2. PEMBELAJARAN KOOPERATIF
I. Situasi Belajar
Terdapat tiga situasi belajar yaitu :
1. Perseorangan (individualistic)
Siswa berusaha dan bekerja sendiri mencapai tujuan (mendapat nilai). Tidak
mempedulikan teman-temannya. Motivasi siswa didapat dari guru.
“Kesuksesan saya tidak ada hubungan dengan kesuksesanmu”
2. Bersaing (competitive)
Siswa bersaing satu sama lain untuk mencapai tujuan (mendapat nilai). Siswa
bersaing untuk menjadi terbaik dan merasa berhasil jika temannya gagal. Siswa tidak
saling membantu.
“Saya bisa sukses kalau kamu tidak sukses”
3. Bekerjsama (cooperative)
Siswa berusaha dan bekerja keras, saling memabntu dalam kelompoknya untuk
mencapai tujuan (mendapat nilai)
“Saya bisa sukses kalau kita semua sukses”
7. GURUWILANG
Adalah banyaknya
suku kata dalam satu
baris
GURUWILANG
Adalah banyaknya
suku kata dalam satu
baris
GURU
DINGDONG
Adalah huruf vocal
atau huruf hidup pada
akhir suku kata tiap-
tiap baris dalam satu
bait tembang
GURU
DINGDONG
Adalah huruf vocal
atau huruf hidup pada
akhir suku kata tiap-
tiap baris dalam satu
bait tembang
KASUSASTRAAN BALIKASUSASTRAAN BALI
TETUJON MALAJAHIN
KASUSASTRAAN
TEGES
KASUSASTRAAN
Periodisasi
Kasusastraan
Jimbar Kekuub Kasusastraan Bali
8. TETUJON MLAJAHIN
KASUSASTRAAN BALI
ANGGEN GAMBARAN INDIK BUDAYA BALI.
NGAJININ SAJERONNG USAHA PARA
PENGAWI.
ANGGEN NYALIMURANG ATI.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
9. A.Teges Kasusastraan
Kasusastraan makawit saking basa sansekerta inggih punika
sastra. Polih penganter “ka” miwah pengiring “an” dados
kasusastraan. Sastra mateges Sas sane mearti nyukat-
nyikut wiadin ngukur (mengukur), tra artinne piranti
(serana/alat). Sastra inggih punika aksara piranti ngajahin
tatwa utawi kaweruhan (ilmu). Susastra teges-ipun daging
sesuratan sane becik /utama. Kasusastran dados artin ipun
palaning reriptayan Sang Kawiswara malarapan antuk
pawisik (ilham/wahyu) sane kaiket (dikarang) basa utawi
aksara sane lengut.
Kesusastraan Bali inggih punika saluiring karya sastra sane
nyaritayang paindikan pasimakrama (masyarakat) ring Bali
sane katuturang nganggen srana basa.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
10. B. Periodisasi Kasusastraan
Ring sajeroning panglimbak seni sastra tradisional, sawus runtuhnyane
Kerajaan Majapahit (abad 15 M) Bali pinaka genah sane nyegjegang tradisi
jawa Kuno. Puniki ketegepin antuk makudang-kudang karya sastra duk
Kerajaan Gegel ring Klungkung,minekadi marupa
kekawin,kidung,geguritan,tutur miwah sanetiosan sane wenten ngantos
mangkin sane mabasa jawi Kuna.
Basa Jawi Kuna inggih punika basa sané manggé sujeroring karya-karya
sastra sakadi kakawin Adiparwa, Ramayana, Arjuna wiwaha,
Bharatayuddha, miwah sané tiosan. Basa punika taler wénten manggé
sajeroning prasasti –prasasti (piagam).
Prasasti sané pinih riin nganggén basa Jawi Kuna kakeniang ring desa
Sukabumi (Kediri, Jawi Wétan), madaging angka tahun 726 Saka, utawi
804 Masehi. Karya sastra sané mawasta Candakarana rauh mangkin
kabaos karya sastra Jawi Kuna sané pinih kuna. Karya sastra punika
kasurat sajeroning panyenengan katurunan wangsa Sailendra sané
ngwangun candi Kalasan, jumeneng ratu duk warsa 700 Saka utawi 778
Masehi.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
11. • Sadaweg wangsa Dharmawangsa Teguh nyeneng ring Jawi Wétan (warsa
991 Masehi) basa miwah sastra Jawi Kuna kadabdabin pisan. Duk punika
wénten utsaha sané kawastanin Mangjawakén Byásamata sane tegesipun
nyalin pitutur-pitutur miwah pakaryan bhagawan Byasa nganggén basa
Jawi. Sakadi sampun kauningin, bhagawan Byasa inggih punika mahakawi
sané nyurat buku-buku suci Weda miwah Astadasaparwa miwah
Mahabharata. Pakaryan bhagawan Byasa sané kasalin nganggé basa Jawi
duk punika makadi Adiparwa, Wirataparwa, Udyogaparwa, Bhismaparwa,
Praslhanikaparwa, Swargarohana-parwa, miwah wénten malih sané
siosan. Sios ring pakaryan bagawan Byasa, pakaryan hagawan Walmiki
sané mawasta Uttarakanda taler kabasajawiang. Sasuratan-sasuratan
punika rauh mangkin kantun katami.
