Këtu kam paraqitur fazat e zhvillimit jetësor të njeriut, shpresoj që të ndaheni të kënaqur dhe të plotinformuar rreth këtyre fazave. Jusuf Tofaj, maturant në gjimnazin "Kuvendi i Junikut" - Junik

1. Gjimnazi “Kuvendi i Junikut” - Junik
Lënda: Njësia:
ARS: Prezanton:

2. Zhvillimi gjatë foshnjërisë dhe
fëmijërisë
Fëmijëria e mesme: 7 deri 11
vjeç
Zhvillimi gjatë adoloshencës
Pjekuria e hershme dhe e
vonshme

3. Pjekuria e hershme dhe ajo e
mesme
Pjekuria e vonë dhe mosha e
thyer
Përballja me vdekjen
Përballimi I vdekjes së dikujt
tjetër
11 pyetje
I rrituri: natyra e zhvillimit dhe
kalimit te kjo fazë

4. Zhvillimi gjatë foshnjërisë dhe
fëmijërisë
-Dy javët e para të jetës quhen periudha
neontale, kjo periudhë shënon kalimin nga
mitra në jetën e pavarur.
- Fizikisht i posalinduri është i dobët dhe i
varur nga të rriturit, nuk mund të ngrejë
kokën ose të rrotullohet vetë.
- Megjithatë i posalinduri ka një repertor të
disa sjelljeve refleksive të dobishme.
- Për shembull, nëse I posalinduri preket në
njërën anë të gojës, ai e kthen kokën nga
stimuli dhe fillon të kërkojë dhe të thithë
derisa të gjejë diçka dhe ta futë në gojë.
- Ky refleks i rrënjosur I mundëson atij të
futë në gojë gjirin e nënës dhe të ushqehet.

5. - Aftësitë ndjesore te të posalindurit janë të
zhvilluara mirë, të dëgjuarit e tyre është i
mirë, ata mund të shikojnë mirë deri në
përafërsisht 30cm,por bota përtej kësaj
largësie me siguri që është e mjegullt për ta.
-Emocionet e të posalindurit janë të
shpërndara, ndërkohë që gjumi në këtë
periudhë i merr atij përafërsisht 16 orë në ditë.

6. Foshnjëria: nga 2 javë në 2 vjeç
-Pas dy javësh jetë, I posalinduri merr titullin zyrtar
foshnjë.
- Rritja dhe zhvillimi fizik në këtë periudhë janë më të
shpejta se sa në të gjitha fazat e tjera zhvillimore.
- Kur janë dy muajsh, shumë foshnja mund ta ngrejnë
kokën dhe mbështeten në krahët e tyre.
- Kur janë 6 muajsh mund të rrotullohen nga prapa-
para, të ulen dhe shpejt fillojnë edhe të lëvizin ngadalë.

7. - Kur janë 1 vjeç, ata mund të ecin dhe të kapin
me gishtat e tyre objekte të ndryshme.
- Në moshën 2 vjeçare, prekin çdo gjë dhe ecin
mirë, ndërkohë që përmirësohet shikimi I tyre.
- Të gjitha këto që u përmendën përfshihen tek
zhvillimi fizik i foshnjës.

8. - Zhvillimi kognitiv. Sipas Zhan
Piazhesë, foshnjëria I përket fazës
senzorimotorike.
-Pas moshës 2 mujore, foshnja fillon të
ndërveprojë aktivisht me mjedisin e tij.
- Tash nuk I shikon më në mënyrë
pasive objektet por kënaqet duke I
shtyrë, tërhequr ose futur në gojë ato.
- Kjo përvojë për te modifikuar
mjedisin, besohet se është e
rëndësishme ne zhvillimin e sjelljeve
motorike si për shembull ecja.
- Rreth moshës 4.5muajshe, foshnjat
përgjigjen pozitivisht, kur thirret emri I
tyre.
Zhan Piazhe

