Ιωάννης Τζωρτζάκης, Φωτεινή Βλαχοκυριάκου, 2017 Περίληψη Σημαντικά ζητούμενα κάθε σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος όπως παιδαγωγικές στρατηγικές και δραστηριότητες που εμπλέκουν τους μαθητές στη μαθησιακή διαδικασία και η ανάπτυξη των επιζητούμενων ικανοτήτων του «μαθητή του 21ου αιώνα», απαιτούν αυξημένο χρόνο διδασκαλίας που πολλές φορές δεν είναι διαθέσιμος στο σχολείο. Η εφαρμογή της Αντεστραμμένης Διδασκαλίας όπου οι ασκήσεις και οι δραστηριότητες εμπέδωσης μεταφέρονται στο σχολείο, ενώ η παράδοση του μαθήματος γίνεται στο σπίτι των μαθητών με αξιοποίηση συνήθως βίντεο και άλλου ψηφιακού υλικού, φαίνεται ότι δίνει την απάντηση καθώς πολλές έρευνες σε διάφορες χώρες και βαθμίδες εκπαίδευσης δείχνουν ότι επιτυγχάνει καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα σε σημαντικά λιγότερο χρόνο στην τάξη ενώ ταυτόχρονα έχει την αποδοχή τόσο των εκπαιδευτικών όσο και των μαθητών. Η σταδιακή και μεθοδική εισαγωγή της ΑΔ στη διδασκαλία μεμονωμένων, κατάλληλα επιλεγμένων μαθησιακών αντικειμένων και ιδιαίτερα η εφαρμογή του πλήρους μοντέλου της Αντεστραμμένης Μάθησης, που συμπεριλαμβάνει προϋποθέσεις όπως η συνεχής παρατήρηση και ανατροφοδότηση της πορείας των μαθητών, η προσεκτική διαχείριση του χρόνου, η πραγματοποίηση μαθητοκεντρικών αυτο-νοηματοτούμενων δραστηριοτήτων, η διαφοροποίηση του περιεχομένου, η διαμορφωτική αξιολόγηση κ.α. καθιστά την ΑΔ ένα πολύ ενδιαφέρον εναλλακτικό μοντέλο διδασκαλίας που μπορεί να αντικαταστήσει πλήρως την παραδοσιακή διδασκαλία ενός ή περισσότερων σχολικών μαθημάτων.

1. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Από την Αντεστραμμένη Διδασκαλία στην Αντεστραμμένη
Μάθηση. Μία πρόταση για τη βέλτιστη διαχείριση του
περιορισμένου διδακτικού χρόνου στην τάξη
Ιωάννης Τζωρτζάκης, Φωτεινή Βλαχοκυριάκου
Περίληψη
Σημαντικά ζητούμενα κάθε σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος όπως
παιδαγωγικές στρατηγικές και δραστηριότητες που εμπλέκουν τους μαθητές στη
μαθησιακή διαδικασία και η ανάπτυξη των επιζητούμενων ικανοτήτων του
«μαθητή του 21ου
αιώνα», απαιτούν αυξημένο χρόνο διδασκαλίας που πολλές
φορές δεν είναι διαθέσιμος στο σχολείο. Η εφαρμογή της Αντεστραμμένης
Διδασκαλίας όπου οι ασκήσεις και οι δραστηριότητες εμπέδωσης μεταφέρονται
στο σχολείο, ενώ η παράδοση του μαθήματος γίνεται στο σπίτι των μαθητών με
αξιοποίηση συνήθως βίντεο και άλλου ψηφιακού υλικού, φαίνεται ότι δίνει την
απάντηση καθώς πολλές έρευνες σε διάφορες χώρες και βαθμίδες εκπαίδευσης
δείχνουν ότι επιτυγχάνει καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα σε σημαντικά
λιγότερο χρόνο στην τάξη ενώ ταυτόχρονα έχει την αποδοχή τόσο των
εκπαιδευτικών όσο και των μαθητών. Η σταδιακή και μεθοδική εισαγωγή της ΑΔ
στη διδασκαλία μεμονωμένων, κατάλληλα επιλεγμένων μαθησιακών
αντικειμένων και ιδιαίτερα η εφαρμογή του πλήρους μοντέλου της
Αντεστραμμένης Μάθησης, που συμπεριλαμβάνει προϋποθέσεις όπως η συνεχής
παρατήρηση και ανατροφοδότηση της πορείας των μαθητών, η προσεκτική
διαχείριση του χρόνου, η πραγματοποίηση μαθητοκεντρικών αυτο-
νοηματοτούμενων δραστηριοτήτων, η διαφοροποίηση του περιεχομένου, η
διαμορφωτική αξιολόγηση κ.α. καθιστά την ΑΔ ένα πολύ ενδιαφέρον
εναλλακτικό μοντέλο διδασκαλίας που μπορεί να αντικαταστήσει πλήρως την
παραδοσιακή διδασκαλία ενός ή περισσότερων σχολικών μαθημάτων.
Abstract
Every modern educational system is based on the implementation of pedagogical
strategies that involve students in the learning process. Active learning activities
and the development of the '21st Century student' skills, require increased
teaching time in class that is not available in every case. Many surveys in different
countries and levels of education show that the implementation of the Flipped
Classroom model, where most student activities are transferred to school, while
educational technologies such as online videos are used to 'deliver content' at the
students' home, seems to be an answer to the problem, as it achieves better
learning outcomes in significantly less time in class, while at the same time is well
accepted by teachers and students as well. The gradual introduction of FC and the
implementation of the full Flipped Learning model that includes conditions such
as the continuous observation and feedback of learners' progress, the careful time
management, the content diversification etc. seems to be a very interesting
alternative teaching model that can completely replace the traditional teaching
methods of one or more school lessons.

2. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Εισαγωγή
Ένα από τα σημαντικά ζητούμενα κάθε σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος
είναι η αντικατάσταση του παραδοσιακού δασκαλοκεντρικού μοντέλου
διδασκαλίας με πιο σύγχρονα μαθητοκεντρικά μοντέλα, που να προάγουν την
ενεργητική μάθηση, καθώς όσο πιο ενεργητική είναι η συμμετοχή του
εκπαιδευομένου, τόσο πιο αποτελεσματική είναι η απόκτηση γνώσης. (Καρατζά
& Φίλιπς, 2007). Για την επίτευξη της ενεργητικής μάθησης πρέπει οι μαθητές να
συμμετέχουν σε δραστηριότητες που τους οδηγούν στη «μάθηση µε νόημα»
(Bonwell & Eison, 1991), δραστηριότητες κατά τις οποίες όχι μόνο ακούν, αλλά
διαβάζουν, γράφουν, συζητούν ή επιλύουν προβλήματα, και κυρίως, αναλύουν,
συνθέτουν και αξιολογούν, δραστηριότητες που έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό,
το «σκέφτονται για όλα αυτά που κάνουν» (Eison, 2010). Μία απεικόνιση της
ενεργητικής μάθησης σαν υπερσύνολο πολλών σύγχρονων μαθητοκεντρικών
θεωριών και μεθόδων μάθησης (Lowell, Utah, Verleger, & Beach, 2013)
απεικονίζεται στο σχήμα 1
Σχήμα 1: Διάγραμμα Venn ενεργητικής μάθησης
Ένα δεύτερο σημαντικό ζητούμενο των σύγχρονων εκπαιδευτικών συστημάτων
για τον «μαθητή του 21ου
αιώνα», εκτός από τη συνεργασία, την καινοτόμο
σκέψη και την επίλυση προβλημάτων, είναι η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών,
όχι μόνο για βοήθεια του εκπαιδευτικού κατά τη διδασκαλία, αλλά για
αξιοποίηση από τους μαθητές. (Larson & Miller, 2011). Χαρακτηριστικά
αναφέρεται ότι, για το έτος 2009, το 53% των δημόσιων σχολείων της
δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Αμερική, είχαν μαθητές που συμμετείχαν σε
μοριοδοτούμενα μαθήματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης μέσω διαδικτύου (NCES,
2012), όπου με τον όρο εξ αποστάσεως εκπαίδευση, το NCES χαρακτηρίζει την
εκπαίδευση στην οποία είτε ο εκπαιδευτής, είτε ο εκπαιδευόμενος, είτε το
μαθησιακό υλικό βρίσκονται σε διαφορετικό χώρο, προσβάσιμο μέσω
διαδικτύου.
Από τη Μεικτή Μάθηση (Blended Learning) στην Αντεστραμμένη
Διδασκαλία (Flipped Classroom)
Για την εφαρμογή της ενεργητικής μάθησης, και να ξεπεραστεί ένα από τα
μεγαλύτερα εμπόδια που είναι το εμπόδιο του περιορισμένου διδακτικού χρόνου

3. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
(Bonwell & Eison, 1991), μια πρόταση αποτελεί το μοντέλο της Αντεστραμμένης
Διδασκαλίας (Flipped Classroom)(ΑΔ). Το μοντέλο προϋποθέτει την αξιοποίηση
των νέων τεχνολογιών καθώς πρόκειται για μία μορφή Μεικτής Μάθησης
(Blended Learning). όπου ο μαθητής διδάσκεται τόσο δια ζώσης όσο και εξ
αποστάσεως μέσω διαδικτύου (The Glossary of Education Reform, 2013).
Η ΑΔ, με τη σημερινή της μορφή, εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 2007, στο
Woodland Park High School-Colorado, προκειμένου να καλυφτούν χαμένες ώρες
διδασκαλίας κάποιων μαθημάτων (Bergmann & Sams, 2012) (Bergmann & Sams,
2014) και έκτοτε εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες και σε όλες τις βαθμίδες
εκπαίδευσης.
Ο ακριβέστερος ορισμός της ΑΔ, γραφική αναπαράσταση του οποίου φαίνεται
στο σχήμα 2, είναι: «μία εκπαιδευτική στρατηγική που αποτελείται από δύο μέρη:
διαδραστικές ομαδικές μαθησιακές δραστηριότητες μέσα στην τάξη και άμεσες
ατομικές οδηγίες εκτός τάξης και μέσω υπολογιστή» (Lowell et al., 2013) ή
απλούστερα, «η παράδοση του μαθήματος γίνεται στο σπίτι των μαθητών, ενώ οι
ασκήσεις των μαθητών που παραδοσιακά γίνονται από τους μαθητές στο σπίτι,
μεταφέρονται στο σχολείο» (στο πρωτότυπο: school work at home and home
work at school) (Yarbro, 2015).