• Pungkuran akéh kakeniang karya-karya kasusastran Jawi sané kasurat
olih para kawi, makadi olih Mpu Sedali, Mpu Panuluh, Mpu Dharmaja,
Mpu Tantular, Mpu Tanakung, Mpu Dusun, Mpu Prapanca, Mpu Nirartha,
miwah sané tiosan. Para kawi punika nyeneng duk masa kaprabon
Majapahit.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
12. Duk pamadegan wangsa Dharmawangsa Teguh miwah utamanipun
duk pamadegan para ratu ring Majapahit, akéh parajana Jawiné
sané rauh ka Bali. Sang sané rauh ka Bali punika akéhan sang sané
oneng lan uning makakawian. Kakawian-kakawian sané kasurat ring
Jawi raris kabakta ka Bali. Ring Bali taler kasurat kakawian sané
tiosan. Utsaha punika nglimbak tur wredi pisan duk pamadegan
prabu Waturenggong ring Gelgel.
Punika mawinan dados kabaos kakawian Jawi Kunané risaksat polih
genah tumbuh lan urip wredi ring Bali. Napi malih basa miwah
sastra Jawi Kunané, wénten pakilitanipun ring pamargin adat
miwah agamané ring Bali. Rauh makin akéh parajana Baliné sané
seneng ngwacén, nembangang, nelebin daging karya-karya sastra
Jawi Kuna punika, sané ring Bali sering kabaos kasusastran Kawi.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
13. C. Jimbar Kekuub Kasusastraan Bali
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
16. Kasusastran Bali Purwa
Kasusastran Bali Purwa piinika prasida kepah dados kalih paos manut
panglimbakanyane, inggih punika kasusastran Tutur miwah kasusastran
Sasuratan.
Kasusastran Tutur inggih punika kasusastran sané kabaosang saha nénten
kauningin kawitipun, menawi sampun wénten sadurung aksarané
kauningin. Pinaka conto: wenten saa, mantra, gegendingan, wewangsalan.
cecimpedan miwah satua-satua. Satua puniki ngranjing paos kasusastran
sané mawangun gancaran minakadi satua Siap Selem, Satua Pan Angklung
Gadang. Satua I Tuung Kuning, miwah sane lianan.
Kasusastran Sesuratan inggih punika kasusastran sané kawentenan-ipun
minab sampun wénten duk aab Bali kunané, duk pamadegan Ida Dalem
katurunan Warmadewa ring abad IX. Ring prasasti-prasasti Baliné wénten
kaunggahang indik wayang, bebanyolan, miwah reruntutanipun.
Lelampahanipun janten kanggit saking satua-satua sané sampun wénten
ring kasusastran Bali. Selanturipun Kasusastran Baliné makuéh keni
pengaruh kasusatran Kawi. Punika mawinan basa Kawiné makuéh
ngranjing ring basa Bali, ngranjing ring kasusastran Bali.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
17. Kasusastran Bali Purwa
Manut wangunnyane kasusastraan Bali purwa
kapah dados kalih :
Kasusastraan gancaran (bebas) satua,
cacimpedan, msl.
Kasusastraan tembang (terikat) kidung,
kakawin, msl.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
18. 1. GANCARAN
Wenten makeh soroh gancaran ring kasusastraan
Bali purwa
sakadi ring sor puniki :
a. Satua, conto : satua Pan Belog, Pan Balang
Tamak, I Siap Selem.
b. Babad, conto : babad Dalem, Blahbatuh, msl.
c. Mitos, conto : Dewi Sri, Dalem Belingkah, msl.
d. Legenda, conto : Pura Pulaki, Tirta Empul, msl.
e. Prasasti, conto : prasasti Bebetin, Belanjong,
msl.
f. Epos, conto : Mahabharata, msl.
g. Tantri, conto : Ni Diah Tantri, msl.
h. Pralambang (Basita Paribasa), kapalih dados 16.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
19. PARIBASA BALI
(1) sesonggan,
(2) sesenggakan,
(3) sesawangan,
(4) papindan,
(5) sesemon,
(6) sloka,
(7) sesimbing,
(8) wewangsalan,
(9) peparikan,
(10) cecangkitan,
(11) raos ngémpélin,
(12) cecimpedan,
(13) cecangkriman,
(14) bebladbadan,
(15) sesapan, lan
(16) tetingkesan.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
20. SESONGGAN
• Sesonggan, inggih punika sering kanggén
nyindir, sakéwanten wangun sesonggan
wénten sané kamedalang jangkep, madaging
katerangannyané. Taler, wénten sané nénten
jangkep, santukan katerangannyané sampun
kauningin.
Conto:
• kudiang nekepin andus
• abias pasih
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
21. Sesenggakan,
Wangun lengkara sesenggakan setata
kariinin antuk kruna buka, taler nganggén
wangun sampiran tur kalanturang antuk
wangun katerangannyané sané kaanggén
paimbangan, ping untat wau suksmannyané.