9. - Në moshën 9 muajshe foshnjat
fillojnë t`u përgjigjen gjesteve të tilla si
lëvizja e dorës për të thënë
“Mirupafshim” ose “Papa” si e quajmë
ne.
- Në moshën 1 vjeçare, shumica e
foshnjave mund të flasin disa fjalë,
ndërkohë që 6 muaj më vonë kapaciteti
I fjalorit të tyre arrin deri në 250 fjalë.
- Kjo I jep mundësi atyre të kuptojnë
ndalesa p.sh kur ju themi “Mos e prek
atë”, ose të përgjigjen saktë, kur u
kerkohet le të themi, të tregojnë
hundën e tyre.

10. -Zhvillimi social dhe emocional. Foshnjat vijnë në botë
me një gamë të kufizuar emocionesh, të cilat bëhen
më të ndërlikuara gjatë rritjes.
-Rreth moshës dy muajshe, ata demonstrojnë sjelljen
e parë të vërtetë sociale: ata u buzëqeshin
kujdestarëve të tyre.
- Kur janë 4 muajsh, fëmijëve u shtohet edhe një
emocion tjetër: zemërimi.
- Repertorit emocional të fëmijëve u shtohen edhe
emocionet e turpit nga të huajt dhe frika, se mos
largohen njerëzit e afërt.
- Kur fëmija mbush 2vjeç emocionet bëhen edhe më
komplekse.
- Në këtë kohë, shumë foshnja ndjehen fajtore për kur
bëjnë sjellje të keqe dhe duket se ndjejnë turp kur
dështojnë në ndonjë gjë.

11. Fëmijëria e hershme: 2 deri 7
vjeç
- Sipas Piazhesë, kur fëmija arrin në fazën
paraoperacionale rreth moshës 2 vjeçare,
ndodh një ndryshim cilësor.
- Gjatë kësaj kohe ndodhin ndryshime të
mëdha ne grupet e muskujve te tyre, ku sjellin
edhe disa sjellje motorike si: kërcimi,
kapërcimi, hedhja, etj.
- Nga 250 fjalë në moshën 2 vjeçare, fëmija
arrin të përvetësojë rreth 14,000 fjalë rreth
moshës 6 vjeçare, duke mësuar mesatarisht
pothuajse 9 fjalë në ditë.

12. - Ndryshimi social më I spikatur gjatë kësaj
periudhe shfaqet në marrëdhënie me
moshatarët.
- Në moshën 2 vjeçare, shumica e fëmijeve
luajnë vetëm, edhe sikur fëmijët tjerë të jenë
të pranishëm.
- Nga mosha 2 deri në atë 5 vjeçare kjo lloj
loje rrallohet në vazhdimësi dhe zevëndesohet
me loja paralele, ku fëmijët luajnë pranë
njëri-tjetrit në lojëra të ngjashme, por jo me
njëri-tjetrin.
- Nga fundi I fazës paraoperacionale, lojë
dominante bëhet loja bashkëpunuese, e cila
përfshin bashkëpunimin në marrje dhe
dhënie.

13. - Në moshën 2 vjeçare, shumica e djemve dhe
e vajzave kanë filluar të veprojnë në mënyra
tipike të seksit të tyre.
- Meshkujt priren të luajnë me vetura,
aeroplanë dhe blloqe, ndërsa vajzat kryesisht
luajnë me veshje, kukulla, kafshë plastike të
fryra etj…

14. - Këtu janë vitet e shkollës fillore. Rritja fizike
vazhdon me ritme relativisht të ngadalshme,
por kjo periudhë është e shëndetshme, duke
qenë se fëmijët preken pak nga sëmundjet.
- Në të menduar fëmija është I aftë të përdorë
të gjitha konceptet që përdorin të rriturit,
përveç atyre abstrakte.
- Ata mund të porosisin objekte sipas numrit,
peshës dhe dimensioneve të tjera të tyre.
- Një nga përvetësimet më ngazëllyese të
fëmijës në fazën operacionale konkrete është
koncepti I konservimit.
Fëmijëria e mesme: 7 deri 11
vjeç

