ЕБС-ийн сурагчидад зориулав Ашигласан ном зүй: "Микро эволюци" I боть С. Гомбобаатар, Д.Сумьяа Улаанбаатар 2002 он

1. Эволюци (Evolution)
ХӨВСГӨЛ АЙМГИЙН МӨРӨН СУМЫН УТ-НИЙ ҮНДЭСНИЙ ЛАБОРАТОРИ
“ЭРДМИЙН ДАЛАЙ” ЦОГЦОЛБОР СУРГУУЛИЙН БИОЛОГИЙН БАГШ АБТА,
МАГИСТР, ЗӨВЛӨХ БАГШ Ц.БАЯРХҮҮ

2. Эволюцийн онол
• Evolutio” гэдэг дэвжих дэлгэрэх гэсэн утгатай үг латин үгнэээс гаралтай.
• 1972 онд Швейцарын эрдэмтэн Шарль Боннэ анх шинжлэх ухаанд оруулсан.
• Биологийн эволюци нь амьд байгалийн түүхэн хөгжлийн чиглэл, популяцийн генетик тогтоцын өөрчлөлт,
зохилдлогоо үүсэн хэлбэржих, зүйлийн үүсэл, хөгжил ба үхэл, экосистем, биосферийн хувиралт өөрчлөлтийн
эргэлт буцалтгүй үйл явц юм.
• Эволюци буюу түүхэн хувьсах хөгжлийн онолыг шинжлэх ухааны олон салбарт авч үзэж болох боловч
биологийн шинжлэх ухааны онцлох гурван ялгааг дурьдвал:
• 1т: Эргэлт буцалтгүй процесс
• 2т: Биологийн ашигтай шинжийг бий болгодог өөрчлөлт
• 3т: Залгамж холбоон дээр үндэслэгддэг зэрэг юм

3. Эволюцийн онолын судалгааДЭЛХИЙ ДЭЭРХ АМЬДРАЛЫН ТҮҮХЭН ХУВЬСАХ ХӨГЖИЛ:
1. АМЬДРАЛ ҮҮСЭХ
2. ТОДОРХОЙ БҮЛЭГ АМЬД БИЕС БА БИОСФЕР БҮХЭЛДЭЭ ХӨГЖИХ
3. БИОЛОГИ- НИЙГМИЙН ОНЦГОЙ ТОГТОЛЦОО БОЛОХ ХҮН ТӨРӨЛХТӨН ҮҮСЭХ ГЭСЭН 3Н ҮЕ ШАТААР
ЯВАГДСАН.
ЭНЭ ҮЙЛ ЯВЦ НЬ НЭН ЧУХАЛ ГУРВАН ҮР ДАГАВАРТАЙ:
1. ЭВОЛЮЦИЙН ЯВЦАД ШИНЭ ЗҮЙЛҮҮД БИЙ БОЛЖ, ОРГАНИЗМУУДЫН ХЭЛБЭР ТӨРХ ОЛШИРДОГ.
2. ОРГАНИЗМУУД ГАДААД ОРЧИН НӨХЦӨЛДӨӨ ДАСАН ЗОХИЦДОГУЧРААС ЭВОЛЮЦИ НЬ ЗОХИЦУУЛЫН ШИНЖ
ЧАНАРТАЙ.
3. ЭВОЛЮЦИЙН ҮР ДҮНД АМЬД БИЕТҮҮДИЙН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТҮВШИН АЯНДАА ДЭЭШИЛЖ, АМЬТАД
ИЛҮҮ НАРИЙН, БОЛОВСРОНГУЙ БҮТЭЦТЭЙ БОЛДОГ.
ЭВОЛЮЦИЙН ОНОЛ
МИКРОЭВОЛЮЦИ МАКРОЭВОЛЮЦИ
ЭВОЛЮЦИЙН ҮНДСЭН НЭГЖ БОЛ ПОПУЛЯЦИ МӨН. ЭРХТЭН СИСТЕМИЙН ҮҮРЭГ, ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ӨӨРЧЛӨЛТ
БОДГАЛЬ ЭВОЛЮЦИЙН ОБЕЬКТ БОЛОХ НЬ БИОГЕНЕТИКИЙН ХУУЛЬ
МУТАЦИ, ПОПУЛЯЦИЙН ТОО ТОЛГОЙ, ИЗОЛЯЦИ НЭГ БА ОЛОН ЭСТ АМЬТАН, УРГАМЛЫН ЭВОЛЮЦИ
МИГРАЦИ, ХӨДЛӨЗҮЙ БУЮУ ЭВОЛЮЦИЙН НӨХЦӨЛ ЭКОСИСТЕМ БА БИОСФЕРИЙН ЭВОЛЮЦИ
ЭВОЛЮЦИЙН ХӨДӨЛГӨГЧ ХҮЧ АМЬД БАЙГАЛИЙН ДЭВШИЛТ, ХӨГЖИЛТ
ЗОХИЛДЛОГОО БА ТҮҮНИЙ ҮҮСЭЛ, ХӨГЖИЛ ХҮНИЙ ЭВОЛЮЦИ, ТҮҮНИЙ ОНЦЛОГ
ПОПУЛЯЦИ, САЛБАР ЗҮЙЛ, ЗҮЙЛИЙН ҮҮСЭЛ ТӨРӨЛ, ОВОГ, БАГ, АНГИ ҮҮСНЭ
ХАРЬЦАНГУЙ БОГИНО ХУГАЦААНД ЯВАГДАХ УЧИР ХАРЬЦАНГУЙ УДААН ХУГАЦААНД ЯВАГДАХ УЧИР АЖИГЛАХ
АЖИГЛАХ БОЛОМЖГҮЙ БОЛОМЖТОЙ