Ring asapunapiné, yéning gumanti
suksmannyané sampun sinah pisan, nénten
malih madaging suksmannyané.
conto : buka batun buluane nglintik tuah
abesik, suksmanipun kaucapang sakadi
anake sane nenten madue nyama wiadin
timpal, wantah ipun padidiana.
21
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
22. SESAWANGAN
• Sesawangan, dagingnyané indik pangrumrum,
mawinan wangunnyané masaih pisan ring
papindan, taler akidiké mirip sakadi sesemon,
sakéwanten yéning wangun sesawangan
nganggén cihna buka, luir, kadi, alah, péndah
kadi, waluya kadi.
• Conto:
• muané buka bulan nadarin
• susuné luir nyuh gadingé kembar
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
23. PAPINDAN• Wangun papindan masaih ring sesawangan,
miwah sesemon, sakéwanten papindan nganggén
anusuara. Papindan, tegesipun: gegambaran
buka, yéning imbangang pateh sakadi: mirib
tekén........, upami: papindan kedis, tegesnyané:
wangun gambaré mirib kedis. Mapinda sedih,
tegesnyané mirip buka anaké sedih. Sané dados
papindan kruna aran sané polih anusuara.
• Conto:
• lambéné barak ngatirah
• gegaéné mamukal
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
24. SESEMON
• Sesemon pateh sakadi sesimbing, sakéwanten basa
pangwedarnyané alus nudut kayun. Makéh kaanggén
malelemesan utawi pangrumrum anak istri, tur sering
kasurat nganggé pupuh.
Conto:
• Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar
cempakané punika, yéning titiang polih ngalap
tur nyumpangang ambat ya legan manah titiangé.”
• Sané Istri: “Napi gunané ngalap sekar kadi puniki,
sané tan paguna, napi malih kasuén-suén pastika
pacang layu.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
25. SLOKA
• Wangun sloka, lengkarannyané nganggén
kruna frasa buka slokané utawi kadi slokané.
• Conto:
• buka slokané ajum-ajum puuh, pamuput ipun
pacang pocol
• buka slokané genité bakat gasgas
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
26. Wewangsalan
• , Wewangsalan kawangun antuk lengkara
kalih baris, lengkara sané riinan dados
bantang/sampiran, lengkara sané
pungkuran teges sujatinnyané, miwah
nganggén purwakanti.
• conto : asep menyan majegau, nakep
lengar aji kau.
• bedég majemuh bangsing di banjar, jegég
buin lemuh langsing lanjar
26
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
27. Peparikan
• , Peparikan masaih ring wewangsalan,
sakéwanten kawangun antuk petang
baris,
• conto : be curik mabasa manis,
bungkung pendok sedeng di tujuh,
bajang cerik kenyungne manis, selat
tembok makita nyujuh.
27
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
28. SESIMBING
• Sesimbing pinaka ucapan pralambang sané banget
pedes ngawinang sang kasesimbingin jengah miwah
sebet, santukan marasa ring kasesimbingin.
• Conto:
• Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané
ngutamayang padéwékan kémanten, nénten
ngrunguang nyama utawi anak tiosan.
• Bé di pangoréngané baang ngeléb, tegesnyané, sakadi
anak ngambil anak istri bajang, sampun kakeniang
sakéwanten ipun lénga, kantos anak bajang punika
malaib.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
29. CECANGKITAN
• Cecangkitan kanggén ri kala magegonjakan,
ring asapunapiné taler wénten kanggén
nguluk-uluk timpal. Mungguing wangun
cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.
• Conto:
• Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.
• Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten
jaen, sakéwanten yéning tain cicingé goréng
nénten dados.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
30. RAOS NGEMPELIN
• Raos ngémpélin wangun krunannyané démpét,
tegesnyané wénten krunannyané sané mateges
kakalih utawi démpét.
• Conto:
• Yan makohkohan apané sakit?; makohkohan,
tegesnyané cekéhan, miwah taler mateges
ngohkoh tanah.
• Yan ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin;
ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges
tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong) utawi aluh.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
31. CECIMPEDAN
• Cecimpedan wangunnyané kacihnayang antuk
nganggén kruna pitakén apa ké?
• Conto:
• apa ké anak cerik matapel?
• apa ké anak ulung masuryak?
• apa ké cekuk kajengitin?
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
32. CECANGKRIMAN
• Cecangkriman maka sujatinnyané pateh ring
cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh,
ketahnyané pupuh pucung. Conto:
• Berag landung, ngelah panak cerik liu, méméné
slélégan, panakné jekjek enjekin, menék tuun,
méméné gelut gisiang.