15. - Fëmijët më të vegjël se 7 vjeç kanë dy gota
te mbushura me ujë, nuk e kanë vështirë ta
dallojnë se në gota gjendet e njejta masë uji.
- Ndërsa, nëse uji I njëres gotë hidhet në një
gotë më të gjatë, por më të ngushtë, ata
rëndom mendojnë që gota e gjatë ka më
shumë ujë, edhe sikur derdhja e ujit të jetë
bërë përpara syve të tyre.

16. - Adoleshenca shoqërohet nga ndryshime
të mëdha fizike të pubertetit, përmes të
cilit personi I cili vetëm deri dje ishte një
fëmijë, bëhet I aftë për tu bërë prind vetë.
- Periudha e adoleshencës shënohet me
një rritje dhe ndryshim të shpejtë fizik
dhe me një interes të shtuar seksual dhe
romantik ndaj të tjerëve.
- Kjo është koha kur moshatarët janë
shpesh më të rëndësishëm, se sa prindërit
sa u përket lidhjeve dhe ndikimit
Zhvillimi gjatë adoloshencës

17. - Gjatë adoleshencës, veçanërisht gjatë
pubertetit, I cili është edhe fillimi I
adoleshencës, ndodhin një sërë ndryshimesh
të rëndësishme fizike.
- Këto ndryshime ndryshojnë dukjen fizike
kaq shumë, saqë në një çast të caktuar vajzat
duken si gra dhe djemtë duken si burra.
- Gjatësia dhe pesha rriten në mënyrë
drastike.
- Puberteti fillon me prodhimin e hormoneve
seksuale nga ovariet te femrat dhe testikujt te
meshkujt.
- Këto hormone nxisin një sërë ndryshimesh
fiziologjike, të cilat çojnë tek ovulimi dhe
menstruacionet tek femrat dhe prodhimin e
qelizave të spermës te meshkujt.

18. - Ndryshimet më të dukshme që shfaqen
gjatë pubertetit janë zhvillimi I veçorive
dytësore seksuale.
- Te femrat, ndryshimi I parë është
akumulimi I peshës te pjesa e gjinjve, gjë që
rezulton me një rritje të lehtë gjatë viteve.
- Te meshkujt, ndryshimet e para dytësore
seksuale janë rritja e testikujve, trashja e
zërit dhe rritja e penisit.
-Shpejt pas kësaj, fillojnë të dalin qimet e
mjekrës dhe të pubisit, duke krijuar kështu
imazhin fizik të një të rrituri.

19. - Adoleshenca është koha e largimit dhe
nganjëherë edhe thyerjes në marrëdhëniet
me familjen.
- Për adoleshentët moshatarët bëhen njerëzit
më të rëndësishëm të njeriut.
- Veçanërisht fillimi I pubertetit sjell një
distancim nga prindërit, adoleshentët e rinj
shpenzojnë më shumë kohe me moshatarët e
tyre se sa me prindërit, madje dhe gjatë
fundjavave.

20. - Ekzistojnë tri sfera në të cilat adoleshentët
kanë më shumë probleme se sa individët e
vegjël dhe të rritur :
1. Konflikte prindër-fëmijë.
Konfliktet midis prindërve dhe
fëmijëve rriten gjatë
adoleshencës së hershme dhe
mbeten të rëndomta deri kur
zvogëlohen. Kjo ndodh gjatë
adoleshencës së vonë. Këto
konflikte fokusohen te daljet ne
takim, se sa gjatë duhet të rrinë
ata larg shtëpisë etj.

21. 2. Ndryshimet e disponimit.
- Studimet kanë treguar se,
krahasuar me fëmijërinë dhe
pjekurinë, adoleshentët
përjetojnë më shumë luhatje të
disponimit.
- Për adoleshentët është më e
rëndomtë të ndjehen të
turpshëm,të vënë në pozitë të
vështirë, të tërhequr në
vetvete, të vetmuar, nervozë
dhe të lënë anash.