4. Эволюцийн урьдчилсан нөхцөл
 Мутаци: mutatio- өөрчлөлт гэсэн латин үгнээс гаралтай. Мутаци гэсэн ойлголтыг Голландын эрдэмтэн Г.де Фриз ШУ-нд
оруулсан. ДНХ-ын молекул дах генийн дараалалыг өөрчилж,ишинэ аллелийг бий болгодог өөрчлөлт юм. Мутаци тодорхой
нуклеотид эсвэл, хромсомыг бүхэлд нь өөрчлөх чадвартай. Мутаци хувьслыг дотор нь генийн буюу цэгэн , геном, хромсомын гэж
гурав ангилана. Мутаци үүсгэгчдийг мутаген гэнэ.
 Генийн мутаци гэдэг нь хромсом дахь биохимийн урвалаар нөхцөлдсөн генүүдийн молекул бүтцийн өөрчлөлт мөн. Энэ
хэлбэрийн мутаци нэг генийг өөрчлөлтөнд оруулсан хэлбэр юм. Давтамж нь 𝟏𝟎−𝟓
хүрээнд хэлбэлзэнэ. Энэ нь нэг үе удмын
туршид нэг генд илрэх мутацийн давтамж. Зураг1
 Геном гэдэг бол тодорхой зүйл ургамал, амьтан, мөөгийн гаплойд (дан) хромсомын генийн бүрдэл юм. Энэ нь хромсомын тоо
өөрчлөгдөх хэлбэрийн мутаци. Хромсомын тоо олширох үзэгдэл полиплойд гэх ба автополиплойд, аллополиплойд гэж
ангилдаг. Полиплойд үзэгдэл үүсэх нь эсийн хэвийн бус хуваагдалтай холбоотой.
 Хромсомын мутаци хромсомын бүтцийг өөрчилдөг ба ихэнх нь хөнөөлт шинжтэй. Зураг2
Зураг 1
Зураг 2
Deletion: Делеци
Insertion: Инверси
Inversion: Дубликаци
Translocation: Транслокаци

5. • Генийн урсгал
• Генийн урсгал гэдэг нь чөлөөт эвцэлдлэг (панмикс)-ийн
тусламжтайгаар нэг зүйлд багтах популяциудад генийн
солилцоо явагдахыг хэлнэ.Панмикс популяцийн
бодгалиудтай мигрантууд чөлөөт эвцэлдлэгт орсоноор
тухайн популяцийн генотип нь анхны буюу эх популяцын
генотипээс өөр болно. Энэ тохиолдолд популяци хоорондын
түвшинд рекомбинаци үүснэ. Өөрөөр хэлвэл генийн урсгал
ба гений интогресс нь комбинатив хувьслын эх үүсвэр
болно.
• Генийн интогресс нь өөр төрөл багтах зүйлийн
популяциудын хооронд генийн солилцоо явагдах үзэгдэл
бөгөөд зүйл хоорондын эрлийзжилтын дүнд үүснэ.
• Генийн дрейф
• Генийн давтамжын санамсаргүй хэлбэлзэл. Генийн давтамж
нь цэвэр тохиолдлын шинж чанартай.Генийн дрейф нь
харьцангуй цөөн бодгаольтай популяцид эволюцийн
өөрчлөлт явуулах ач холбогдолтой.
Генийн урсгал
20 хөх, 10 улаан 10 хөх, 20 улаан

6. Рекомбинаци хувьсал
 Эволюцийн урьдчилсан нөхцөл нь гомолог ба гомолог бус хромсом дахь ген шилжин байрлах (рекомбинаци) хувьслаар
нөхцөлддөг. Үүнд: Кроссенговер, Транслокаци, Хромсомын перекомбинаци ( эцэг, эхийн хромсомууд шилжин нэгдэх).
 Кроссенговер гэдэг бол меойз хуваагдлын үед гомолог хос хромсомууд биеийн хэсгээ солилцсоноор хромсом дээрх генийн
байрлал, бүтэц, бүрэлдэхүүн өөрчлөгдөн хувирахыг хэлнэ. Зураг1
 Транслокаци гэдэг нь ижил бус хромсомын хооронд зарим хэсгийн солилцоо явагдахад генийн бүлэг өөрчлөгдөх үзэгдэл. Ижил
бус хромсомоос нэгэн зэрэг тасарсан хэсгүүдийн байр солигдох үед энэ үзэгдэл ажиглагдана. Зураг 2
 Перекомбинаци буюу эцэг эхийн генүүд шилжин нэгдэх үзэгдэл нь зүйл хоорондын эрлийзжүүлгээр геном дахь хромсомуудын
үндсэн бүлэг нэмэгдэх үзэгдэл аллополиплойд юм. Зураг 3
Зураг 1
Зураг 2
Зураг 3

7. Эволюцийн баталгаа
• Жишил анатомын баталгаа
1. Эст бүтэц: Янз бүрийн анги бүлэгт хамарах бүх амьд биеүд эсээс тогтдог.
2. Сээр нуруутан амьтдын бүтцийн ерөнхий шинж.
3. Гомолог эрхтэн: Гарал үүслээрээ ижил бүтэц, үүргээрээ ялгаатай.
4. Аналог эрхтэн: Гарал үүслээрээ ялгаатай, бүтэц, үүргээрээ ижил.
5. Рудимент эрхтэн: Эволюцийн явцад гүй цэтгэх үүргээ алдсан эрхтэн
6. Атавизм: Өвгийн шинжээ давтах
7. Дээд ангийн шинжүүдийг хадгаласан биеүдийг шилжих хэлбэр гэнэ.
Биогенетикийн хууль: 19 зууны сүүлийн хагаст Немцийн эрдэмтэн Ф.
Мюллер, Э.Геккель нар бие биенээс хараат бусаар зэрэг нээсэн. Энэ нь
онтогенез нь филогенезын товч давталт мөн гэсэн онолыг баримтладаг.
Жишээ нь: Бүх сээр нуруутан амьтад хөвч байдаг. Энэхүү онол нь ураг төрлийн
холбоог тогтооход ихээхэн туслалцаа үзүүлдэг. Гэвч онтогенезын явцад
филогенезын бие гүйцсэн хэлбэр биш, харин хөврөлийн үе шатуудыг товч
давтана. Үүнийг онтогенез ба филогенезын харьцаа гэнэ.