• Dratdat drutdut, bingah-binguh liwat inguh,
nyumbil sisin pagehan, padidi sing dadi ngranjing,
néné catur, nyamané suba di tengah.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
33. BLABADAN
• Bebladbadan kawangun antuk
lengkara tigang palet, inggih punika
lengkara sané kapertama pinaka
giing (bantang lengkara
salanturnyané); lengkara sané kaping
kalih pinaka teges sujatinnyané;
miwah lengkara sané kaping tiga
teges paribasannyané.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
34. CONTO BLABADAN
Sampun ko matali benang,
gun-gun titiang sai-sai,
kulkul sampi ko i déwa,
nguda manéncong ngulining,
guungan uyahé gusti,
tulus nyopak titiang ratu,
masih matukad anas,
suluk pisan ring i gusti,
telu pindo,
masih titiang tong keneman.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
35. SESAPAN
• Sesapan, tegesnyané nyapatin, sané matetujon
nglungsur karahajengan mangda nénten keni
bencana. Kawéntenan sesapan manut
tetujonnyané, minakadi:
• Sesapan ngebah taru
– “Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru duéné,
mangda titiang nénten tulah.”
• Sesapan ngentasin genah tenget
– “Jero sané nuénang genahé/marginé, tiang nyelang
genahé, icén tiang karahajengan!”
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
36. TETIKESAN
• Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor,
tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala
ngandapang raga.
• Conto:
• “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten
wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané,
genah sané wénten becik, kursi empuk saha
resik.
• “Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring
ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-tasik
manten!”
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
37. 2. Tembang
1. SEKAR RARE
2. SEKAR ALIT
3. SEKAR MADIA
4. SEKAR AGUNG
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
38. A. Sekar Rare (Gegendingan)
Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban,
made cenik, mati delod pasih, miwah sane lianan.
Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur,
majejangeran, miwah sane lianan.
Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus
arum, suaran kembang, miwah sane lianan.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
40. Sekar Alit (Tembang Macapat)
Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger
pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap
wanda miwah wangun suara ring panguntat
sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning
apada . uger – uger punika minakadi
– Guru Wilangan : uger – uger wanda sajeroning acarik
– Guru Dingdong : Uger – uger wangun suara ring
panguntat sajeroning acarik
– Guru Gatra : Uger – Uger katah carik sajeroning apada
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
41. Tembang macapat akehnyane
wenten roras (12) soroh makadi :
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
42. PADALINGSA
No Tembang Guruwilang Lan Guru
Dingdong
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 Maskumambang 12i 6a 8i 8a
2 Mijil 10i 6a 10e 10i 6i 8u
3 Pucung 12u 6a 8i 12a
4 Ginanti 8u 8i 8a 8i 8a 8i
5 Ginada 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
6 Sinom 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a
7 Semara dana 8i 8a 8e 8a 7a 8u 8a
8 Durma 12a 7i 6a 8a 8i 6a 7i
9 Pangkur 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
10 Dangdang 10i 10a 8e 8u 8i 8a 8u 8a 12i 8a
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
43. JENIS – JENIS SEKAR
RAREVideo pupuh ginantiVideo pupuh ginanti
46. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang
Tengahan)
• Inggih punika marupa kakawian utawi karangan sane kwangun
antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah
sane lianan. Kidung punika wenten sane marupa :
Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen
marupa basa tengahan sakewanten kawangun antuk tembang
macapat makadi :
• Kidung Ranggalawe.
• Kidung Sri Tanjung.
• Kidung Pamancangah Dalem.
• Kidung Amad Muhamad.
• Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan.
Kidung sane nganggen kidung sujati makadi :
• Malat.
• Wargasari.
• Alis-alis Ijo.
• Tantri, miwah sane lianan.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
47. Sekar Agung (Kekawin, Tembang
Gede utawi Wirama)
inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk
wirama makadi:
– Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.
– Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu
Panuluh.
– Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa.
– Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular.
– Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung.
– Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja.
– Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh.
– Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung.
– Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca.
– Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
48. Sekar Agung kabanda antuk uger –
uger
1. Guru mateges suara abot ,suara panjang ,ngilet utawi kecap wanda
ane katembangang panjang wilet.
– Guru Haswa ( G. Bawak)
– Guru Dirgha ( G. Panjang )
– Guru Pluta ( G. Panjang tur ngileg )
2. Laghu inggih punika suara ingan , suara bawak utawi kecap wanda
sane katembangang bawak
3. Wretta inggih punika kecap wanda / gabogan wanda sajeroning
acarik
4. Matra inggih punika kawangun guru lagu sajeroning acarik
5. Gaoa inggih punika pasang jajar guru lagu sane kapasangang tiga –
tiga
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
49. Kasusatran Bali Anyar
• Kasusatran Bali Anyar kakawitin antuk novel
"Nemoe Karma". Sane kasurat antuk I Wayan
Gobiah, kamedalang antuk Balai Pustaka, warsa
1931. Pepalihan kasusastran Bali Anyar makadi
pateh ring pepalihan Kasusastran Indonesiané,
inggih punika marupa:
• (1) Gancaran (Prosa),
• (2) Puisi (Puisi),
• (3) Lelampahan (Drama).
Salanturipun kakawian puniki makasami nganutin
panglimbakan kasusastran Indonesia.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
50. Prosa Bali Anyar
• Prosa Bali, wangunipun marupa novel: Nemoe
Karma antuk I Wayan Gobiah. Mlancaran Ka
Sasak antuk Gede Srawana. Tresnane Lebur Ajur
Satonden Kcmbang antuk Jelantik Santa.