22. 3. Sjelljet e rrezikshme.
- Gjatë adoleshencës ka një rritje
drastike të numrit të sjelljeve
që e ekspozojnë adoleshentin
ndaj rrezikut.
- Ka një rritje të theksuar të të
pirit me qëllim dehjen,
përdorimit të drogave, seksit të
pambrojtur, agresivitetit dhe
sjelljeve delikuente, të cilat nuk
pësojnë rënie deri në pjekurinë
e hershme

23. Pjekuria e hershme dhe e
vonshme
- Pjekuria është koha e marrjes së
përgjegjësive të të rriturve në punë dhe
në marrëdheniet sociale.
- Sfida e dashurisë së të rriturve, punës
dhe lojës ndryshojnë në mënyrë të
konsiderueshme në pjekuri.
- Aftësia jonë për të ndëgjuar tone të
larta bie pas moshës 20 vjeçare,
ndërkohë që pas moshës 60 vjeçare
fillojmë të humbim aftësinë për të
dëgjuar tone të ulëta.
- Në pjekurinë e vonë ndodh dobësimi I
inteligjencës fluide dhe I kujtesës
afatshkurtër.

24. I rrituri: natyra e zhvillimit dhe
kalimit te kjo fazë
Pjekuria e hershme dhe ajo
e mesme
- Kur hyjmë në pjekurinë e
mesme, ne bëhemi më të
kujdesshëm për statusin tonë
shëndetësor.
- Tri çështjet më të mëdha të
shëndetit në këtë periudhë janë
sëmundjet e zemrës, kanceri dhe
pesha.
- Kanceri që lidhet me duhanin,
shpesh shfaqet për herë të parë
pikërisht gjatë pjekurisë së
mesme.

25. - Për sa I përket fazës së pjekurisë së
mesme, duhet thënë që ka disa dallime
midis meshkujve dhe femrave.
- Për shembull, për femrat faza e pjekurisë
së mesme do të thotë, që ato duhet të
kalojnë periudhën e menopauzës.
- Menopauza është një kohë në pjekurinë e
mesme, zakonisht në fund të dyzetav dhe
fillim të pesëdhjetave, kur menstruacionet e
femrës ndërpriten krejtësisht.
- Mosha mesatare e femrave, kur ato kanë
menstruacionet e fundit është 52 vjeç.
- Ekziston një mendim që sipas të cilit
menopauza sjell edhe vështirësi
psikologjike, dhembje dhe negativitet për
femrat.

26. - Zhvillimi fizik. Duke u bazuar në shkallën e ndarjes së
qelizave tek njerëzit biologët e vendosin limitin e jetës
deri në 120 vjet.
- Në moshë të thyer, arteriet bëhen më rezistuese ndaj
qarkullimit të gjakut dhe vëllimi I gjakut, që nxjerr
zemra(rreth 6 litra në minutë) ulet me 1% çdo vit pas vitit
të 50-të.
Pjekuria e vonë dhe mosha e
thyer

27. - Zhvillimi kognitiv. Gjatë jetës tonë shohim që sa më
shumë që individi futet në pjekurinë e vonë, aq më e
mundshme është, që ai individ të dëmtohet fizikisht.
- Kjo ngase si kujtesa ashtu dhe inteligjenca, zvogëlohet
sa më shumë që mosha kalon.
- Kur flitet për shëndetin mendor të të moshuarve, do të
ishte mirë të përmenden tri çështje kryesore në lidhjen
mes shëndetit dhe sistemeve të shëndetit mendor.