8. Палентологийн баталгаа
• Дэлхийн гадаргуугын тунамал хурдсаас олдож буй амьтан
ургамалын үлдэгдэл нь палентологийн баталгаа болдог.
• Палентологийн эгнээ: Мөхсөн болон орчин үеийн амьд биес
хоорондоо удам төрлийн холбоотой хөгжсөнийг батлах
баримтууд олддог энэ нь амьтан ургамлын гарал үүсэлийг
тодорхойлоход дөхөмтэй болгодог.
• Адууны овгийн мөчдийн ясны филогенез буюу адууны
эволюцийг оросын эрдэмтэн В.О.Ковелевский сэргээн
босгосон.
• Загас+ Хуурай газрын сээр нуруугүйтэн= ихтиостег
• 2 нутагтан + мөлхөгчид= стегоцефал
• Шувуу + Мөлхөгчид= археоптерикс
• Хөхтөн + Мөлхөгчид= Араатан шүдэт гүрвэл, терапсид
• Хүн + Сармагчин= Мич пикантроп
Биогеографын баталгаа
• Дэлхий дээрх амьтан, ургамлын газарзүйн тархалт нь
түүхэн хувьсах хөгжлийн үр дүн юм.
• Шинэ зеландад аль эрт сөнөсөн гүрвэлийн багаас үлдсэн
цор ганц төлөөлөгч болох гаттери гүрвэл байх ба насан
турш хөвчийн үлдэгдэлтэй байдаг.
• Австрали тивийн бүх сүүгээр бойжигч нь ууттаны ангид
хамаарна. Мөн өөр хаана ч байдаггүй нэг сүвтэн болох
нугасан хошуут, ехидна энд оршино.
• Палеоарктикт горилл, шимпанзе, анааш, лемур гэх зэрэг
амьтад байхгүй.
• Неотропикийн бүсэд амьдрах хуягтан, залхуу амьтан,
шоргоолж идэштэн, өргөн хамарт бич, тапир, лама, тэмээн
хяруул, колибр зэрэг нь неоарктикт байхгүй.

9. • Миграци
• Миграци гэдэг бол амьд биеийн амьдрах орчинд нь амьдрах
нөхцөл өөрчлөгдсөнөөс эсвэл хөгжлийнх нь аль нэг шатанд
амьдралын шаардлага өөрчлөгдсөнөөс орон зайн хувьд бие
биеэсээ алслагдан, амьдралын нэг орчиноос зүй
тогтолтойгоор шилжихийг хэлнэ.
1. Популяцийг бүрдүүлж буй бодгалиудын тухайн популяцийн
хүрээнд шилжин суурьших
2. Шилжин суурьшиж байгаа бодгалиуд буюу мигрантууд
тухайн панмикс популяцийн болгалиудтай нийллэгт орох
3. Популяцийн удмын санг шинэ генээр баяжуулах, шинэчилэх,
улмаар бие даасан шинэ популяцийг үүсгэх
4. Үүссэн шинэ популяци салбар зүйл цаашлаад зүйл болтлоо
хөгжих үйл явц юм.
• Популяцын тооны хэлбэлзэл
• Ямар популяцийн бодгалийн тоо байнга нэг түвшинд
байдаггүй. Энэхүү тооны өөрчлөл биотик ба абиотик хүчин
зүйлээс ихээхэн хамаарна. Үүнд:
• Нягтшил
• Абиотик хүчин зүйлс
• Популяцийн дотоод доахь ялгаа
• Популяцын тоо толгой эрс хорогдвол үлдэж бодгалиуд нь
өмнөх генетик бүтцээсээ эрс ялгаатай болж, популяцийн тоо
толгой эргэн өсөхөд түүний генофонд шинэчилэгддэг.
• Тоо толгойн хэлбэлзэл (динамик) амьдралын төлөөний
тэмцэлтэй нягт уялдаа холбоотой
• Бодгаль биеийн тооны хэлбэлзэл ихсэх нь зүйлийн ареалыг
түр зуур өргөсгөхөд хүргэнэ
• ТөрөлтТа
Төрөлт
+
Шилжин
ирэгсэд
Үхэл хорогдол
+
Шилжин
явагсад
Популяцын тоо
толгой
хэлбэлзэл

10. Изоляци ( Тусгаарлалт)
• Изоляци гэдэг бол сонгодог экологийн ойлголтоор чөлөөт эвцэлдлэг буюу панмиксийг хязгаарласан саад
мөн. Байгаль дээр нэгэн орших нутгийн харьцангуй ижил нөхцөлд амьдарч буй бодгалиуд хоорондоо үл
эвцэлдэнэ. Энэ юунаас үүсэлтэйг авч үзэхийн өмнө хэдэн янзын изоляцийн хэлбэр байдгийг судалцгаая.
1. Газарзүйн изоляци буюу механик изоляци: Энэ бол популяциудыг хооронд нь тусгаарлах газарзүйн хаалт
юм. Жишээлэвэл: Говь, цөл, далай тэнгис, өндөр уул, эсвэл хүний гараар бүтсэн төмөр ба засмал зам,
томоохон хот суурин, ой тайга, ойт хээр зэрэг нь популяциудыг хооронд нь тусгаарлана. Газарзүйн изоляци
бодгалийн хөдлөх чадвараас их хамаарна. Иймд идэвхитэй хөдөлгөөнтэй популяцийн хувьд энэ изоляци
нөлөө багатай.
2. Биологийн изоляцийг дотор нь 7н тусдаа изоляци болгон үздэг. ( үржилтэй холбоотой)
1т: Экологийн изоляци ( Популяцийн бодгалиудын үржлийн хугацаа, оршин амьдрах нөхцөлтэй холбоотой)
1.1т: Улирлын изоляци ( Популяциудын бэлэг боловсрох буюу үржилд орох хугацаагаар хязгаарлагдана.)
1.2т: Биотопын изоляци ( Ойр төрөлд багтах зүйлүүд орших газрын ялгаагаар тодорхойлогдоно)
2т: Морфофункциональ изоляци ( Үржлийн эрхтэний үйл ажиллагаа, бүтэц зохион байгуулалтаас хамаарна.)
2.1т: Морфологийн изоляци ( Үр тогтох болон үржлийн эрхтэний үл зохицох онцлогтой холбоотой )
2.2т: Физиологийн изоляци ( Үр тогтоход эр, эм бэлгийн эсүүд амьдрахад тохиромжгүй нөхцөл. Жишээ нь: pH)
3т: Зан төрхийн изоляци ( Үржлийн үед гаргах дуу, үнэр, хийх үйлдэл зэргийн ялгаанаас хамаарна.)
4т: Генетикийн изоляци ( Эр, эм биеийн бэлгийн эсийн үл зохицох байдалд үндэслэсэн изоляци)
Изоляци нь тохиолдлын шинж чанартай бөгөөд дивергенцийг (шинж тэмдэгийн салалт) үүсгэдэг.