Σχήμα 2. Αντεστραμμένη Διδασκαλία
Κατά την εφαρμογή της ΑΔ, το χρόνο που οι εκπαιδευόμενοι είναι στην τάξη,
πραγματοποιούν ατομικές ή ομαδικές εργασίες εξάσκησης και αφομοίωσης της
διδακτέας ύλης υπό την καθοδήγηση και επίβλεψη του εκπαιδευτικού. Ο
εκπαιδευτικός γίνεται καθοδηγητής και οι μαθητές γίνονται ενεργοί χρήστες των
πληροφοριών. Η μάθηση και όχι η διδασκαλία, γίνεται το επίκεντρο και ο χρόνος
στην τάξη αξιοποιείται για την εμπέδωση της γνώσης (Κανδρούδη &
Μπράτιτσης, 2013). Άλλωστε, οι μαθητές χρειάζονται το δάσκαλο, ως
καθοδηγητή, για επίλυση αποριών ή παροχή βοήθειας κατά τη διεκπεραίωση
εργασιών και δεν είναι εξίσου απαραίτητη η «παρουσία» του όταν
παρακολουθούν μια διάλεξη (Bergmann & Sams, 2012)
Στην ΑΔ αντιστρέφεται η θεωρούμενη μέχρι τώρα φυσιολογική διδακτική δομή
της διδασκαλίας, όπου ο εκπαιδευτικός παραδίδει το μάθημα στο σχολείο και
αναθέτει στο μαθητή να κάνει κάποια εργασία στο σπίτι (Mok, 2014) και η
παράδοση του περιεχομένου του μαθήματος γίνεται στον προσωπικό χώρο του
μαθητή (σπίτι) κυρίως με την παρακολούθηση μικρής διάρκειας video. Οι
μαθητές έχουν πρόσβαση στο περιεχόμενο του μαθήματος κάθε στιγμή, και

4. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
μπορούν να δουν το video με τον εκπαιδευτικό να παραδίδει ή να εξηγεί το
μάθημα, όσες φορές χρειάζονται, όπου και όταν το χρειάζονται (Κατσά, 2014).
Για την παράδοση του μαθήματος, εκτός από βίντεο, μπορεί να χρησιμοποιηθούν
και διαδικτυακές πηγές περιεχομένου, προσομοιώσεις με κατάλληλα λογισμικά,
εκπαιδευτικά παιχνίδια καθώς και παραδοσιακοί τρόποι όπως σημειώσεις και
φυλλάδια, καθώς και η χρήση μιας πλατφόρμας on line εκπαίδευσης (LMS) όπως
το Blackboard, το Moodle κ.α. αλλά το ρόλο αυτό μπορεί να τον παίξει και μία
ειδικά διαμορφωμένη εκπαιδευτική ιστοσελίδα, τύπου weebly (Τζωρτζάκης &
Βλαχοκυριάκου, 2016).
Πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της Αντεστραμμένης Διδασκαλίας και
πιθανά εμπόδια
Έρευνα στη βιβλιογραφία δείχνει ότι τα τελευταία χρόνια υπάρχει αυξανόμενο
ενδιαφέρον για την αντεστραμμένη διδασκαλία, τα αποτελέσματα της οποίας
εμφανίζονται εμφανώς θετικά.
 Το συχνότερα αναφερόμενο πλεονέκτημα της ΑΔ από τους
εκπαιδευτικούς, σε σχέση με την παραδοσιακή διδασκαλία, είναι ότι ο
διαθέσιμος σχολικός χρόνος αξιοποιείται για επίλυση προβλημάτων και
ομαδική εργασία, με τη βοήθεια του δασκάλου (Κανδρούδη &
Μπράτιτσης, 2013) και δεν καταναλώνεται στην παρουσίαση της θεωρίας.
 Ένα δεύτερο πλεονέκτημα είναι ότι οι μαθητές γίνονται γνώστες του
περιεχομένου του μαθήματος πριν ακόμα φτάσουν στο σχολείο, πράγμα
που οδηγεί σε αύξηση της αυτοπεποίθησης, άρα και της εμπλοκής τους.
 Σημαντικότατο πλεονέκτημα για τους μαθητές είναι ότι μπορούν να δουν
το ψηφιακό υλικό όσες φορές θέλουν, εστιάζοντας σε όποια σημεία
επιθυμούν, με το δικό τους ρυθμό (Strayer, 2007), πράγμα που δε
συμβαίνει όταν παραδίδονται διαλέξεις στην τάξη (Hertz, 2012).
 Επίσης σημαντικό πλεονέκτημα της ΑΔ είναι, ότι ο εκπαιδευτικός μπορεί
να έχει διαρθρώσει τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες που θα γίνονται από
το σπίτι, με τρόπο ώστε, εκτός από την ανίχνευση των αναγκών των
μαθητών, να καθορίζει για αυτούς ξεχωριστά μονοπάτια μάθησης, ώστε
να καλύψουν τις αδυναμίες που παρουσιάζουν (εξατομίκευση). (Κατσά,
2014).
 Ένα πιθανό εμπόδιο κατά την εφαρμογή της ΑΔ, είναι η δυσκολία
πρόσβασης των μαθητών από το σπίτι στο εκπαιδευτικό υλικό, λόγω
έλλειψης κατάλληλων τεχνολογικών υποδομών (κατοχή ηλεκτρονικού
υπολογιστή, αδυναμία σύνδεσης στο διαδίκτυο) (Yarbro, 2015) (Κατσά,
2014).
