПТ гөлгөр
F. Эсийн төв
G. Гольджын аппарат
H. Митохондри
I. Мембран
K. Рибосом
T. Сийвэн
-Тэр жижиг ягаан эрхтэнцэр
юу вэ?
T
.

10.  Эс гэж юу вэ?
 Эс (cellula, жижиг өрөө гэсэн утгатай Латин
үгнээс гаралтай) нь амьд организмыг
 бүрдүүлэгч үндсэн, хамгийн жижиг нэгж юм
 Амьтан ургамлын эсийн ялгааг нэрлээрэй
 Эсийн бүрхүүл
 Эрхтэнцэр
 Зарим үйл ажиллагаа
Эс

11. ДНХ

12. ДНХ түүний үйл ажиллагаа
 1953 онд Ж.Д.Уотсон, Ф.Крик нар ДНХ бие биеэ ороож
тогтсон мушгиа бүтэцтэй гэсэн загварыг гаргасан
 Дезоксирибонуклейны хүчил (ДНХ)нь мэдэгдэж буй бүх амьд
организмуудын өсөлт хөгжилт болон бусад ажиллагаанд
ашиглагддаг генетикийн заавруудыг агуулсан нуклейны хүчил
юм.
 ДНХ-ийн молекулуудын гол үүрэг нь удаан хугацаанд
мэдээллийг хадгалдаг ба энэ нь эсийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг
тухайлбал протейнууд болон РНХ-ийн молекулуудыг угсрах
заавруудыг агуулдаг учираас ДНХ-г ихэвчлэн барилгын план
зургуудын цуглуулгатай адилтгаж болдог.
 Ген (Эртний Грек: γένος - Эх) нь амьд организмын удамшлын
мэдээллийг агуулсан молекул нэгж юм. Шинжлэх ухааны хүрээнд,
ДНХ-ийн ба РНХ-ийн, полипептид эсвэл РНХ-н хэлхээг кодчилдог
(дарааллыг тогтоодог) хэсгийг нь ген гэж нэрлэдэг.

13. ДНХ түүний бүтэц

14. ДНХ-ийн нийлэгжилт

15. Ирээдүйн чиг хандлага

16. ДНХ-д тулгуурласан ололт,
амжилт
 Молекул биологийн аргаар эмэнд мэдрэг чанар
тодорхойлох шинжилгээ хийх
 Генетикийн ШУ-тай хамтран олон олон
удамшилийн материалиудын өвчлөлийг эмчилж
байна (генийн инженерчилэл)
 Эцэг, эх, ах дүү гэх мэтийг тогтоох
 Гэмт хэрэгтэнг илрүүлэх
 Шим тэжээлтэй хэрнээ богино хугаацанд
ургадаг хүний биед зайлшгүй шаардлагатай
амин дэмийг агуулсан хүнсний ногоо, жимс
жимсгэнэ үйлдвэрлэх. (биотехнологи)

17. Гэмт хэргийг илрүүлэхэд ДНХ
технологийг ашиглах
 Хууль зүйн салбарын судлаачдын гаргасан тооцоогоор гэмт хэргийн
илрүүлэлтэд ДНХ-ийн шинжилгээний арга хэрэглээгүй тохиолдолд 13%, ДНХ-ийн
шинжилгээ хэрэглэснээр 31%, “Генийн мэдээллийн сан”-г ашигласнаар 60% болж
өссөн дүн гарсан ба илрээгүй хэргийг илрүүлэх, урт хугацааны туршид илрэх
найдлагагүй гэж үзэж байсан гэмт хэргийг ч илрүүлэхэд ихээхэн ахиц гарсан
байгааг тэмдэглэсэн байна.
 Хэргийн газраас олдсон эд мөрийн баримтын ДНХ-ийн мэдээллийг “Генетик
мэдээллийн сан”-д байршуулсан мэдээлэлтэй адилтган харьцуулахад 40 %-тай нь
тохирч байсан тооцоо судалгаа гадаадын хэвлэл мэдээлэлд дурьдагдсан байдаг.
 Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант Улсад ДНХ-ийн шинжилгээний
технологийг хамгийн үр дүнтэй хэрэглэж байгаа бөгөөд 6 сая гаруй хүний генийн
мэдээллийг үндэснийхээ “Генетик мэдээллийн сан”-д оруулсны үр дүнд гэмт
хэргийг илрүүлэх ажилд нь ихээхэн ахиц гарсан талаар мэдээлсэн байна.
 АНУ-д 2006 оны байдлаар гэмт хэргийн холбогдолтой ДНХ-ийн шинжилгээ
хийдэг 180 лаборатори ажилладаг бөгөөд гэмт хэрэгт холбоотой 3,6 сая гаруй
хүний ДНХ-ийн мэдээлэл хадгалагдаж байгаа тухай мэдээлэл байдаг.
 Германд 1998 оноос ДНХ-ээр адилтган харьцуулах хуулийг баталсан бөгөөд гэмт хэрэг
үйлдсэн сэжигтэнд ДНХ-ийн шинжилгээ хийж үр дүнг “Генетик мэдээллийн сан”-г бий
болгосон ба сүүлийн үеийн мэдээллээр нэг сая гаруй хүний генетик мэдээлэл энэ санд
хадгалагдаж байна. Франц улсад 1998 онд “Генийн тамга” нэртэй хуулийг гаргах
шийдвэрийг гаргасан байдаг.

18. Дүгнэлт
o Молекул биологийн ШУ нь хүн болоод бусад амьд биеийн удамшил
болон үр хөврөлийн хөгжилийг судалдаг, өвчин эмгэг гаж нөлөөллийг
эмчилэх арга технологийг боловсруулдаг биологийн салбар ШУ юм.
o ДНХ гэдэг нь амьд биеийн удамшилийн материалыг хадгалах үр удамд
нь дамжуулах нөхөн үйлдвэрлэх үүрэгтэй нуклейн хүчил юм.
o Ген гэдэг амьд биеийн үйл ажиллагаа, бүтэц бүрэлдэхүүн ямар байх вэ
гэсэн кодлолыг өөртөө агуулсан удамшилийн материалын нэгж юм.
o ДНХ-д тулгуурласан олон ололт амжилтууд нь бидний амьдралд аль
хэдийн биелэлээ олжээ.
o Дэлхийн хэмжээнд молекул биологийн чиг хандлага амьд биеийн
генийн сангын өөрчлөлтийг арилгах мөн өөрт ашигтай шинж чанарыг
агуулсан генийг олшруулах, эмчилгээ, хөдөө аж ахуй болон биологийн
салбар ШУ-ны үйл ажиллагаанд хувь нэмэр оруулахад чиглэгдэж байна.