11. Эволюцийн хөдөлгөч хүч
• Амьдралын төлөөний тэмцэл
• Амьдралын төлөөний тэмцэл гэдэг бол
хүрээлэн буй орчны амьд ба амьгүй
нөхцөлийн эсрэг тэмцэх нарийн
ээдрээтэй, олон талт харилцан холбоо
бөгөөд энэ тэмцэлд дасаж даван туулсан
нь мэнд үлдэж чадаагүй нь байгалийн
шалгарлын замаар зайлуулагдана.
• Амьдралын төлөөний тэмцэлд популяцийн
тоо толгой, үржлийн эрчим нөлөөлдөг.
Амьдрах нөхцөл муудсанаар үхэл хорогдол
ихэсч, популяцийн үржлийн эрчим буурч,
тоо толгой цөөрч байвал амьдралын
төлөөний тэмцэлийн уналт буюу бууралт
ажиглагдах ба энэ популяцийн бодгалиудын
үхэл хорогдол ( элиминаци)-оор
тодорхойлогдоно. Томъёо:
• dN / dt= N(-R)
• N- Бодгалийн тоо t- хугацаа
• (-R)- үхлийн коэффициент
• d- цаг хугацааны агшин
Амьдралын төлөөний тэмцлийн хэлбэрүүд
Шууд хэлбэр Шууд бус хэлбэр
(И.И.Шмальгуазены судалгаагаар амьдралын ( Өрсөлдөөн буюу конкуренц)
төлөөний шууд тэмцэл бол үхэл хорогдол ) 1т: Идэш тэжээлийн өрсөлдөөн
1т: шууд элиминаци ( биологийн болон 2т: Орон байрны өрсөлдөөн
биологийн бус хүчин зүйлийн нөлөөгөөр 3т: Үржлийн ( репродуктов) өрсөлдөөн буюу
бодгаль шууд үхэх) конкуренц
2т: шууд бус элиминаци ( өвчин эмгэг,
физиологийн доройтол, удаан хугацааны
өлсгөлөн гэх мэт дамаар)
3т: ерөнхий элиминаци
- Идэш тэжээлийн шууд тэмцэл
- Үржлийн төлөө шууд тэмцэл

12. Байгалийн шалгарал
• Байгалийн шалгарлын мөн чанар нь зөвхөн бодгалийн
амьд мэнд үлдэх үржихэд оршихгүй харин илүү зохилдсон,
илүү амьдрах, үржих чадвартай бодгалийн бүлгүүд оршин
тогтноход оршино.
• Шалгарлын үйлчилэлийн үр дүн фенотипээр үргэлж
илэрдэг. Үе удмуудад илрэн гарах фенотипээр илрэн гаран
шалгарал нь үнэн хэрэгтээ генотипийн шалгарал байдаг.
• Амьд биеийн үндсэн зохион байгуулалтын нэгж эс, эрхтэн,
бодгаль, популяци зүйл, биоценоз, биосферийн түвшинд
шалгарал үйлчилдэг.
• Байгалийн шалгарлын хэлбэрүүд
• Байгалийн шалгарал бол ялгаатай генотипийг хадгалах явц
мөн. Энэхүү онцлогт тулгуурлан байгалийн шалгарлын
үндсэн гурван бүлэг болгон хуваадаг.
1. Популяцын удамшил хувьслын хүрээг тэлэгч
2. Популяцын тогтвортой байдлыг дээшлүүлэгч, хувьслыг
багасгагч
3. Популяцийн дотор нь тодорхой хэсгүүдэд салгагч шалгарал
• Эдгээр нь байгалийн шалгарлын хөдөлгөгч,
тогтворжуулагч, салгагч буюу дизрувтив шалгарал
гэсэн нэр томъёогоор илэрхийлэгддэг.
I. Хөдөлгөгч шалгарал
• Байгалийн шалгарлын хөдөлгөгч хэлбэр нь амьд бие, түүний бүлгийн
шинж чанар, шинж тэмдэгийг дундаж хэм хэмжээнээс хазайлгах чиглэлд
явдаг шалгарлын хэлбэр юм. Тухайн шалгарлын үндсэн зарчим нь орчны
шинэ нөхцөлд зохилдсон дундаж хэмжээсээс ашигтай чиглэлд хазайсан шинж
тэмдэгтэй бодгалиудыг ивээх замаар явагддаг.
• Хөдөлгөгч шалгарлын дараагын нэг онцлог бол шалгарлын үед зарим нэг
шинж тэмдэг гээгддэг үзэгдэл юм. Энэ тохиолдолд нэг эрхтэн бүхлээрээ эсвэл
зарим нэг хэсэг мөн түүнтэй уялдаа холбоотой ажилладаг эрхтэнүүдэд
өөрчлөлт гарах байдлаар илэрдэг. Хөдөлгөгч шалгарлыг 3 ангилана:
1. Чиглэлтэй хөдөлгөгч шалгарал ( Жишээ нь: зарим шавьж, бичил биетэн,
мэрэгчид антибиотик, химийн хорт бодисд тэсвэртэй болох явдал)
2. Шилжилтийн хөдөлгөгч шалгарал (жишээ нь: Үйлдвэрийн технологи
хөгжсөний улмаас тухайн нутгийн цагаан хус мод бараан хар өнгөтэй болжээ.
Мод бараантхаас өмнө түүн дээр амьдардаг эрвээхийнүүдийн 98% нь цагаан
үлдсэн % нь бараан өнгөтэй байсан бол үүний дараа цагаан эрвээхийнүүд
шувуунд баригдаж 2% бараан эрвээхий амьд үлдэж зөвхөн тэдний популяци
эсэн мэнд үлджээ. Үүнийг шилжилтийн полиморфизм гэдэг. )