 Άλλα εμπόδια μπορεί να είναι προβλήματα εξοικείωσης και χρήσης νέων
τεχνολογιών από τους μαθητές, αντιρρήσεις των γονέων για τη χρήση
ηλεκτρονικού υπολογιστή, ενώ οι εκπαιδευτικοί θεωρούν ως εμπόδια την
έλλειψη καθοδήγησης στο πώς θα «κατασκευάσουν» ή θα «βρουν»
κατάλληλο εκπαιδευτικό υλικό και στον καλύτερο τρόπο αξιοποίησης του
επιπλέον διδακτικού χρόνου που δημιουργείται από την εφαρμογή της ΑΔ
στη σχολική τάξη (Yarbro, 2015).

5. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Αποτελέσματα στις επιδόσεις και μαθητικές αντιλήψεις για την
Αντεστραμμένη Διδασκαλία
Έχουν δημοσιευτεί δεκάδες μελέτες με πειραματικά ή περιγραφικά
αποτελέσματα, που αναφέρονται στα πλεονεκτήματα της ΑΔ και αφορούν στην
βελτίωση της βαθμολογίας των μαθητών. Ενδεικτικά, σύμφωνα με έρευνα του
FLN σε 453 εκπαιδευτικούς που εφάρμοσαν την ΑΔ στη τάξη, το 67% των
εκπαιδευτικών δήλωσε αύξηση της βαθμολογίας των μαθητών στα μαθητικά
τεστ, και ειδικότερα στη βαθμολογία των μαθητών με μαθησιακά προβλήματα, το
80% των εκπαιδευτικών δήλωσε ότι βελτιώθηκε η στάση/συμπεριφορά (attitude)
των μαθητών ως προς τη μαθησιακή διαδικασία, ενώ το 99% των εκπαιδευτικών
δήλωσε ότι θα ξαναχρησιμοποιήσει την ΑΔ την επόμενη σχολική χρονιά (Flipped
Learning Network, 2014).
Εκτός των μαθησιακών αποτελεσμάτων από την εφαρμογή της ΑΔ στη σχολική
τάξη, καθώς και τις απόψεις των εκπαιδευτικών, σημαντική είναι και η
διερεύνηση των απόψεων των μαθητών για την αξιοποίηση διαδικτυακών πόρων
στη διδασκαλία. Τα περισσότερα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι εκπαιδευόμενοι
αντιλαμβάνονται ότι οι διαδικτυακοί πόροι ενισχύουν τη μάθηση και μπορούν να
τους παρακινήσουν θετικά. (Triantafyllou & Timcenko, 2015). Σε έρευνα δράσης
για τη μελέτη εφαρμογής της ΑΔ στο μάθημα της Άλγεβρας της Β΄ Λυκείου
ελληνικού σχολείου, συμπεραίνεται επιπλέον ότι η ΑΔ είναι μια μέθοδος απόλυτα
συμβατή με τη λειτουργία του ελληνικού σχολείου, η οποία μπορεί να ενταχθεί
στο πλαίσιο λειτουργίας του και χωρίς να χρειάζεται επιπλέον πόρους, πέρα από
αυτούς που το σχολείο μπορεί να προσφέρει (Κατσά, 2014). Στο ίδιο συμπέρασμα
καταλήγουν πολλές έρευνες που αφορούν σπουδαστές και φοιτητές σε
πανεπιστήμια, άποψη που επιβεβαιώνεται και για την εκπαίδευση ενηλίκων
(Τζωρτζάκης & Βλαχοκυριάκου, 2016), όπου. προκειμένου να διερευνηθεί η
δυνατότητα αξιοποίησης της ΑΔ, έγινε μία πειραματική εφαρμογή σε σπουδαστές
της ΑΣΠΑΙΤΕ Κρήτης, σε αντικείμενο όπου ο διδακτικός χρόνος για την
εκμάθηση όλων των νέων αντικειμένων δεν επαρκούσε.
Χαρακτηριστικά, σε ότι αφορά στις στάσεις και αντιλήψεις των σπουδαστών, και
αφού οι ίδιοι είχαν εφαρμόσει και εξοικειωθεί με την αντεστραμμένη διδασκαλία,
σε ποσοστό μεγαλύτερο από 95% δήλωσαν ότι θα ήθελαν να είχαν διδαχτεί με
ΑΔ μαθήματα όταν ήταν μαθητές στο σχολείο και σε ποσοστό μεγαλύτερο από
95% δήλωσαν ότι η ΑΔ συνεισφέρει στην εμβάθυνση της διδασκαλίας, όπως
απεικονίζεται στα σχήματα 3 και 4
Σχήμα 3. Στάσεις για την αντεστραμμένη διδασκαλία

6. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Σχήμα 4. Αντιλήψεις για την εμβάθυνση στο γνωστικό αντικείμενο
Απαιτούμενος διαθέσιμος χρόνος των μαθητών κατά την εφαρμογή της
Αντεστραμμένης Διδασκαλίας στην τάξη
Η οικονομία του απαιτούμενου διδακτικού χρόνου στην τάξη είναι ένα από τα
σημαντικότερα πλεονεκτήματα της ΑΔ, καθώς είναι κοινά παραδεκτό από τους
εμπλεκόμενους, για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, ότι με αυτό τον τρόπο
διδασκαλίας, οι εκπαιδευτικοί έχουν περισσότερο διαθέσιμο διδακτικό χρόνο
μέσα στη σχολική τάξη για την εφαρμογή ενεργητικών δραστηριοτήτων μάθησης,
συνεργασίας και αλληλεπίδρασης των μαθητών (Cynthia & Joseph, 2014).