• Sane marupa cerpen: Katemu ring Tampaksiring
antuk Made Sangra, Iwang Tiang Newek olih A.A.
Gede Jelantik, Tambeté Ngawinang Lacur antuk
Raka Sukmadi, Mangun Karsa Mangun Karya
Saluiring Urip olih Gusti Putu Antara, Pupulan
cerpen Gede Ombak Gede Angin antuk Made
Suarsa, miwah sane lianan.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
51. Puisi Bali
Puisi Bali, sampun medal makudang-kudang
kumpulan puisi:
•Galang Kangin, Kidung I Lontar Rograg,
kamedalang antuk Yayasan Saba Sastra Bali,
• Majugjag antuk Ki Dusun,
•Ang ah Ah Ang miwah Gunung Menyan Segara
Madu antuk Made Suarsa.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
53. TEGES DRAMA
• Drama inggih punika kasusastraan sane
marupa sasolahan ngundukang pratingkah
manusa saha nganggen srana basa.
• Drama Bali inggih punika kasusastraan sane
marupa sasolahan ngundukang pratingkah
manusa saha nganggen srana basa Basa Bali.
• Drama taler mateges lelampahan,paigelan
miwah sandiwara.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
54. SOROH DRAMA
1. DRAMA BALI TRADISIONAL
2. DRAMA BALI MODERN.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
55. DRAMA BALI TRADISIONAL
Drama puniki kaparinama
Drama Bali Klasik marupa soroh
drama sané nyatuayang indik satua
puri (istana), aab guminé sané ilu,
tur nganggen gonk,gegendingan,
miwah busana Bali.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
56. CIHNA DRAMA BALI TRADISIONAL
• Lelitihan satuané nénten nganggén sasuratan.
• Nenten wénten sutradara.
• Nganggén gamelan.
• Madasar antuk tanjek gong,
• Madaging gegendingan (tembang),
• Unteng satuanényatuang soroh puri,
wayang,babad,parwa msl,
• Nganggen srana topeng miwah busana Bali,
• Sang pragina dados mareraosan majeng para
pamiarsa (sang ngaksi).
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
58. Ring Bali soroh arja,gambuh miwah prémbon
akéhan masesolahan nganggén topéng,Soroh topeng
ring Bali wénten 3 soroh, sakadi:
I.Topeng Panca*Seka topéng sané madué pragina
wantah lelima.
II.Topéng Pajegan*Topéng sané nyaritayang indik
sejarah topéng ring Bali miwah indik Agama.
Umpami:Topéng Sidhakarya miwah Topéng Wali.
III.Topéng Prémbon (Arja)* Marupa Drama tari
topéng. Arja embas warsa 1940 ring Badung karintis
olih Wayan Gria sareng I Madé Kredek. Praginané:
Dalem,Galuh,Mantri,Desak,Penasar (Punta
Kertala,msl.
59. Drama Bali Modérn
Drama bali modérn marupa
soroh drama sané nyatuang indik
idep sané mangkin. Idepé sakadi
mangkin wénten sané masolahan
indik sakancan ring jeroan
kulawarga banjar, masyarakat,
mademenan,msl.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
60. Cihna drama Bali Modérn
• Lelintihan satuané nganggén naskah,
• Nganggén sutradara,
• Nenten nganggen gamelan,
• Tetindakané madasar sakadi polahé sujati (kenyataan),
• Nganggen tutur/dialog,
• Nganggén dekor (realistis) utawi cacirén (absurd).
• Nganggén lampu warna-warni,
• Unteng satuané nyatuang soroh idepé sakadi mangkin
(suka,duka miwah kapitresnan).
• Nganggén busana sakadi sekala,
• Sang pragina kaparinama:peran tokoh, tur tan dados
mangraos ring panonton.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
61. •Ring Bali seka drama Bali modérn
kaparnama teater/sanggar. Soroh teater
sané wénten, inggih ipun:
Magenah ring Singaraja*Sanggar
Bahtéra,Bukit Manis,Citra msl;
Magenah ring Badung*Sanggar Putih,
Kukuruyuk, Teater Mini Badung, msl;
Magenah ring Gianyar*Sanggar Malini;
Msl…
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
62. Imba Drama Bali Modérn
• Gedé darna: Kobaran Apiné;Aduh déwa Ratu lan Ki
bayan Suling.
• Ketut Aryana: Nang Kepod.
• Putu Arya Samadi: Phala Karma.
Wénten malih soroh drama sané marupa drama bali
Trdisional nanging pidaging miwah sranané modérn.
Drama Gong punika kasub pesan ring Bali duk warsa
1960, awanan sering masolahan ring balé Banjaré,
alun-alun, TVRI ,mgl. Minekadi:Drama Gong Sanga
Langit; Banyuning (Buléléng), Bhara Kartika Budaya
(Badung); Drama Gong Abianbasé;msl.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
63. SRANA NGWANGUN DRAMA
• SUTRADARA,
• PRAGINA
• NASKAH/SATUA,
• GENAH
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
64. LATIHAN SAJERONING DRAMA
• Nrawang (imajinasi),
• Mandingang (asosiasi)
• Masolah(ekting).