13. Тогтворжуулагч шалгарал
• Тогтворжуулагч шалгарлын үр дүн болон үйлчилэх явц нь
хөдөлгөч шалгарлын эсрэг шинж чанартай. Гэвч хөдөлгөгч
шалгарал, тогтворжуулагч шалгарал нь 1 зүйлийн 2 тал учир
хоорондоо нягт уялдаа холбоотой байдаг. Энэ нь популяцид
эхэн ба дунд үед үүссэн шинж тэмдгүүдийг тогтвортой
хадгалах ба дээшлүүлэх зорилготойгоор ажилладаг.
• Жишээлэвэл: Шавьжаар тоос ургамлын цэцгийн хэлбэр,
хэмжээ салхиар тоос хүртдэг ургамлынхтай харьцуулахад
илүү тогтвортой бүтэцтэй. Цэцэг ба тоос хүртээгч 2-ын
хооронд олон зуун жийлийн туршид явагдсан коэволюци
буюу хам эволюцийн дүнд стандарт цэцэг үр удмаа үлдээх
нь тодорхой.
• Тогтворжуулагч шалгарлын онцлог нь зохилдлогооны хэвийн
хэм хэмжээг алдагдуулдаг мутацийн процессоос популяцыг
хамгаалах үүрэгтэй.
Салгагч шалгарал
• Шинж тэмдэгийн дундаж хэм хэмжээнд буй бодгалиудыг
шахан холдуулах замаар шинж тэмдэгийн дундаж хэм
хэмжээнээс хэт алслагдсан бодгалиудыг ивээх замаар
явагддаг шалгарлын хэлбэр юи.
• Амьдрах орчин нөхцлийг удаан хугацааны туршид янз янзаар
өөрчөлсөний улмаас нэгдмэл байсан популяци хэд хэдэн
популяци болон салгахыг “Хайчын зарчим” гэнэ.
• Хайчын зарчим– Салгагч шалгарал– Дивергенци
• Салгагч шалгарлын нөлөөгөөр полиморфизм үүсдэг.

14. Шалгарлын бусад хэлбэрүүд
• Байгалийн шалгарлыг судлагдахуунаас хамааруулж бэлгийн эс,
бодгаль, бүлэг ба бэлгийн шалгарал гэж ангилана.
I. Бэлгийн эсийн шалгарал: ( pH, үр тогтоох чадвар, темпратур)
II. Бодгалийн шалгарал: ( Популяцийн өрсөлдөөнд үндэслэдэг)
III. Бүлгийн шалгарал: ( бодгальд ашиггүй ч, бүлэгт ашигтай шинж
тэмдэгүүдийш ивээх чиглэлтэй)
IV. Бэлгийн шалгарал: ( Бэлгийн шалгарал нь ихэвчилэн эр хүйсийн
бодгалиудын хооронд явагдах бөгөөд үржилд орох боломжын
төлөөх өрсөлдөөн юм. Бэлгийн шалгарал нь зарим үед
“гиперморфоз”-ыг үүсгэдэг. Жишээ нь: Аварга эвэрт буга )
Зохиомол шалгарал
• Энэхүү шалгарал нь хүний гярхай үйл ажилагаа болон
удамших хувьслын дүнд үүссэн хүнд ашигтай шинж
тэмдэгүүд юм. Үүнд:
• Аргачилсан шалгарал: Амьтны үүлдэр, ургамлын сорт,
бичил биетний омгийг сайжруулах зорилгыг урьдаас
тавьж, тухайн шинж тэмдэгээ ямар чиглэлээр өөрчлөхийг
тоогтоогоод, хожим нь өөрийн хүсэж хүлээсэн шинж
тэмдэг бүхий үүлдэр, сорт, омгийг гарган авахыг
аргачилсан шалгарал гэнэ.
• Санамсаргүй шалгарал: Малчид ба ургамлын аж
ахуйчид урьд өмнө тийм шинж тэмдэгтэй яг тийм
ургамлын сорт, амьтны үүлдэрийг гарган авахыг зориогүй,
төлөвлөөгүй зөвхөн ургамал амьтны ашигтай шинж
тэмдгийг баримталж явсаар гаргаж авсан үүлдэр, сорт
гаргах шалгарал юм.

15. Адаптаци
• Адаптаци нь амьд биеийн үр төлөрхөг чанар, өрсөлдөх,
амьдрах чадвараар илэрхийлэгдэнэ.Организм гадаад
орчиндоо дасан зохицох гэдэг бол түүхэн хувьсалын гол үр
дүн. Адаптацийн хэлбэрүүд:
• Ивээлт өнгө: Оршин амьдарч буй орчиныхоо өнгийг дагаж
хувьсдаг. Жишээ нь: загас нуруугаараа бараан байдаг.
• Үргээх өнгө: Ихэвчилэн өөрийгөө хамгаалах чадвар
сайтай амьтад хурц тод үргээх өнгөтэй
• Мимикри: Дуурайх үзэгдэл. Биеийн хэлбэр, өнгө, төрхөө
навч, мачир, чулуу зэрэгтэй ижилхэн болгох.
• Хэлбэр дүрсийг дуурайх: Амьд ба амьгүй биетийн
хэлбэр дүрсийг дуурайх. Жишээ нь: Зүү загас далай
ёроолын өвсийг дуурайна.
• Идэвхигүй хамгаалалтын хэрэгсэл: Жишээлэвэл хуяг,
дун, өргөн, хитин бүрхүүл гэх мэт.
• Физиологийн адаптаци: 1т: тогтвортой адаптацийн
жишээ хүний биеийн темпратур тогтмол
2т: Хөдөлгөөнт адаптацийн жишээ орчны давслаг ихсэхэд
эс, эд дэхь осмосын зохицуулга хүчтэй болдог.
• Биохимийн адаптаци: Жишээлэвэл хуурай газрын
амьдын биеэс хортой бодис аммиак нь шээстэй хамт
шээсний хүчил болонгадагшилдаг бол усны амьтдад
аммиак хэьээрээ гадагшилдаг.
• Зан авирын адаптаци: Идэш тэжээл ховордох үед ичих, нүүх, хоол тэээлээ нөөцлөх,
хүйтэн үед орон байраа засах, дайснаас зугтах, хос үүсгэх, үр төлөө тэжээх
• Нийлмэл адаптаци: Жишээлэвэл цэцэг ба тоос хүртээгч шавж 2ын хослол
Адаптаци үүсэх замууд
 Преадаптив: Зохилдож эхэлж байгаа Жишээ нь: Зөөлөн биетны дун
 Инадаптив: Зохилдож буй, амьдрах орчин өөрчлөгддөг нэг хэсэг нь үхэж, нөгөө хэсэг
нь амьд үлдэн, үхэл хорогдлын хэмжээ өндөр.
 Постадаптив: Зохилдож гүйцэж буй үе, хамгийн ашигтай шат
Мимикри
Ивээлт өнгө
Идэвхигүй
хамгаалалт Үргээх өнгө