Σύμφωνα με την οπτική των διδασκόντων, με την εφαρμογή της ΑΔ στη σχολική
τάξη, ο χρόνος στο σχολείο είναι χρόνος που αξιοποιείται καλύτερα (Steele,
2014), με δραστηριότητες που στοχεύουν σε εμπέδωση, και λαμβάνουν υπόψη τις
ιδιαίτερες ανάγκες του μαθητή (εξατομίκευση) (Κατσά, 2014). Στο ίδιο
συμπέρασμα καταλήγουν οι (Cotta, Shah, Almgren, Macías-Moriarity, & Mody,
2016), καθώς στη δική τους περίπτωση η εισαγωγή του μοντέλου της ΑΔ έγινε
διότι, σύμφωνα με το σκεπτικό των ερευνητών
 α) «..για να διδαχτεί ένα τόσο σημαντικό μάθημα.... είναι απαραίτητο να
γίνει άσκηση στην επίλυση σύνθετων προβλημάτων πολλές φορές, και
 β). για να αυξηθεί ο αριθμός αυτός των ασκήσεων απαιτείται
αποτελεσματική χρήση του χρόνου στην αίθουσα διδασκαλίας, οπότε
προκύπτει ότι
 «είναι ζωτικής σημασίας να υιοθετηθούν αποτελεσματικές μέθοδοι
διδασκαλίας και να αξιοποιηθεί ο χρόνος της τάξης με το βέλτιστο
τρόπο».
Οι (Blair, Maharaj, & Primus, 2016), αναφέρουν ως θετική είναι την άποψη των
καθηγητών για την ΑΔ, καθώς τους επιτρέπει να έχουν περισσότερο χρόνο για
διάδραση με τους φοιτητές σε ατομικό επίπεδο.
Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και στην πειραματική εφαρμογή της ΑΔ στην
ΑΣΠΑΙΤΕ, όπου όγκος του μαθησιακού υλικού που καλύφθηκε στο δεδομένο
χρόνο ήταν κατά πολύ μεγαλύτερος, ίσως και ο διπλάσιος από αυτόν που ο ίδιος
εκπαιδευτικός κάλυπτε τα προηγούμενα χρόνια, με ίδιο περίπου αριθμό μαθητών,
σε ίσο χρόνο (Τζωρτζάκης & Βλαχοκυριάκου, 2016)
Σε έρευνα που διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η ΑΔ επιτυγχάνει τα τόσο
σημαντικά αποτελέσματα που της αποδίδονται, η ΑΔ βελτιώνει τις
αλληλεπιδράσεις στην τάξη, πράγμα που τελικά οδηγεί σε πιο ακριβή
προγραμματισμό και διαχείριση του χρόνου προετοιμασίας και μελέτης. Αυτή η

7. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
αυξημένη ακρίβεια εκτείνεται και στις εξετάσεις, στις οποίες οι βαθμοί
βελτιώνονται ουσιαστικά, ιδιαίτερα για τους φοιτητές που είχαν χαμηλότερες
βαθμολογίες, παρά το γεγονός ότι η δια ζώσης. επικοινωνία εκπαιδευτών με τους
μαθητές είναι κατά 30-50% συντομότερη για την ΑΔ. Ο συνδυασμός της αύξησης
των επιδόσεων με τη βελτιστοποίηση του χρόνου του διδάσκοντος στην τάξη,
καθιστά την ΑΔ ένα πολύ ενδιαφέρον εναλλακτικό μοντέλο διδασκαλίας (Gross,
Pietri, Anderson, Moyano-Camihort, & Graham, 2015)
Σε πρόσφατη δημοσίευση, οι συγγραφείς παραθέτουν τρεις έρευνες που
αναφέρουν ότι η ΑΔ μειώνει και το συνολικό απαιτούμενο χρόνο
απασχόλησης των φοιτητών για τη μελέτη ενός αντικειμένου, εντός και εκτός
τάξης (He, Holton, Farkas, & Warschauer, 2016) και επισημαίνουν ότι μπορεί να
αλλάζει η κατανομή του φόρτου εργασίας, να απαιτείται περισσότερος χρόνος για
την προετοιμασία και λιγότερος για την εμπέδωση όμως ο συνολικός
απαιτούμενος χρόνος απασχόλησης δεν αυξάνεται, ενώ ο απαιτούμενος χρόνος
διδασκαλίας στην τάξη εμφανώς μειώνεται.
Από την Αντεστραμμένη Διδασκαλία στην Αντεστραμμένη Μάθηση
Η εφαρμογή της ΑΔ δεν είναι κάτι δύσκολο για τον εκπαιδευτικό που επιθυμεί να
εφαρμόσει ενεργητικές στρατηγικές μάθησης σε ένα μάθημα ή σε ένα μαθησιακό
αντικείμενο και έχει κάποιες γνώσεις ΤΠΕ. Για την πλήρη όμως διδασκαλία ενός
ή περισσότερων μαθημάτων, η ΑΔ θα πρέπει να αντικατασταθεί από το πλήρες
μοντέλο της Αντεστραμμένης Μάθησης.
