1. MEMAHAMI
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
KARYA SASTRA
BALI
SMK
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
2. TUJUAN PBM
Melalui menyimak bentuk-bentuk karya sastra
Bali siswa diharapkan
• Mampu menguraikan periodisasi kesusastraan
Bali.
• Dapat membuat iktisar atau ringkasan tentang
kesusastraan bali.
• Mampu menjawab pertayaaaan berkaitan
dengan periodisasi kesusastraan Bali.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
3. SUKSMAN KASUSASTRAN
Kasusastraan makawit saking basa sansekerta inggih
punika sastra. Polih penganter “ka” miwah pengiring
“an” dados kasusastraan. Sastra mateges Sas sane
mearti nyukat-nyikut wiadin ngukur (mengukur), tra
artinne piranti (serana/alat). Sastra inggih punika
aksara piranti ngajahin tatwa utawi kaweruhan (ilmu).
Susastra teges-ipun daging sesuratan sane becik
/utama. Kasusastran dados artin ipun palaning
reriptayan Sang Kawiswara malarapan antuk pawisik
(ilham/wahyu) sane kaiket (dikarang) basa utawi
aksara sane lengut.Kalengutannyane punika marupa:
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
4. • gancaran/kakawian sane nenten kaiket utawi
ketah kabaos prosa,
• Tembang (kakawian sane kaiket uer-uger utai
ketah kabaos puisi,
• Palawakia kekawian sane kaiket uger-uger
sesuratan, sakemaon rikalaning ngwacen
patut katembangang, puniki ketah kabaos
prosa liris.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
5. Kesusastraan Bali inggih punika saluiring karya
sastra sane nyaritayang paindikan
pasimakrama (masyarakat) ring Bali sane
katuturang nganggen basa. Kasusastraan Bali
kapalih dados kalih inggih punika:
•Kasusastraan Bali Purwa
•Kasusastraan Bali Anyar
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
6. KASUSASTRAAN BALI PURWA
Kasusastraan Bali purwa inggih punika saluiring karya sastra
sane nyaritayang paindikan pasimakrama ring Bali sane
durung keni pangaruh asing sane katuturang ngangge basa.
Kasusastraan Bali purwa puniki kapalih malih dados kalih,
inggih punika :
• Kasusatraan Gantian (lisan) satua, cacimpedan,
wawangsalan, miwah sane lianan (msl).
•Kasusastraan Sasuratan (tulis) weda, babad, wariga, msl.
Wenten taler sane mamalih wangun kasusastraan Bali
purwa dados kalih :
Kasusastraan gancaran (bebas) satua, cacimpedan, msl.
Kasusastraan tembang (terikat) kidung, kakawin, msl.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
7. 1. Gancaran (prosa)
Wenten makeh soroh gancaran ring kasusastraan Bali purwa
sakadi ring sor puniki :
a. Satua, conto : satua Pan Belog, Pan Balang Tamak, I Siap Selem.
b. Babad, conto : babad Dalem, Blahbatuh, msl.
c. Mitos, conto : Dewi Sri, Dalem Belingkah, msl.
d. Legenda, conto : Pura Pulaki, Tirta Empul, msl.
e. Prasasti, conto : prasasti Bebetin, Belanjong, msl.
f. Epos, conto : Mahabharata, msl.
g. Tantri, conto : Ni Diah Tantri, msl.
h. Pralambang (Basita Paribasa), kapalih dados 16.
(1) sesonggan, (2) sesenggakan, (3) sesawangan, (4) papindan, (5)
sesemon, (6) sloka, (7) sesimbing, (8) wewangsalan, (9)
peparikan, (10) cecangkitan, (11) raos ngémpélin, (12)
cecimpedan, (13) cecangkriman, (14) bebladbadan, (15)
sesapan, lan (16) tetingkesan.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd 7
8. SESONGGAN
• Sesonggan, inggih punika sering kanggén
nyindir, sakéwanten wangun sesonggan
wénten sané kamedalang jangkep, madaging
katerangannyané. Taler, wénten sané nénten
jangkep, santukan katerangannyané sampun
kauningin.
Conto:
• kudiang nekepin andus
• abias pasih
9. Sesenggakan,
Wangun lengkara sesenggakan setata
kariinin antuk kruna buka, taler nganggén
wangun sampiran tur kalanturang antuk
wangun katerangannyané sané kaanggén
paimbangan, ping untat wau
suksmannyané. Ring asapunapiné, yéning
gumanti suksmannyané sampun sinah
pisan, nénten malih madaging
suksmannyané.
conto : buka batun buluane nglintik tuah
abesik, suksmanipun kaucapang sakadi
anake sane nenten madue nyama wiadin
timpal, wantah ipun padidiana.
9
10. SESAWANGAN
• Sesawangan, dagingnyané indik pangrumrum,
mawinan wangunnyané masaih pisan ring
papindan, taler akidiké mirip sakadi sesemon,
sakéwanten yéning wangun sesawangan
nganggén cihna buka, luir, kadi, alah, péndah
kadi, waluya kadi.