16. Зүйл (Микроэволюци)
Зүйлийн ерөнхий шинж
 Тусгаарлагдмал байх шинж: ( Зүйлийн биеэ даасан шинж чанар)
 Тоо толгой: ( Зүйлийн тоо толгой тодорхой түвшинд хэлбэлзэж
байдаг)
 Нөхөн үйлдвэрлэхүй: (Зүйл нь бие даасан нөхөн
үйлдвэрлэлтийн систем юм.)
 Экологийн тодорхой чанар: ( Тодорхой орчин нөхцөлд зохицон
амьдарч экологийн системийг үүсгэнэ.)
 Газарзүйн шинж: ( Зүйл бүхэн өөрийн тархац нутаг буюу ареалыг
эзэмшин суудаг.)
 Зүйлийн олон янз байх тухай: ( Зүйл хэдийгээр нэгдмэл боловч
дотроо олон нарийн бүтэцтэй)
 Тогтвортой шинж: ( Гелогийн тодорхой эрин цагийн хугацаанд
зүйл өөрийн бүтцээ тогтвортой хадгаладаг.)
 Бүхэл цогц шинж: ( Зүйл бүрт нэгэн системийн бүтцийн нарийн
нийлмэл зохицуулга бий.)
 Түүхэн шинж: Зүйлийн оршин тогтнох хугацааг тодорхойлох
боломжгүй удаан амьдрах боловч гэнэтийн өөрчлөлтөөс болж
мөхөж болно.
Зүйлийн бүтэц
1т: Аллопатрик хэлбэр- Аллопатрик хэлбэр гэдэг нь өөр өөр газар нутагт
оршин амьдрах нэг зүйлийн бодгалиудын бүлгүүд болох популяци, салбар
зүйлүүдийг хэлнэ.
1.а- Экологийн рас: Экологийн тодорхой нөхцөлд түүхийн явцад зохилдсо,
зүйлийн доторхи популяци эсвэл популяцийн төвшинөөс дээшхи хэлбэрүүдийг
амьтанд экологийн рас буюу салбар зүйл, ургамалд экотип гэнэ.
1.б- Газарзүйн рас: Оршин амьдарч буй газруудаас нь хамаарч газарзүйн
расуудыг уулын, талын, арлын гэх мэт ангилана.
1.в- Популяци
2т: Симпатрик хэлбэр: Нэгэн ерөнхий газар нутагт тархан амьдарх нэгэн
зүйлийн доторхи бүлгүүдийг симпатик гэнэ.
2.а- Экоэлемент: Ошин амьдрах нөхцөлдөө хэт нарийн зохилдсон морфо-
физиологийн шинжээрээ хоорондоо ялгаатай популяциуд
2.б- Изориагент: Гадаад орчны үйлчэлийг нэгэн ижил хүлээн авч, хариу үйлдэл
үзүүлэх чадвар бүхий морфологийн хувьд төсөөтэй бодгалийн бүлэг.
2.в- Биотоп: Популяцийн бүлэг дотроос генетик гарал үүслээрээ ижил богино
хугацаанд оршин байгаа бүлгүүдийг амархан таних боломжтой бөгөөд
тэдгээрийг амьтанд дем, ургамалд биотип гэнэ.
Зүйлийн үүсэл
Газарзүйн арга ( Аллопатрик) Экологийн арга ( Симпатрик)
Зүйлийн тархац нутаг тэлэх, байгалийн Зүйлийн тархац нутгийн хэмжээнд
янз бүрийн гэнэтийн үзэгдэ, цаг агаар оршин амьдрах шинэ орчин бүрдэх
Гэнэт үгцом өөрчлөгдөх зэрэг шалгаанаас замаар шинэ зүйл үүснэ.
Болж тусгаарлагдан шинэ зүйл үүсдэг.

17. Макроэволюцийн сургааль
• Зүйлээс дээших төрөл, овог, баг гэх мэт ангилалзүйн томоохон бүлгүүд үүсэх үйл явцыг макроэволюци гэнэ. Макроэволюци нь микроэволюцийн
үргэлжлэл учраас энэ хоёр процесс зарчимын хувьд ялгаагүй буюу өөрөөр хэлвэл макроэволюцид амьдралын төлөөний тэмцэл, байгалийн шалгарал
гэх мэт микроэволюцид үзсэн үзэгдэл бүгд илэрнэ. Макроэволюцийг микроэволюцийн нэгдэл гэж ойлгож болно. Макроэволюцийн хамгийн том
өөрчлөлтүүд нь түүний бүтцийн элементүүд шиг үүрэг гүйцэтгэдэг микроэволюцийн өөрчлөлтийн ачаар явагдана.
Эволюцийн морфологийн зүй тогтол
Конвергенци (Шинж тэмдэг нийлэх) Дивергенци ба зохицсон радиац Параллелизм
 Ангилал зүйн өөр өөр бүлэгт хамаарах
организмууд орчны ижил нөхцөлд амьдарч,
төсөөтэй амьдралын хэлбэрийг эрхлэн
байгаагаас гадаад бүтэц ижилсэх үзэгдлийг
конвергенци гэнэ.
 Конвергенцитэй болсон эрхтэнийг
конвергент гэнэ.
 Жишээ нь: Амьтдын ивээлт өнгөнд хүртэл
конвергенци байдаг. Чандага, Цагаан ятуу
Усны амьтдын
конвергенци
 Шалгарлын замаар бие махбодын шинж
тэмдэгүүд салан холдох процессыг
дивергенци гэнэ. Энэ нь конвергенцийн
эсрэг үзэгдэл юм.
 Дивергенцээр бие махбодын шинэ бүлэг
үүсэх үйл явц явагдах ба энэ нь зөвхөн
зүйлийн хүрээнд ажиглагдаад зогсохгүй
төрөл, овог, багий хэмжээнд явагдана.
 Янз бүрийн чиглэлд элдэв хэлбэрээр аливаа
нэгэн бүлэг бие махбодын өргөн хүрээтэй
зохицсон дтвергенцийг зохицсон радиац
гэнэ.
 Жишээ нь: Хөхтөн амьтдын урд мөч
Хөхтөн амьтдын замид нь урд мөч нь явах
(адуу), заримд нь малтах ( сохорномин),
эсвэл дүүлэх (олби), сэлэх (халим), эрхтэн
болон хувирчээ.
 Бие махбодиуд нэгэн ерөнхий өвгөөс үүсч, янз бүрийн
нөхцөлд дивергенцид орж шинж тэмдгүүд нь олон
янзаар салж холдоод дахин ижил төсөөтэй нөхцөлд
амьдарахад тэд бие биенээсээ хараат бусаар зэрэгцэн
хөгжих үзэгдлийг параллелизм гэнэ.
 Жишээ нь: Сэлүүр хөлтөн болох далайн мий, далайн
морь, далайн хав нь зэрэгцэн хөгжиж байгаа.
 1т:Синхрон- Гарал үүслээрээ ойролцоо бүлгүүдийн
зэрэгцэн хөгжил нэгэн цаг үед явагдах.
 2т:Асинхрон- Ойролцоо бүлгүүдийн зэрэгцээ хөгжил
өөр өөр цаг үед явагдах. Одоогийн заан, Арслан заан