• Magenah (bloking/penempatan ruangan),
• Matindak (merespon).
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
65. TEHNIK LATIHAN DRAMA
1. Ngwacén satua (naskah),
2. Nwacén nganutin watak solah sang masolah,
3. Ngraos lancar,becik miwah anut sahananing
drama,
4. Ngraos sinambi mapratingkah nganutin solah
wacénan,
5. Ngraos nénten nganggé naskah, nganggén
gerak-gerik miwah ngatur genah kalangan,
6. Nganggén busana raris masolah ring tengah
panggung.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
66. IMBA NASKAH DRAMA
“AIB”
• Kacritayang wenten anak bajang mayusa 21 tiban, pangawakanne landung, bokne dawa,
selem tur samah, kulitne putih, rupane jegeg tur ring pipine misi sujenan. Yadiastun
mapanganggo sederane, kajegegan ipune tusing ada ane nandingin ring desan ipune, Desa
Taman Anyar. Wastan ipune Luh Sandat, sedek malali ka sisin pasihe ajak tunanganipune
sane mawasta Gede Sura.
• Gede Sura : Luh dong tolih ombake magulung-gulung! Kadirasa ia milu ngrasayang rasa
liang sane rasayang beli jani.(Gede Sura ngisi liman Luh Sandate).Makelo iraga suba
matunangan, nanging mara jani Luh nyak ajakin beli malali
• Luh Sandat : Tusing ja keto Beli. Elek atin tiange tepukina teken pisagane,
rerad-rerod di margane paduanan. (Luh Sandat menahin bokipune ane kaampehang angin).
• Gede Sura : Beh…nguda misi elek-elek keto, suba liu anak nawang iraga
matunangan. Ngoyong malu dini nah Luh, beli kal meli jagung malu! Ditu asane ada dagang
jagung. (majalan ngalahin ngojog dagang jagung).
• Luh Sandat : (Negak padidian diduur biase sambilanga bengong ngenehang
daya lakar ngorahang unduk dewekne suba beling ).
• Gede Sura : (Teka ngaba jagung,tur ngetagin Luh Sandat ane sedek
bengong )
• Luh Sandat : peh beli ne…..tengkejut tiang beli. kaden tiang nak nyen!
• Gede Sura : Dadi luh bengong? Ada ane sedeng pikir Luh ne?
• Luh Sandat : Sing Beli….“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
67. • Gede Sura : Ne Luh..Daar malu jagunge,
pang sing enggal dingin.
• Ajak dadua :(Ngedaar jagung, tur saling
macanda).
• Luh Sandat :Beli jalan ja mulih, rasane gumine
suba ngansan sanja!
• Gede Sura :Ngoyong ja biin kejep luh.!!!
Tumben malali da nak e nagih mulih dogen! (Gede
Sura ngalemesin luh Sandat).
• Luh Sandat :Mai anake mulih Beli..padalem
meme padidiana ngae canang, Tiang masi tonden
meli bunga anggon nanding canang!
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
68. • Gede Sura : Nah…lamun keto jalan jani mulih.(ajak
dadua madandan majalan mulih, di jalane Luh Sandat lantas
meli bunga).
• Luh Sandat :(Macelap mulihan tusing atehina baan Gede
Sura, latas kacapatin baan memene).
• Meme :Mara teka luh, Gede dija ya?
• Luh Sandat :Beli Gede langsung mulih, Mara atehina neked
diwangan dogen.
• Meme :Me…dadi tusing orahin singgah? Buin mani
orahin nae ya singgah! Bin jep barengin meme nyait canang
nah!
• Luh Sandat :Nah me! antiang malu, tiang ngejang bunga
malu me (Luh Sandat ngejang bunga, lantas maekin
memene).
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
69. • Meme : Dini negak luh, disamping meme! Ada ane
lakar takonan meme abedik.
• Luh Sandat : Ape me? (luh sandat negak disamping
memene laut nyemak tatuesan canang. Sakewala ipun
bengong, tusing ada canang sane pragat kajait olih luh sandat,
manah ipune nrawang)
• Meme :Luh, kenken adi bengong buka keto?
• Luh Sandat :Sing me, sing kenken.
• Meme :Luh, meme suba nawang paundukan iluhe. ne
mara meme suba nigehan ortan iluhe ajak I Gede Sura…
• Luh Sandat :(nengil, nguntul tur yeh panyingakanne
ngembeng)
• Meme :Orahin meme luh, Nyen anak muani totonan?
Tusing, I Gede, Luh? Orahang dogen ajak meme Luh, jele
melah iluh e meme mase ngelahang. Orahang luh…
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
70. • Luh Sandat : Sing me, tiang sing nyidang ngorahang. Sampunang tiang paksane me!
• Meme : Men, kenkenan yan suba liu anake nawang? tusing ngidang lakar
ngengkeban basang iluhe sane ngancan ngedenan ento. Yen tawange ken Bapan iluhe, bisa
cacak,e luh,luh!