28. - E para, sistemi i shëndetit mendor pasqyron dhe është
I ndikuar nga sistemi shëndetësor në përgjithësi dhe
përcaktimi I qeverisë për të ndihmuar qasjen e të
moshuarve në sistemin e shëndetit mendor.
- E dyta, të moshuarit konsultohen më shpesh me
mjekë, se sa me profesionistë të shëndetit mendor për
vështirësitë e tyre psikologjike.
- E treta ,tek të moshuarit shpesh ka një lidhje midis
problemeve fizike dhe atyre mendore

29. - Shumica e personave që shkojnë
drejt vdekjes duan një mundësi të
marrin disa vendime në lidhje me
jetën dhe vdekjen e tyre.
- Disa individë duan të përfundojnë
ndonjë punë të papërfunduar, ata
mund të duan, që të zgjidhin
probleme ose konflikte për të
vendosur rregull në punët e veta.
- Por, a kalojmë të gjithë njerëzit
në këto faza para se të vdesim?
Përballja me vdekjen

30. - Elizabeth Kubler-Ross e ndau sjelljen dhe të
menduarit e një personi pranë vdekjes në pesë faza:
mohimi dhe izolimi, zemërimi, marrëveshja,
depresioni dhe pranimi.
Elizabeth Kubler-Ross

31. - Mohimi dhe izolimi është faza e parë e para-
vdekjes, gjatë së cilës personi e mohon, që vdekja po
vjen me të vërtetë.
- Zemërimi është faza e dytë para-vdekjes, në të
cilën personi kupton që mohimi nuk është më një gjë
reale.
- Marrëveshja është faza e tretë para-vdekjes, gjatë
së cilës personi zhvillon një ndjenjë shprese se
vdekja do të shtyhet disi në kohë.
- Depresioni është faza e katërt e para-vdekjes, në të
cilën personi fillon fillon ta pranojë, që vdekja është
e sigurtë, në këtë periudhë mund të shfaqet një
periudhë depresioni ose pikëllimi përgaditor.
- Pranimi është faza e pestë, gjatë së cilës personi
zhvillon një ndjesi paqeje, një pranim të fatit të tij, në
shumicën e rasteve, një dëshirë për të qenë vetëm.

32. - Humbja mund të shfaqet në shumë forma në jetët
tona, si për shembull, shkurorëzimi ose humbja e
vendit të punës.
-Por, asnjë humbje nuk është më e madhe se ajo që
vjen me atë të vdekjes së dikujt, që e duam shumë.
- Shumë problematike është për të moshuarit
humbja e partnerit.
- Pas kësaj ata ndjehen të vetmuar, kanë vështirësi
ekonomike dhe mund t`u shfaqen vështirësi në
kujdesin për shëndetin e tyre.
- Duhet përmendur se femrat duket që e përballojnë
më lehtë humbjen e bashkëshortit.
- Megjithatë, duhet thënë se përshtatja në rrethanat
jetësore pas humbjes së partnerit varet nga shumë
faktorë.
Përballimi i vdekjes së dikujt
tjetër

33. 11 pyetje

34. 1. Flisni për periudhën neontale tek foshnjat

35. 2. Qka quanim “PERMANENCE E OBJEKTIT” ?

36. 3. Qka quanim “PERMANENCE E OBJEKTIT” ?

37. 4. Cilat janë ndryshimet më të dukshme që shfaqen gjatë
pubertetit ?

38. 5. Cilat janë tri sferat ku faktohet se adoleshenti Ka më
shumë probleme se sa individet e vegjel e te rritur?

39. 6. Cka ndodh kur hyjmë në pjekurinë e mesme e cka ne
ate te vonshmen ?

40. 7. Gjatë ciles moshë femrat futen në menopauzë?

41. 8. Sa e kane vendosur biologet limitin e jetes duke u
bazuar ne shkallen e ndarjes se qelizave ?

42. 9. Cka ndodh kur arrijme “moshën e thyer” ?

43. 10. Cka bëri Elizabeth Kubler-Ross?

44. 11. Kush e perballon me shume vdekjen ne moshe te
thyer, mashkulli apo femra?

45. Faleminderit për vëmendjen…