18. Нэгэн биеийн хөгжлийн сургааль
Нэгэн биеийн хөгжилийн ангилал
Проэмбрионал
(Хөврөлийн хөгжлийн
угтвар шат)
Эмбрионал
( Үр хөврөлийн үеийн
хөгжил)
Постэмбрионал
( Хөврөлийн дараах
шат)
 Бэлгийн эсүүд
боловсорч үр тогтох
хүртэл
 Үр тогтож зигот үүсэж
төрөх хүртэл
 Төрөхөөс үхэх хүртэлх
хугацааг хэлнэ.
Нэгэн биеийн хөгжилийн хэлбэр
Авгалдайн зам Авгалдайн бус зам Эхийн хэвлийд хөгжих
зам
 Өндөгний шар уураг
багатай хөгжиж бойждог
амьтад авгалдайн замыг
дамжин хөгжинө.
 Авгалдайн хооллох
хөдлөх эрхтэн бие
гүйцхээрээ солигдоно.
 Ингэж түр зуурт үүрэг
гүйцэтгээд алга болдог
эрхтэнг түр зуурын буюу
провизор эрхтэн гэнэ.
 Авгалдайн бус замаар
хөгжидөг амьтдад шар
уураг ихтэй сээр
нуруугүй амьтад болон
шувуу, загас, мөлхөгчид
гэх амьтад багтана.
 Эдгээр амьтад өндөгнөөс
төрөхөд бүе гүйцсэн
амьтадтай адил бүтэц
зохион байгуулатыг
олсон байдаг.
 Дээд зэргийн хөгжилтэй
хөхтөн амьтад эхийн
хэдлийд хөгжинө.
 Эхийн өндгөн эсэд шар
уураг бараг байдаггүй,
иймд ихсээр эхтэйгээ
холбогдсон байдаг.
 Түүхэн хөгжлийн хувьд
нилээн хожуу үүссэн.
 Метаморфоз: Эрвээхий өндөг, авгалдай, хүүхэлдэй бие
гүйцсэн (имаго) гэсэн дөрвөн шатыг дамжин бүрэн
хувиралтайгаар хөгждөг. Үүнийг метаморфоз гэнэ.
 Неотени: Онтогенезийн хөгжлийн эрт шатанд (авгалдай)
бий болсон үржих зохилдлогоог хэлнэ.Ийм амьтаг бие
гүйцэхээсээ өмнө бэлэг боловсорч, үр төл өгдөг.
 Фетализаци: Онтогенезийн явцад зарим эрхтэний
эволюци хөгжилийн хурд удааширсаны улмаас бие
гүйцсэн үедээ хөврөлийн шинжээ хадгалж үлддэг.
Жишээлэвэл: Хөхтөний мөгөөрс, мөгөөрст загас.
Филоэмбриогенезийн тухай А.Н.Северцовын сургаал
Анаболи Девиаци Архаллаксис
o Бие махбодын
хөгжлийн нилээд
сүүлийн шатанд
шинэ шинж
тэмдэгийн
бүрдэл нэмэлт
хэлбэрээр
тодорхыг хэлнэ.
o Тухайлбал:
Шувууны өдний
хөгжлийг нэрлэж
болно.
o Бие махбодын
хөгжилийн дунд
шатанд шинэ
шинж тэмдэг
үүсэх
o Тухайлбал:
Мөлхөгчидийн
эвэрлэг хайрс
энэ замаар
үүсдэг.
o Бие махбодын
эрхтэний хөгжил
анхнаасаа шууд
явагдахыг хэлнэ.
o Тухайлбал:
Хөхтөний үсэн
бүрхүүлийн
хөгжил ийнхүү
явагдана, мөн
могойн нурууны
нугаламын тоо
олштрох.
o Энэ үед өвгийн
шинж тодрох
үзэгдэл бараг
байхгүй.

19. Эволюцийн гол замууд
• Ароморфоз: Бие махбодын морфо-
физиологийн бүтэц, амьдралын үйл
ажиллагаа сайжрах өөрчлөлтийг хэлнэ.
• Энэ нь амьдралын хязгаарлагдмал
нөхцөлд хэт явцуу зохилдох биш харин
амьдралын үйл ажиллагааны идэвхийг
дээшлүүлж, бүтэц зохион байгуулалтыг
нийтлэг дээд түвшинд хүргэх зохиоб
байгуулалт юм.
• Ароморфозын үед эволюцийн хурд
нэмэгдэнэ. Ароморфоз бол популяци
доторхи үхлийн хэмжээг багасгаж, мэнд
үлдэлтийг нэмэгдүүлдэг
• Мэнд үлдэх нь популяцын доторхи
бодгаль биесийн тоо нэмэгдэж, тархац
нутаг тэлэх, зүйлийн дотор шинэ шинэ
бүлэглэл үүсэх нөхцлийг бүрдүүлдэг.
• Жишээ: Псилофит спороор үрждэг
байснаа үрээр үрждэг болсон
• Идиоадаптаци (тухайлсан зохилдлогоо):
Бие махбодын бүтэц сайжрахгүйгээр
харин тухайн зүйл амьдралын тодорхой
нөхцөлд зохилдон өөрчлөгдөхийг
идиоадаптаци гэнэ.
• Усны ёроолд орших скат, хальпий зэрэг
ёроолын загасны бие нь хавтгай өнгө н
орчинтойгоо адил болсон зохилдлогоо нь
идиоадаптацийн жинхэнэ жишээ юм.
• Ангилалзүйн бага бүлгүүд зүйл, төрөл,
овог үүгээр үүснэ. Тодорхой нөхцөлд
зохицон гарч буй өөрчлөлтийг
идиоадаптаци гэнэ.
• Дегенераци: Бие махбодын бүтэц энгийн
хялбар болж, зарим эрхтэний идэвхитэй
үйл ажиллагаа буурч, улмаар биологийн
ая холбогдолоо алдсан зарим эрхтэн алга
болох үзэгдлийг дегенераци гэнэ.
• Ерөнхий дегенерацийн шалгаан бол:
I. Хөдөлгөөнт амьдралаас суумгай
амьдралд шилжих.
II. Бие дааж хооллох амьдралаас паразит
амьдралд шилжих явдал юм.
• Дегенераци 2 янз байж болно.
1т:Хэсэгчилсэн- Аливаа нэг эрхтэн
буюу рудимент болох
2т:Ерөнхий- Бүхэлдээ бие
организмын хөгжил буурах.
Идиоадаптацийн жишээ
Ароморфозын жишээ

20. Амьдралын үүсэл (Орчин үеийн таамаглал)
• Каоацерватын таамаглал: Амьгүй зүйлээс амьдрал үүсэх тухай А.И.Опарины томъёоллыг хожим нь Бунберг Де Йонга-ийн туршилт дээр үндэслэн
амьдарлын үүслийн таамаглал болгон хөгжүүлсэн. Таамаглалын үндэс биогенезын эхэнд уургийн бүтэц үүссэн гэж үздэг. Усанд ууссан янз бүрийн
нүүрстөрөгчтэй органик бодисын уусмалууд өөрсдөө салж нийлэх ( каоацерват) явцад маш жижиг анхдагч уургийн бүтэц буюу протобионт үүсч, орчноос
мембранаар тусгаарлагдахын зэрэгцээ амин хүчил, глюкоз, катализаторуудыг шингээн авч, энгийн метаболизмыг явуулж эхэлсэн.Коацерватууд
шалгаралд орох замаар анхдагч уураг буюу протобионтууд үүссэн гэж үздэг.
• Биохимийн эволюци явагддаг тухай онол: Темпратур 4000-6000℃ байна. Хүчилтөрөгчгүй орчин, дэгдэмтгий хийнүүд тус тусдаа, металууд исэлдсэн
хэлбэртэй байна. Дэлхий дээрх амьдралын үе шатыг 3 хувааж болно:
1т: Органик бус молекулаас энгийн органик нэгдэл үүсэх (Амьгүй зүйлээс амьдрал үүсэх тухай А.И.Опарины таамаглал гаригуудын масс нарныхтай
харьцуулахад бага учир гаригуудын дээрхи цөмийн урвал нарнаас эрт дуусаж царцаж эхэлсэн гаригууд эргэсээр хүнд атомууд дороо хөнгөн нь шигшигдэн
дээшлих замаар бүрэлддэг гэж үзжээ. Организм нь гол төлөд хөнгөн элементүүдээс тогтоно. Гадаргын темпратур 2000℃ хүртэл буухад элдэв янзын химийн
нэгдлүүд үүсэв.Үүнд: H2O, CH4 -метан, CO2 ,NH3 , HCN-силиний хүчил ба H2, N2_ O2 зэрэг үүссэн. Дэлхийн гадаргын темпратур маш удаан хугацаанд халуун
байсан бөгөөд 100 ℃ болтлоо буух үед үер бороо орж эхлэн хэдэн мянган жил үргэлжилсээр, газрын гадаргын хонхрууд усаар дүүрч далай, тэнгисүүд үүсчээ.
Халуун борооны дараачаар хиймийн элементүүд урвалд оржанхны органик нэгдэл үүсэхэд аянга цахилгаан болон хэт ягаан туяа зэрэг нь онцгой үүрэг
гүйцэтгэсэн.
2т: Нийлмэл нарийн полимер нэгдэл үүсэх: Органик бодисын өтгөрөх процесс, амьдрал үүсэхэд бодисын жигд тархалт биш түүний өтгөрөлт гадаад
орчиноосоо тусгаарлагдан биеэ даасан амьд систем амьд систем үүссэн нь чухал юм.Өндөр молекулт нэгдэл өөрсдөө өтгөрөн бөөгнөрч, коацерватыг
бүрдүүлэх чадвартай байдаг. Коацерватын дуслууд зарим шинжээрээ амьд бие төсөөсэй. Уусмалыг шингээх нь хооллохтой, уусмалыг шингээсний үр дүнд
өснө, шингээсэн уусмалууд хоорондоо урвалд орж урвалын бүтээгдэхүүн гадагшилана гэх мэт. Коацерватын дуслууд амьдралын төлөөний тэмцэлтэй ижил
зүйлд орж , гададд орчиндоо илүү зохицсон дуслууд нь бүрэн бүтэн үлддэг байна.
3т: Молекул өөрийгөө нөхөн төлжүүлэх чадвартай болсон үзэгдэл: Өөрөө өөрийгөө бүтээдэг анхны молекул нь энгийн полинуклеотид байсан
бололтой.Тэдгээр нь бэлэн органик бодисоор хооллодогтул жинхэнэ гетеротроф байсан ба одоогийн вирустай төстэй.Цаашидаа амьд биеийн тоо олширч
хоол тэжээл хүрэлцэхээ байснаар хоорондоо тэмцэлд орж илүү идэвхитэй нь мэнд үлдэх удамшил хувьслын санамсаргүй олдсон шинж тэмдэгээр баяжив.
Энгийн нүүрстөрөгчит нэгдэлээс хиймийн эволюцийн дүнд өндөр полимер нэгдлүүд, анхны бүдүүлэг биетэнүүд үүссэн.

21. Геохронологийн хүснэгт

22. Хүний үүсэл