• Luh Sandat : Me, diolas (ngeling sigsigan, madiolas) sampunang paksane
tiang me. Tiang tusing nyak ada anak lenan nawang, nyen ja tur da paksaa tiang ngorahang
ne melaksane kene ken tiang.
• Meme : Ne penting luh! Nyen ane lakar ngakuin panak luhe? Nyen ane lakar
bertangung jawab tur ngelindungin iluh lan panak iluh,e?
• Luh Sandat : Pelindung? pelindung orang meme? Ane bertangung jawab
teken kulawarga? meme engsap teken kurenan meme. Tingalin bapa me. Apa sane gaenange
iraga teken bapa me? metajen dogen teken ngusapin-ngusapin siap dogen geginane sebilang
wai. Tiang tusing nyak cara meme, sewai-wai ngadep canang apang paon iragane tetep
makudus, sing me, tiang sing nyak. Tiang ane lakar nyalanin niki padidian.
• Meme : Aduh, dewa ratu, iluh pianak meme. Tawang luh ane orang luh
to?
• Luh Sandat : Me, ampurayang tiang me, da ja paksane tiang, diolas me, da paksane
tiang buin!Tiang tusing ngidang ngorahang jani, elek tiang me.
• Meme : Nah..yening Iluh Tusing nyak ngorahang jani, barengan meme malu
nanding canang, bendan ja Iluh siap Meme nyen orin si malu..!
• Buin manine I Gede Sura ka umah Luh Sandate lakar mastiang undukne Luh Sandat.
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
71. • Luh Sandat : ye…Beli Gede…suba antosange teken meme ajak
bapa di bale daja.
• Gede Sura : (Tusing mesaut langsung ka bale daja)
• Bapa : Negak malu de, kenken ne De…Luh Sandat suba beling ne,
sawireh cai tunangan ne. Pasti suba cai ane ngelah
belingane.
• Gede Sura : Sepatutne tiang sane matakon pa. (mamunyi
nengkik). Nyen jelema sane sujatine suba melingan luh
sandat? Tiang merasa lek, sebilang tiang mentas dirurunge
kadirasa onyangan kramane masasimbing tur
ngomongan tiang.Sakewala sujatine tiang sing nawang apa.
• Bapa : Eda ja munafik keto de, akuin gen. Bapa sing kenken (Mataeg,
cara anak suud matuakan, muane barak) Bapa lakar setuju gen, cai nganten
ngajak luh sandat.
• Gede Sura : Suba orang tiang pa, anak tusing tiang, tusing pa.
Sampunang bapa ngawag ngeraos ane tidong-tidong, ngraosang tiang ane
boya-boya. Anak tusing tiang ane melingan luh sandat. Cutetne tiang tusing
nyak ngakuin beling ne luh sandat. Bapa kengken ne, punyah?
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
72. • Bapa :(Mataeg) Bapa sing punyah, naar tuak gen busan abedik, suud matajen suud
matajen busan (mataeg) kene de, kaden cai ajak dadua suba makelo matunangan?
Nyen men buin ne melingin luh sandat, yen sing cai? Jeg antenan ya de! cai sing tresna
ajak pianak bapane?
• Gede Sura :Tusing keto pa. Niki maosang prinsip miwah kapatutan. Salingke
melingan, kadirasa niman gen tiang tusing taen. Jani Bapa ngorahin tiang ngakuin
panak ane tusing gelah tiange. Tusing sangup tiang pa. Luh (nolih luh sandat) Dadi ati
luh nyakitin atin Beline. Tusing sajan luh inget teken semayane ipidan? Semayan iluhe
ane ngorang lakar satia ajak beli, sujatine tuah dimunyi, tusing lakar taen mabukti.
• Luh Sandat : (Sebet lan sakit) Beli sampunang ngraos buka keto! raos
beline to nyakitin keneh tiange. tiang...
• Gede Sura : Men... kaden iluh, luh tusing nyakitin Beli? luh suba nyakitin
Beli. parilaksanan luh,e kadirasa nguwek tangkah beline! luh sandat, luh sandat
(makenyem sinis) luh, kaden beli iluh anak luh kalem lan polos, nanging ne jani iluh tan
bina sakadi baluan, tusing ngidang buin beli percaya ngajak iluh. jani orahang ken beli
luh. Nyen muani ento? (luh sandat nengil sambilanga ngeling sigsigan) orahang luh, eda
nengil dogen! (Gede sura bangras)
• Meme : Eda ketyange panak Memene De…iya mula pelih, nanging cai
tusing patut ngetiang panak Memene. Luh orahang luh, eda menep keto. Yen Iluh
nengil gen. Kal sing mragatang apa!
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
73. • Luh Sandat : Tiang tusing ngidang, Beli...tusing ngidang Me..
• Gede Sura : Kenken sejatine keneh iluhe? ngudiang iluh ngengkeban anak muani
totonan? apa iluh mula saja tresna ajak ia?
• Meme : Da ketiange ya De…!