Το μοντέλο της Αντεστραμμένης Μάθησης προϋποθέτει, εκτός των όσων
αναφέρθηκαν για την ΑΔ, πιο γενικευμένη εφαρμογή και ενσωμάτωση βασικών
προϋποθέσεων, όπως η συνεχής παρατήρηση και ανατροφοδότηση της πορείας
των μαθητών, η διαχείριση του χρόνου, η πραγματοποίηση μαθητοκεντρικών
αυτο-νοηματοτούμενων δραστηριοτήτων, η διαφορο-ποίηση του περιεχομένου, η
διαμορφωτική αξιολόγηση κ.α , προϋποθέσεις που περιγράφονται ως «Οι
τέσσερις πυλώνες» (The Four Pillars) της Αντεστραμμένης Μάθησης. (Flipped
Learning Network, 2014). (Bright, 2015). Με βάση τα επίπεδα ταξινομίας στόχων
στο γνωστικό τομέα του Bloom, στην Αντεστραμμένη Μάθηση τα κατώτερα
επίπεδα (Γνώση-Κατανόηση) επιτυγχάνονται στο σπίτι, ενώ τα ανώτερα επίπεδα
(Εφαρμογή, Ανάλυση, Σύνθεση και Αξιολόγηση), στο σχολείο. (Lankford, 2013).
Σχήμα 6: Η ταξινομία του Bloom στην Αντεστραμμένη Μάθηση
(http://ileighanne.wordpress.com)

8. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Οι τέσσερις πυλώνες της Αντεστραμμένης Μάθησης (The Four Pillars of F-L-I-P)
όπως απεικονίζονται χαρακτηριστικά στο σχήμα 7, είναι οι παρακάτω:
Σχήμα 7. (The Four Pillars of F-L-I-P)
Ευέλικτο περιβάλλον (Flexible Environment)
 Να καθιερώσετε χώρους και χρονικά πλαίσια που να επιτρέπουν στους
μαθητές να αλληλεπιδρούν και να αναστοχάζονται για τη μάθησή τους
ανάλογα με τις ανάγκες.
 Να παρατηρείτε συνεχώς τους μαθητές για να κάνετε προσαρμογές
ανάλογα με την περίπτωση.
 Να δίνετε στους μαθητές διαφορετικούς τρόπους εκμάθησης του
περιεχομένου ώστε να το κατακτήσουν πλήρως
Κουλτούρα μάθησης (Learning Culture):
 Να δίνετε στους σπουδαστές ευκαιρίες να εμπλακούν σε ουσιαστικές
δραστηριότητες χωρίς ο δάσκαλος να είναι το κεντρικό πρόσωπο σε
αυτές.
 Να υποστηρίζετε τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες ώστε να γίνονται
προσιτές σε όλους τους μαθητές, μέσω διαφοροποίησης και
ανατροφοδότησης.
Περιεχόμενο (Intentional Content):
 Δώστε προτεραιότητα στις βασικές έννοιες ώστε οι μαθητές να έχουν
μόνοι τους πρόσβαση σε αυτές.
 Δημιουργήστε και / ή επαναχρησιμοποιήσετε σχετικό περιεχόμενο
(συνήθως βίντεο) για τους σπουδαστές σας.
 Διαφοροποιήστε κατάλληλα, ώστε το περιεχόμενο να είναι προσβάσιμο
και αντίστοιχο για όλους τους μαθητές.
Επαγγελματισμός εκπαιδευτικού (Professional Educator):
 Να είστε διαθέσιμος σε όλους τους μαθητές για ανατροφο-δότηση είτε
μεμονωμένων μαθητών, είτε μικρών ομάδων και τάξεων, σε πραγματικό
χρόνο, ανάλογα με τις ανάγκες.
 Διεξάγετε διαμορφωτικές αξιολογήσεις κατά τη διάρκεια του σχολικού
χρόνου στην τάξη, παρατηρώντας και καταγράφο-ντας δεδομένα για τη
βελτιστοποίηση μελλοντικών οδηγιών.

9. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
 Συνεργαστείτε και προβληματιστείτε μαζί με άλλους εκπαιδευτικούς και
αναλάβετε την ευθύνη για τη μετατροπή της διδακτικής σας πρακτικής.
Διευκρινήσεις όρων και παρανοήσεις
 Στην ελληνική βιβλιογραφία οι όροι Flipped Classroom και Flipped
Learning συναντώνται με πολλαπλούς τρόπους όπως Ανάστροφη Τάξη,
Ανεστραμμένη τάξη κ.α. Στην εργασία γίνεται αποδεκτή η απόδοση του
όρου Flipped Classroom ως Αντεστραμμένη Διδασκαλία (ΑΔ)
(Κανδρούδη & Μπράτιτσης, 2013) καθώς η προσέγγιση αναφέρεται
κυρίως στις ενέργειες του διδακτικού σχεδιασμού από την πλευρά του
δασκάλου. Παρομοίως γίνεται αποδεκτή η απόδοση του όρου Flipped
Learning ως Αντεστραμμένη Μάθηση.
 Παρά το ότι μπορεί να χρησιμοποιούνται για τη διδασκαλία ενός
μαθήματος, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ΤΠΕ, λογισμικά και τεχνολογίες
διαδικτύου, εντός και εκτός τάξης, με παρουσία ή χωρίς την παρουσία του
εκπαιδευτικού, αυτό δεν αποτελεί αναγκαστικά Αντεστραμμένη
Διδασκαλία, η οποία έχει συγκεκριμένους κανόνες επιπλέον της χρήσης
των παραπάνω.
 Η παροχή διαλέξεων και μαθημάτων μέσω διαδικτύου για τη διδασκαλία
διαφόρων γνωστικών αντικειμένων έχει γίνει αρκετά δημοφιλής τα
τελευταία χρόνια, και αποτελεί παρόμοιες εφαρμογές της ΑΔ., όπως και
τα βιντεομαθήματα της ιστοσελίδας Khan Academy και τα Massive Open
Online Courses (MOOCs) των πανεπιστημίων (Mok, 2014), όμως δεν
είναι Αντεστραμμένη Διδασκαλία
 Ένας εκπαιδευτικός μπορεί να δίνει κάποιο συμπληρωματικό
εκπαιδευτικό υλικό της διδασκαλίας του μαθήματός του για μελέτη από
τους μαθητές στο σπίτι και να υποστηρίζει παροδικά την επίλυση
προβλημάτων στην τάξη, χωρίς αυτό να χαρακτηρίζεται ως πλήρης
Αντεστραμμένη Διδασκαλία.
 Είναι παρανόηση ότι η ΑΔ σημαίνει την υποκατάσταση του δασκάλου
από τη διαδικτυακή διανομή βιντεοδιαλέξεων. Η ΑΔ είναι ο συνδυασμός
της τεχνολογικά υποστηριζόμενης ασύγχρονης διδασκαλίας μαζί με αυτό
που αναφέρουν οι Κανρούδη και Μπράτιτσης ως «ποιοτικό χρόνο
συνεργατικής διδασκαλίας και προσωπικής επαφής με το δάσκαλο, στην
τάξη»
 Συμπερασματικά: Οι όροι Flipped Classroom (Αντεστραμμένη
Διδασκαλία) και Flipped Learning (Αντεστραμμένη Μάθηση) δεν είναι
συνώνυμοι (Yarbro, 2015) (Flipped Learning Network, 2014). Η
Αντεστραμμένη Διδασκαλία μπορεί (αλλά όχι απαραίτητα) να οδηγήσει
στην Αντεστραμμένη Μάθηση. Όμως, για να εμπλέξουν οι εκπαιδευτικοί
τους μαθητές στην Αντεστραμμένη Μάθηση θα πρέπει να ενσωματώσουν
τους τέσσερις πυλώνες στην πρακτική τους (Bright, 2015).
 Απλή εφαρμογή Αντεστραμμένης Διδασκαλίας μπορεί να γίνεται με πολύ
θετικά αποτελέσματα και μάλιστα είναι ο συνήθης τρόπος για τη σταδιακή
εφαρμογή του μοντέλου της Αντεστραμμένης Μάθησης σε μεμονωμένα
αντικείμενα.

10. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Συζήτηση
Οι παιδαγωγικές στρατηγικές που εμπλέκουν τους μαθητές στη μαθησιακή
διαδικασία, καθώς και η ανάπτυξη των επιζητούμενων ικανοτήτων του «μαθητή
του 21ου
αιώνα», απαιτούν χρόνο διδασκαλίας που πολλές φορές δεν είναι
διαθέσιμος στο σχολείο. Η εφαρμογή της Αντεστραμμένης Διδασκαλίας και
ιδιαίτερα το πλήρες μοντέλο της Αντεστραμμένης Μάθησης φαίνεται ότι δίνει την
απάντηση καθώς επιτυγχάνει καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα σε λιγότερο
χρόνο στην τάξη ενώ ταυτόχρονα έχει την αποδοχή τόσο των εκπαιδευτικών όσο
και των μαθητών
Βιβλιογραφικές αναφορές
Κανδρούδη, Μ., & Μπράτιτσης, Θ. (2013). Η Αντεστραμμένη Διδασκαλία ως
συνεργατική προσέγγιση μάθησης : Βιβλιογραφική επισκόπηση. In 3ο
Πανελλήνιο Συνέδριο «Ένταξη των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία» (pp.
10–12).
Καρατζά, Μ., & Φίλιπς, Ν. (2007). Μελέτη εφαρμογής εκπαιδευτικών αναγκών.
Ι.Μ.Ε. Γ.Σ.Ε.Β.Ε.Ε. Retrieved from
http://www.imegsevee.gr/attachments/article/110/meleti_efarmogi_ekpanagk
wn1o.pdf
Κατσά, Μ. (2014). Έρευνα Δράσης για τη μελέτη της εφαρμογής του μοντέλου της
“αντεστραμμένης διδασκαλίας” στο μάθημα της Άλγεβρας της Β΄ Λυκείου: η
συμβολή της στην αποτελεσματικότερη αξιοποίηση του διδακτικού χρόνου και
τα μαθησιακά αποτελέσματα που επιφέρει. Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Retrieved
from 25/3/2016 http://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/5870
Τζωρτζάκης, Ι., & Βλαχοκυριάκου, Φ. (2016). Εκπαίδευση Ενηλίκων με
Αντεστραμμένη Διδασκαλία (Flipped Classroom)-Πειραματική εφαρμογή
και αξιοποίηση υπηρεσιών διαδικτύου. In ΙΑΚΕ (Ed.), Τοπική Αυτοδιοίκηση,
Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση. Η παιδεία και ο πολιτισμός ως πυλώνες
περιφερειακής ανάπτυξης. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Επιστημονικού
Συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή του ΙΑΚΕ (p. 12). Ηράκλειο: Ινστιτούτο
Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Ι.Α.Κ.Ε.
Bergmann, J., & Sams, A. (2012). How the flipped classroom is radically
transforming learning. The Daily Riff, 1–6. Retrieved from
http://www.thedailyriff.com/articles/how-the-flipped-classroom-is-radically-
transforming-learning-536.php
Bergmann, J., & Sams, A. (2014). Flip Your Classroom Reach Every Student in
Every Class Every Day. Get Abstract Compressed Knowledge, 1–5.
http://doi.org/10.1111/teth.12165
Blair, E., Maharaj, C., & Primus, S. (2016). Performance and perception in the
flipped classroom. Education and Information Technologies, 21(6).
http://doi.org/10.1007/s10639-015-9393-5
Bonwell, C., & Eison, J. (1991). Active Learning - Creating Excitement in the
Classroom, ASHE-ERIC Higuer Education Report N° 1. ASHE-ERIC Higher
Education Report. http://doi.org/ED340272
Bright, S. (2015). Flipped Classroom vs. Flipped Learning: What’s the
Difference? Retrieved May 9, 2017, from http://blog.capterra.com/flipped-
classroom-vs- flipped-learning-whats-the-difference/
Cotta, K. I., Shah, S., Almgren, M. M., Macías-Moriarity, L. Z., & Mody, V.

11. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
(2016). Effectiveness of flipped classroom instructional model in teaching
pharmaceutical calculations. Currents in Pharmacy Teaching and Learning,
8(5). http://doi.org/10.1016/j.cptl.2016.06.011
Cynthia, R., & Joseph, E. (2014). Millennial Students and the Flipped Classroom.
ASBBS Annual Conference, 21(1), 519–531.
Eison, J. (2010). Using Active Learning Instructional Strategies to Create
Excitement and Enhance Learning. Department of Adult, Career & Higher
Education. Tampa. Retrieved from
https://www.cte.cornell.edu/documents/presentations/Active Learning -
Creating Excitement in the Classroom.pdf
Flipped Learning Network. (2014). What Is Flipped Learning ? The Four Pillars
of F-L-I-P. Flipped Learning Network, 501(c), 2. Retrieved from
http://www.flippedlearning.org/definition
Gross, D., Pietri, E. S., Anderson, G., Moyano-Camihort, K., & Graham, M. J.
(2015). Increased preclass preparation underlies student outcome
improvement in the flipped classroom. CBE Life Sciences Education, 14(4).
http://doi.org/10.1187/cbe.15-02-0040
He, W., Holton, A., Farkas, G., & Warschauer, M. (2016). The effects of flipped
instruction on out-of-class study time, exam performance, and student
perceptions. Learning and Instruction, 45.
http://doi.org/10.1016/j.learninstruc.2016.07.001
Hertz, M. B. (2012). The Flipped Classroom: Pro and Con | Edutopia. Edutopia,
10–13. Retrieved from http://www.edutopia.org/blog/flipped-classroom-pro-
and-con-mary-beth-hertz
Lankford, L. A. (2013). Isn’t The Flipped Classroom Just Blended Learning? |
Ileighanne’s Blog. Retrieved August 30, 2017, from
https://ileighanne.wordpress.com/2013/01/24/isnt-the-flipped-classroom-just-
blended-learning/
Larson, L. C., & Miller, T. N. (2011). 21st Century Skills: Prepare Students for
the Future. Kappa Delta Pi Record, 47(3), 121–123.
http://doi.org/10.1080/00228958.2011.10516575
Lowell, J., Utah, B., Verleger, M., & Beach, D. (2013). The Flipped Classroom :
A Survey of the Research The Flipped Classrom : A Survey of the Research.
Proccedings of the Annual Conference of the American Society for
Engineering Education, 6219.
Mok, H. N. (2014). Teaching tip: the flipped classroom.(Report). Journal of
Information Systems Education, 25(1).
NCES. (2012). The Condition of Education 2012 -Distance learning: What
percentage of elementary and secondary schools offer distance education?
Retrieved September 28, 2017, from
https://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=79
Steele, C. (2014). Exploring the Fringe: Flipping, Microcredentials, and MOOCs.
Retrieved May 7, 2014, from www.tagoras.com/download/6147
Strayer, J. F. (2007). The effects of the classroom flip on the learning
environment: A comparison of learning activity in a traditional classroom
and a flip classroom that used an intelligent tutoring system. The Ohio State
University, Columbus.
The Glossary of Education Reform. (2013). Blended Learning Definition.

12. «Σύγχρονες Τάσεις και Πρακτικές στη Διαχείριση της Σχολικής Τάξης»,
Πρακτικά 6ου Συνεδρίου Εταιρείας Επιστημών Αγωγής Δράμας (ΕΤΕΑΔ),
Δράμα 24&25 Νοεμβρίου 2017. ISBN:978-960-88106-7-9
Retrieved September 30, 2017, from http://edglossary.org/blended-learning/
Triantafyllou, E., & Timcenko, O. (2015). Student perceptions on learning with
online resources in a flipped mathematics classroom. Proceedings of the
Ninth Congress of the European Society for Research in Mathematics
Education, 2573–2579. Retrieved from https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-
01289383
Yarbro, J. (2015). Extension of a Review of Flipped Learning. British Journal of
Educational Technology, 46(6), E28. http://doi.org/10.1111/bjet.12368
Στοιχεία συγγραφέων
Τζωρτζάκης Ιωάννης, Σχολικός Σύμβουλος Μηχανικών ΠΕ12.01
Διεύθυνση: Ρολέν 4, Ηράκλειο Κρήτης, Τ.Κ.71305,
johntzortzakis@gmail.com
Βλαχοκυριάκου Φωτεινή, Εκπαιδευτικός ΠΕ17.04 M.Sc.
Διεύθυνση: Κνωσού 6, Ηράκλειο Κρήτης, Τ.Κ.71305,
vlfotini@gmail.com