• Conto:
• muané buka bulan nadarin
• susuné luir nyuh gadingé kembar
12. SESEMON
• Sesemon pateh sakadi sesimbing, sakéwanten
basa pangwedarnyané alus nudut kayun. Makéh
kaanggén malelemesan utawi pangrumrum anak
istri, tur sering kasurat nganggé pupuh.
Conto:
• Sané Lanang: “Béh, napi kadén melah pisan sekar
cempakané punika, yéning titiang polih ngalap
tur nyumpangang ambat ya legan manah
titiangé.”
• Sané Istri: “Napi gunané ngalap sekar kadi puniki,
sané tan paguna, napi malih kasuén-suén pastika
15. Peparikan
• , Peparikan masaih ring wewangsalan,
sakéwanten kawangun antuk petang
baris,
• conto : be curik mabasa manis,
bungkung pendok sedeng di tujuh,
bajang cerik kenyungne manis, selat
tembok makita nyujuh.
15
16. SESIMBING
• Sesimbing pinaka ucapan pralambang sané
banget pedes ngawinang sang kasesimbingin
jengah miwah sebet, santukan marasa ring
kasesimbingin.
• Conto:
• Kadang tan tinolihan, tegesnyané anak sané
ngutamayang padéwékan kémanten, nénten
ngrunguang nyama utawi anak tiosan.
• Bé di pangoréngané baang ngeléb,
tegesnyané, sakadi anak ngambil anak istri
bajang, sampun kakeniang sakéwanten ipun
17. CECANGKITAN
• Cecangkitan kanggén ri kala magegonjakan,
ring asapunapiné taler wénten kanggén
nguluk-uluk timpal. Mungguing wangun
cecangkitan nganggén lengkara sané ngintar.
• Conto:
• Tain cicing déngdéng goréng jaen pisan.
• Tegesnyané: yéning déngdéngé goréng janten
jaen, sakéwanten yéning tain cicingé goréng
nénten dados.
18. RAOS NGEMPELIN
• Raos ngémpélin wangun krunannyané
démpét, tegesnyané wénten krunannyané
sané mateges kakalih utawi démpét.
• Conto:
• Yan makohkohan apané sakit?; makohkohan,
tegesnyané cekéhan, miwah taler mateges
ngohkoh tanah.
• Yan ngaé sekaa arja, tiang nyak ngaluhin;
ngaluhin, tegesnya dadi galuh, taler mateges
tusing nyak dadi apa-apa (ngoyong) utawi
aluh.
19. CECIMPEDAN
• Cecimpedan wangunnyané kacihnayang antuk
nganggén kruna pitakén apa ké?
• Conto:
• apa ké anak cerik matapel?
• apa ké anak ulung masuryak?
• apa ké cekuk kajengitin?
20. CECANGKRIMAN
• Cecangkriman maka sujatinnyané pateh ring
cecimpedan, sakéwanten mawangun pupuh,
ketahnyané pupuh pucung. Conto:
• Berag landung, ngelah panak cerik liu,
méméné slélégan, panakné jekjek enjekin,
menék tuun, méméné gelut gisiang.
• Dratdat drutdut, bingah-binguh liwat inguh,
nyumbil sisin pagehan, padidi sing dadi
ngranjing, néné catur, nyamané suba di
tengah.
21. BLABADAN
• Bebladbadan kawangun antuk
lengkara tigang palet, inggih punika
lengkara sané kapertama pinaka
giing (bantang lengkara
salanturnyané); lengkara sané kaping
kalih pinaka teges sujatinnyané;
miwah lengkara sané kaping tiga
teges paribasannyané.
22. CONTO BLABADAN
Sampun ko matali benang,
gun-gun titiang sai-sai,
kulkul sampi ko i déwa,
nguda manéncong ngulining,
guungan uyahé gusti,
tulus nyopak titiang ratu,
masih matukad anas,
suluk pisan ring i gusti,
telu pindo,
24. TETIKESAN
• Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor,
tegesnyané bebaos sané kanggén ri kala
ngandapang raga.
• Conto:
• “Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten
wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané,
genah sané wénten becik, kursi empuk saha
resik.
• “Sameton sami, duaning sampun galah,
ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané
tasik-tasik manten!”
25. Peparikan, conto : be curik mabasa manis, bungkung
pendok sedeng di tujuh, bajang cerik kenyungne manis,
selat tembok makita nyujuh.
Sloka, conto : buka slokane apa ane pamula, keto ane
kapupu; suksmanipun napi same kakaryanin, sapunika teler
pikolihipun; yening malaksana kaon, sinah kaon sane
oacang kapanggih.
Bladbadan, conto : mabuah jaka; beluluk; nguluk-nguluk.
Sesawangan, conto : buka bulanne kalemahan,
suksmanipun; kembang lemlem.
Papindan, conto : boke malayah alu, tegesipun boke mirib
layah alu masepak, muncukipun.
Cacimpedan, conto : apake anak cerik matapel ? (blauk)
Cecangkriman, conto : bapa pucung, indeng-indeng di alas
agung, panake koryak-koryak, di kayune ya padingkrik,
basang pelung, tendase majajambulan.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd 25
26. 2. TEMBANG
Inggih punika karya sastra sane kaiket antuk makudang-
kudang uger-uger tur sida ngemedalang suara sane
lengut tur menek tuwun.
Soroh tembang kapalih dados kalih, inggih punika:
- Sekar rare,
- sekar Alit/macapat
- Sekar Madia miwah kidung
-
31. KASUSASTRAN BALI ANYAR
Kesusastraan Bali anyar inggih punika karya-karya sastra Bali
sane nyaritayang indik parikrama ring Bali sane sampun keni
iusan saking kebudayaan sane lianan. Kasusastraan Bali anyar
puniki wenten rauh warsa 1910 sane kacihnain antuk karya-
karya sane marupa cerpen. Tahun puniki taler makacihna
“tonggak lahirnya sastra Bali anyar (modern) sane kakawitin
antuk karya cerpen I Wayan Djiwa sane majudul
“Peroempamaan, Beberapa Tjerita dalam Bahasa Bali”. Kar I
Wayan I Djiwa puniki taler kasarengin olih pengawi-pengawi
sane lianan sane ngaryanin boya ja cerpen kemanten,
nanging wenten taler karya-karya sane mawangun novel
miwah drama. Kasusastraan Bali anyar puniki nglimbak tur
kalastariang kantos mangkin.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
32. Kesusastraan Bali anyar puniki kapalih dados :
1. Gancaran (prosa)
Cerpen, conto : Gamia Gamana, Kulkul Bulus, msl.
Novel, conto : Gita Ning Nusa Alit, Sembalun Rinjani,
msl.
Drama, conto : Gusti Ayu Klatir, Masan Cengkehen
Nedeng Mabunga.
2. Tembang (puisi)
Soroh tembang ring kasusastraan Bali anyar puniki
nenten kaiket antuk guru laghu, padalingsa, miwah
sane lianan sakadi sane ngiket tembang ring
kasusastraan Bali purwa.
Conto : Idup lan Mati, Sasih Karo ring Bali, Margarana,
msl.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
33. Kasusastraan Bali taler kapalih malih dados :
Kasusastraan struktural, inggih punika karya-
karya sastra Bali sane nganggen basa Bali
kemanten.
Kasusastraan fungsional, inggih punika karya
sastra sane kasurat nganggen basa Jawa kuna.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
34. Kasusastraan tulis ring Bali minab sampun wenten tur
nglimbak duk pamadegan Raja Waturenggong ring XVI.
Ring pamadegan Dalem Gelgel puniki kawentenang
pengawi- pengawi Bali wastannyane nglimbak kantos
mangkin, inggih punika Dang Hyang Nirartha taler Ki
Dauh Bale Agung. Dang Hyang Nirartha ngawentenang
karya-karya sane nglimbak kantos mangkin, sakadi
Kidung Sebun Bangkung, Sara Kusuma, Ewer, Mahisa
Megat Kung, Dharma Sunia Keling, miwah sane lianan.
Ki Dauh Bale Agung taler ngawentenang karya sastra,
sakadi : Rereng Canggu, Wilet, Wukir Padelegan,
Segaragunung, Jagul Tua, miwah sane lianan. Wenten
makeh pisan pangawi taler karyannyane ring
kasusastraan Bali purwa puniki sane kalestariang kantos
mangkin. Kasusastraan Bali purwa puniki kapalih dados
kalih inggih punika gancaran lan tembang.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd
35. RUJUKAN
• Bagus, I Gusti Ngurah, dkk. 1979/1980. Peribahasa dalam Bahasa Bali. Singaraja: FKIP
Universitas Udayana.
• Gautama, Budha, Wayan. 2004. Pralambang Basa Bali. Denpasar: CV. Kayumas Agung.
• Ginarsa, Ketut. 1984. Paribasa Bali. Balai Penelitian Bahasa Singaraja, Bali.
• Poerwadarminta, W.J.S. 1987. Kamus Umum Bahasa Indonesi. Diolah kembali oleh Pusat
Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. Jakarta:
Balai Pustaka.
• Rozak Zaidan, Abdul, dkk., 2000. Kamus Istilah Sastra. Jakarta: Balai Pustaka
• Simpen, W. AB., 2004. Basita Paribasa. Denpasar: Upada Sastra.
• Sudjiman, Panuti, Ed.1986. Kamus Istilah Sastra. Jakarta: Penerbit PT Gramedia.
• Tinggen, I Nengah. 1988. Aneka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Percetakan Rhika Dewata.
• Tim Penyusun. 2005. Kasusastran Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
• Tim Penyusun. 2006. Paribasa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali, Badan
Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali Provinsi Bali.
• Warna, I Wayan. 1993. Kamus Bali-Indonesia. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat I
Bali.
GURU BIDANG STUDY BASA BALI I MADE JULIADI SUPADI,S.Pd