• Luh Sandat : Beli, boya ja tiang tresna nanging tiang durung sanggup nyritayang
unduke puniki. diolas sampunang paksane tiang, Beli. Tiang tusing sangup ngorahang!
• Gede Sura : Luh! (nengkik) da matiange beli baan parilaksanan iluhe ane buka
kene. Orahang luh. Orahang!
• Luh Sandat : Sing beli, sampun orahang tiang. Sing sangup tiang ngorahang beli.
• Gede Sura : Cingak pa. Cingak me. Ia tusing nyak ngorahang nyen anak muani
totonan! Bapa ajak meme suba nakonan?
• Meme : Meme nak suba man matakon De, sakewala iya mendep dogen.. sangkale jani
Gede sekenan Meme nakonan..
• Gede Sura : Nah... Yen luh nu masi mendep Beli tusing ngidang ngorahang apa-
apa buin. Ne jani suud ba raga matunangan. Beli boya ja wadah lulu, disubane anak len man
nyicipin manis tebune, jani beli bang luh ampasne. Beli tusing nyak Luh..Me, pa alih suba anak
muani ane enyak ngakuin beling luh sandate! utawi alih anak ane melingan luh sandat. Nanging
eda tiang pa. Tiang tusing sadia nganggon luh sandat kurenan. Beli mapamit luh, engsapan suba
tresnan iragane ipidan (nolih luh sandat negak sambilange ngeling, lantas magedi kairing baan
rasa pedih,sebet miwah gedeg).
• Luh Sandat : Beli…
• Gede Sura : (Sing masaut tur nampokang liman Luh Sandate laut magedi)
“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
74. • Bapa : Aaah Pengeng!! Busan matajen kalah. Haaahh... Ngadenan
pules gen ba. Ba, eda ngeling gen terus luh, ba peteng. Ngadenang nyai
ngae canang gen ngajak memen nyaine. (sambilanga menehang sarungne,
uab-uab lan srandang-sradeng macelep ka kamar sambilanga magending-
gending)
• Meme : (Maekin luh sandat tur ngelut pianak ipune, sane
enu ngeling sigsigan) Meme nawang luh, masalah nenenang mula baat.
Sakewala luh arus kuat luh tusing dadi lemah, nu ada meme ane
nyayangin iluh. (luh sandat ngeling sigsigan, laut masare ring pabinan
memene).
• Men Putu : (Buin mani, sanjane Men putu makaengan ulian
daganganne udu, tusing ada nak meli) Aduuh.. Dewa Ratu! Dadi kene sepi
gumine? uli tuni tusing ada anak mablanja. Kenken nenenan....
• Luh Sandat : (Teka maekin warung men putu) mek... wenten
rujak poh? Dot pesan tiang naar rujak poh.
• Men Putu : Ada luh... Dong ditu pilihin! dadi tumben meli rujak
luh, engkene ngidam?
• Luh Sandat : (jeg makleteg bayune luh sandat, tur masaut)
tusing ja mek, tumben gen ja makita! men aji kuda ne makejang mek?
• Men putu : Amonto gen luh? aji telung tali onyangan. (luh
sandat mayah, lantas majalan ka tukade)“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”
75. • Men putu : Apin kenken nekepin andus, makelo-kelo pasti ja kal
makudus. sajan cerik-cerik cara janine! tusing dadi orahin...mimih… enggal gati
sanja gumine jani, mase tusing ada nak meblanja. Metutup gen ba nih..
• Luh Sandat : (neked di tukade Luh Sandat nagak di duur batune di
sisin tukade sambilanga makeneh-keneh teken awak ne lara, suba beling tusing
ada nak ngakuin, buin kaparikosa olih muani jele, muani bajingan) duh..Hyang
Widhi karma napi sane jalanan tiang mangkin? Nguda kene nasib tiange? Napi
pelih tiange? Hyang Widhi tiang leteh..tiang kotor..panak nenenan,panak
bapa..muani terkutuk..muani ane ngrampas kasucian tiange pianakne padidi.(Luh
Sandat inget teken undukne kaparikosa olih bapan ipune tur makaik disisin
tukade) tusing amonto dogen kalaran tiange,sesampun beling tiang kaparikosa
olih muani-muani bejat! Hyang Widhi tiang nista…mangkin tiang sampun tusing
sanggup. Mangkin lakar puputin tiang. Ampurayang tiang Hyang Widhi,
ampurayang tiang Me..
• Bapa : (Mara teka uli matuakan,punyah tur mamunyi ngacuh,tur
langsung mageblung ulung di bataran balene)
• Luh Sandat : (Sasampune peteng luh sandat ngintip-ngitip bapane
sane sedek mesare di bataran balene, ipun ngaba tiuk lantas nusuk tangkah
bapane, ngoban luh sandatne seming, kenyemne pait. Lantas nyabut tiuk ane
matancep di tangkah bapane laut adeng-adeng majujuk) Hyang Widhi ampurayang
tiang, mangkin sampun puput, sampun puputin titiang .( Nusuk tangkahne padidi,
ulung sampun padem)“KASUSASTRAAN BALI *GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd”