ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ. Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1. Τα δημογραφικά δεδομένα α. Ο πληθυσμός β. Οι μετακινήσεις μέσα και έξω από την Ελλάδα 2. Οι παραγωγικές δυνάμεις μέσα και έξω από την Ελλάδα και η «Μεγάλη Ιδέα»

1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Μπακάλης Κώστας
history-logotexnia.blogspot.com

2.  Βασιλέως Γερμενής: Περιμένοντας αγώι
Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων. Ποια όψη του φαινομένου
της ιστορίας (πολιτική, γεγονοτολογική, οικονομική, κοινωνική)
αναδεικνύει ο πίνακας;

3. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το ανεξάρτητο νεοελληνικό κράτος άρχισε την ιστορική του πορεία το 1830,
μετά από μία δεκαετία (1821-1830):
 σκληρών αγώνων,
μεγάλων καταστροφών
και ανθρώπινων απωλειών.

4. Η παγίωση της τάξης, της στοιχειώδους έστω κρατικής λειτουργίας και η αρχή της
ανοικοδόμησης και της οικονομικής ανάπτυξης έχουν την αφετηρία τους στο
1833, μετά την εγκατάσταση της βαυαρικής δυναστείας στην Ελλάδα.
 Άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο, 25 Ιανουαρίου 1833

5.  Χαρακτικό με Βαυαρούς στρατιώτες
να συγκρούονται με άτακτους
πολεμιστές. Το 1833 υπήρχαν στο
ελληνικό βασίλειο5.000 περίπου
άτακτοι πολεμιστές. Οι πιο πολλοί
είχαν πολεμήσει στην Ελληνική
Επανάσταση και περίμεναν βοήθεια
από την κυβέρνηση.
◄ Χαρακτικό με ληστή (μέσα19ου αιώνα). Το ελληνικό κράτος
προσπάθησε να αντιμετωπίσει τη ληστεία με τον τακτικό στρατό,
χωρίς όμως ιδιαίτερα αποτελέσματα. Οι ληστές είχαν συχνά καλές
σχέσεις με τους κατοίκους σε πολλά ορεινά χωριά, αλλά έπαιρναν
επίσης μέρος σε εξεγέρσεις που γίνονταν στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Πηγή:
http://museduc.gr/docs/Istoria/C/LAI_K03_K04.pdf
Όμως ο νέος στρατός που δημιούργησε η Αντιβασιλεία τούς άφηνε απ’ έξω. Οι αυστηροί
κανόνες, η σκληρή εκπαίδευση και η πειθαρχία, η εξάρτηση του στρατού από την κεντρική
εξουσία και οι χαμηλοί μισθοί είχαν αποτέλεσμα να πάνε σ’ αυτόν μόνο 35 παλιοί πολεμιστές.

6. Το πρόβλημα που αντιμετώπιζε η χώρα δεν ήταν μόνο η αποκατάσταση των ζημιών
που ο πολυετής πόλεμος και η αναρχία είχαν προκαλέσει. Σχεδόν όλες οι δομές και οι
λειτουργίες της κοινωνίας, στον οικονομικό ειδικά χώρο, ήταν απαρχαιωμένες και
βρίσκονταν σε πλήρη αναντιστοιχία με τις προόδους που τα κράτη της Δυτικής
Ευρώπης είχαν ήδη πετύχει στον τομέα αυτό. Τα κράτη αυτά ζούσαν ήδη τη
βιομηχανική επανάσταση και το μετασχηματισμό των παραγωγικών και
οικονομικών τους δυνάμεων. Η Ελλάδα βρισκόταν ακόμα στην Ανατολή, εκεί όπου:
1. η βιομηχανία ήταν άγνωστη,
2. οι μεταφορές διεξάγονταν με πρωτόγονα μέσα και
3. οι καλλιέργειες γίνονταν με μεθόδους οι οποίες ήταν γνωστές -οι περισσότερες-
από την εποχή του Ησιόδου.
Δύση
Ανατολή
ΕΝΩΤΙΚΟΙ
ΑΝΘΕΝΩΤΙΚΟΙ

7. Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
1. Τα δημογραφικά
δεδομένα
α. Ο πληθυσμός

8. Πηγή: http://www.venetokleio.gr/school/index
.php?module=browse&action=teacher&teacherID=23
 Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους

9. Η Ελλάδα
δεν ήταν
μόνο:
1.φτωχή
2. με
απαρχαιωμένες
παραγωγικές
δομές.
3. Ήταν επίσης
μικρή στην
έκταση
4. Και
ολιγάνθρωπη.
 Ποια ήταν η κατάσταση της ελληνικής οικονομίας μετά την επανάσταση του 1821;

10. Φτωχή, απαρχαιωμένη,
μικρή, ολιγάνθρωπη!!!

11.  Ο χώρος του ελληνικού κράτους περιελάμβανε :
Η γραμμή Αμβρακικού-
Παγασητικού
αποτελούσε τα σύνορα
του νέου ελληνικού
κράτους.
Από τα νησιά του
Αιγαίου στην Ελλάδα
ανήκαν μόνο οι Βόρειες
Σποράδες και οι
Κυκλάδες.
Ο κορμός της χώρας
ήταν η Ρούμελη και ο
Μωριάς, όπως στα
επαναστατικά χρόνια.
Το 1864 προστέθηκαν
τα Ιόνια νησιά και τα
το 1881 η Θεσσαλία.
Έτσι, τα βόρεια σύνορα
άγγιξαν τον Όλυμπο και
τη Μακεδονία.

12. ▲ Ποιος από τους παρακάτω χάρτες δείχνει το
ελληνικό κράτος στα 1832; Ποιοι όχι; Δικαιολογήστε
την απάντησή σας. http://museduc. gr/ docs/ Istoria/
C/ LAI _K03_K04.pdf

15.  Πώς
διαμορφώθηκαν
τα σύνορα της
Ελλάδας από τα
πρώτα χρόνια της
Ανεξαρτησίας
μέχρι και το 1881;
 http://2dim-
kalam.thess.sch.gr
/?p=130

16. Η πυκνότητα του πληθυσμού κυμαινόταν από 15 (1828) σε 43 (1911) κατοίκους στο
τετραγωνικό χιλιόμετρο,  όταν σε πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης οι ίδιοι
αριθμοί ήταν τριψήφιοι.
1828 1911
15 κάτοικοι / km2 43 κάτοικοι / km2
Πυκνότητα πληθυσμού (1900)
Σύγκριση με στοιχεία ενότητας ΑΙ του σχολικού βιβλίου
Σε ποια κατάσταση πλησιάζουν τα σχετικά ελληνικά στοιχεία;
Ευρώπη 40,1 κάτ. / τετρ. χιλιόμετρο
Ασία 21,3 κάτ. / τετρ. χιλιόμετρο
Αφρική 4 κάτ. / τετρ. χιλιόμετρο
Βόρεια Αμερική 3,4 κάτ. / τετρ. χιλιόμετρο

17.  Πανόραμα της Αθήνας στα 1830-1840

18. Οι εικόνες που μας έρχονται από εκείνη την εποχή μαρτυρούν την
εξάντληση του τόπου και των ανθρώπων.
• Γύρω από τις πόλεις τα εδάφη ήταν γυμνά, εξαντλημένα:  από
την υπερβόσκηση και  την υλοτομία και
τα χωράφια έμοιαζαν χέρσα, εξαιτίας της
εκτεταμένης αγρανάπαυσης, με την οποία οι
αγρότες πάσχιζαν να βελτιώσουν τις αποδόσεις τους.
• Τα περιφραγμένα περιβόλια πολύ λίγο βελτίωναν την αίσθηση
εγκατάλειψης που απέπνεε το τοπίο.
Παραγωγική δυνατότητα της χώρας

19. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας στην αυγή της ανεξαρτησίας της
Μαζί με τους ιστορικούς αυτής της περιόδου του πόνου, ας μεταφερθούμε στις
κορυφές των βουνών της Ελλάδας... ας στρέψουμε γύρω το βλέμμα μας... Τι
απελπισία!... Παντού ερείπια! Άμορφοι όγκοι και χαλάσματα που ακόμα καπνίζουν,
δακρυσμένες γυναίκες, οικογένειες χωρίς ψωμί! Μάταια αναζητούμε τις πόλεις, ούτε
χωριά δεν υπάρχουν! Στα πόδια του Παρθενώνα, κάτω από το φωτοστέφανο του
ένδοξου ονόματος της Αθήνας, κείτονται καλύβες, μισές πέτρα, μισές ξύλο. Μπροστά
τους περνούν μονοπάτια, όχι δρόμοι, και αυτά ακόμα τα περάσματα ακατάστατα και
λασπωμένα! Κανένα σύγχρονο μνημείο! Ιερά μάρμαρα μόνο, στοιχειωμένα από τις σκιές
των παλαιών! Εδώ, φυτείες ξεραμένες, ξεριζωμένες, πυρπολημένες. Εκεί αμπέλια και
ελαιώνες κατεστραμμένοι. Κανένας δρόμος, καμία απόδειξη λειτουργίας μιας
προηγούμενης διοίκησης! Όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή! Όλα πρέπει να αρχίσουν
από το τίποτα! Και αυτά τα «όλα» πρέπει να γίνουν από μια χούφτα ανθρώπους, τους
λίγους που μπορούν να διευθύνουν, να διδάξουν, να δημιουργήσουν το Έθνος! Τι
εργασία αντάξια γιγάντων! Και μερικοί θα ήθελαν να έχουν ήδη ολοκληρωθεί όλα αυτά,
να είναι τα πάντα στρωμένα, διαμορφωμένα! Πού και πότε έφθασαν λίγα μόλις χρόνια
στη Δύση για να πετύχει ένα τέτοιο θαύμα;
Από το βιβλίο, Pierre Α. Moraitinis, La Grece telle qu'elle est, Paris, Athenes, Berlin,
1877 (ανατύπωση Δ.Ν. Καραβίας, 1987) Av ant-propos, p. 7-8.
Σε ποια κατάσταση βρίσκεται η οικονομία της Ελλάδας μετά την ανακήρυξη της
ανεξαρτησίας της και ποιοι λόγοι συνετέλεσαν σ’ αυτό; Να αξιοποιήσετε και τα στοιχεία
που προκύπτουν από το παράθεμα.

20. Δημογραφική ανάπτυξη
Παρ' όλα αυτά, ο πληθυσμός αυξανόταν με γρήγορους ρυθμούς,
 χωρίς ποτέ να εξαντλούνται τα περιθώρια δημογραφικής εξέλιξης σε μια τόσο
αραιοκατοικημένη χώρα.
Οικονομία
•οικονομικές δυνατότητες περιορισμένες
•πενιχρά παραγωγικά πλεονάσματα
•αποτέλεσμα : σε περιόδους αστάθειας  καταστροφή
π.χ. Κριμαϊκός πόλεμος (1853)
[Ρωσία  Οθωμανική Αυτοκρατορία + Αγγλία + Γαλλία] Ναυτικός αποκλεισμός
Ελλάδας από Αγγλογάλλους (1854)
πείνα,
αρρώστια,
ανθρώπινες απώλειες  επιβεβαίωση των μικρών δυνατοτήτων της χώρας

21. ▲ Ο Κριμαϊκός πόλεμος (1854 –1856) ξεκίνησε όταν η Ρωσία απαίτησε να προστατεύει η
ίδια τους Άγιους Τόπους. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρνήθηκε και το 1853 κήρυξε πόλεμο
στη Ρωσία. Με την Οθωμανική Αυτοκρατορία συμμάχησαν η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία,
που ήθελαν να σταματήσουν την επεκτατική πολιτική της Ρωσίας. Έτσι, έστειλαν στρατό
στην Κριμαία, στη Μαύρη Θάλασσα. Ο πόλεμος τέλειωσε όταν η Ρωσία, που νικήθηκε,
υπέγραψε συνθήκη ειρήνης το Μάρτιο του1856.
Πηγή: http://museduc.gr/docs/Istoria/C/065-084_C_GYM_KEF_04.pdf

22. Αξιοποιώντας τα στοιχεία του πίνακα 1 της σελίδας 13 του σχολικού βιβλίου
α) να εξηγήσετε με βάση τα ιστορικά δεδομένα τις ανακατατάξεις που παρατηρείτε
στην έκταση και τον πληθυσμό του ελληνικού κράτους.
β) να τις συσχετίσετε με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις με τις οικονομικές εξελίξεις
στον ελληνικό χώρο
ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ(σε τετρ. χλμ) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
1838 47.516 752.000
1851 47.516 1.015.000
1871 50.211 1.480.000
1881 63.606 2.004.000
1901 63.211 2.521.000
1911 63.211 2.701.000
1914 120.000 4.818..000
1920 150.833 5.531.000
1928 130.199 6.205.000
1936 130.199 7.050.000
Πίνακας 1
Εξέλιξη της έκτασης και του πληθυσμού της Ελλάδας (1838-1936)

23. Πληθυσμός
Ευρώπη 1800 187.000.000 κάτ. (20,9% παγκόσμιου)
1850 266.000.000 κάτ. (22,3% παγκόσμιου)
1900 401.000.000 κάτ. (25,5%. παγκόσμιου)
Σύγκριση με στοιχεία ενότητας ΑΙ του σχολικού βιβλίου
 Υπάρχει αντιστοιχία στη δημογραφική εξέλιξη μεταξύ της Ελλάδας και
του Ευρωπαϊκού συνόλου;
Μεθοδολογικά: η ανάγνωση ενός στατιστικού πίνακα απαιτεί την
κινητοποίηση των γνώσεών μας ώστε να μπορούν να προκύψουν οι αναγκαίοι
συσχετισμοί για την ερμηνεία των αριθμητικών δεδομένων. Ωστόσο, δεν πρέπει
να διαφεύγει της αντίληψής μας ότι τα νούμερα αξιολογούνται και ως απόλυτα
και ως σχετικά στατιστικά μεγέθη.

24. Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
1. Τα δημογραφικά
δεδομένα
β. Οι μετακινήσεις μέσα
και έξω από την Ελλάδα

25. Πηγή: http://www.venetokleio.gr.
Επιμέλεια: Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους

26.  Να συγκρίνετε την κατάσταση των ελληνικών πόλεων τα πρώτα χρόνια μετά τη
δημιουργία ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με την αντίστοιχη των αστικών κέντρων
της Δυτικής Ευρώπης.
Οι πόλεις μεγάλωναν,
χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είχαν κάποια ομοιότητα,
στο διάστημα που μας απασχολεί, με τα βιομηχανικά,
εμπορικά, χρηματιστικά, αστικά κέντρα της Δύσης.
Για τα ευρωπαϊκά μέτρα οι πόλεις της μικρής Ελλάδας
έμοιαζαν περισσότερο με μεγάλα χωριά.

27. •Να καταγράψετε τα χαρακτηριστικά των ελληνικών πόλεων το 19ο αι.
ΠΟΛΗ
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
Προεπαναστατικά
χρόνια
1879 1889 1907
Αθήνα 12.000(1805) 63.000 114.000 168.000
Βέροια 8.000(1797) - - -
Βόλος - 5.000 11.000 23.000
Ερμούπολη - 22.000 22.000 18.000
Θεσσαλονίκη 65.000(1806) - - -
Ιωάννινα 30.000(1809) - - -
Κέρκυρα - 16.000 19.000 28.000
Λάρισα 25.000(1809) 13.000 14.000 18.000
Μήλος 5.000(1820) - - -
Μιστράς 20.000(1805) - - -
Μύκονος 5.000(1820) - - -
Ναύπλιο 7.000(1799) 5.000 5.000 5.000
Πάτρα 10.000(1805) 25.000 33.000 38.000
Πειραιάς - 22.000 34.000 74.000
Πόρος 7.000(1820) - - -
Πύργος - 9.000 12.000 14.000
Σπέτσες 8.000(1820) - - -
Τριπολιτσά 20.000(1805) 10.000 11.000 11.000
Ύδρα 28.000(1821) 6.500 6.500 -
Χαλκίδα 12.000(1805) 7.000 10.000 11.000
Ψαρά 6.000(1820) - - -

28.  Η Αθήνα γύρω στο 1860.

29.  Τι γνωρίζετε για τις μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών εντός και εκτός
Ελλάδας ως τις αρχές του 20ου αιώνα;
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ - ΑΣΤΥΦΙΛΙΑ
Η μετακίνηση ανθρώπων από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα:
 δεν στόχευε αποκλειστικά σε εγκατάσταση στον αστικό χώρο,
όπου η αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων δεν έδινε στους
νεοφερμένους πολλές ευκαιρίες.
προς τα λιμάνια της
Ανατολικής Μεσογείου,
• της Μαύρης
Θάλασσας,
• προς το Δούναβη,
τη Νότια Ρωσία,
• τη Μικρά Ασία,
• Και την Αίγυπτο.
ΑΜΕΡΙΚΗ
•Προς το τέλος του 19ου αιώνα
και στις αρχές του 20ού,
άνοιξαν οι δρόμοι προς την
Αμερική.
•Η σταφιδική κρίση εκείνης
της εποχής προκάλεσε μεγάλο
ρεύμα μετανάστευσης πέρα
από τον Ατλαντικό.
ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: Οι μεταναστεύσεις του αγροτικού πληθυσμού ήταν
συχνό φαινόμενο:

30.  Σταφίδα: μεγάλη ζήτηση στην Ευρώπη, εξελίσσεται
σε μονοκαλλιέργεια στη ΒΔ Πελοπόννησο 
συσσώρευση πλούτου και ευάλωτη τοπική οικονομία
(π.χ. κρίση της σταφίδας).
Οι εξαγωγές σταφίδας στα 1878
 Δρεμόνι, δοχείο για
την επεξεργασία της
σταφίδας
 Αγρότες επεξεργάζονται σταφίδα

31. Α. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
2. Οι παραγωγικές
δυνάμεις μέσα και έξω
από την Ελλάδα και η
«Μεγάλη Ιδέα»

32. Το
κείμενο του
σχολικού
βιβλίου με
πλαγιότιτλου
ς
Πηγή:
http://www.v
enetokleio.gr.
Επιμέλεια
Παναγιώτης
Αθανασόπου
λος
Εσωτερικοί
οικονομικοί
λόγοι
στασιμότητας
 Εξωτερικοί
οικονομικοί
λόγοι
Στασιμότητας
 Εσωτερικοί
πολιτικοί και
ιδεολογικοί
λόγοι
στασιμότητας

33.  Σε ποιο μοντέλο (πρότυπο) ανάπτυξης είναι προσανατολισμένη η χώρα και για
ποιους λόγους αυτό δεν επιτυγχάνεται αρκετές δεκαετίες μετά την ανεξαρτησία;
Πολλές δεκαετίες, μετά την ανεξαρτησία της, η Ελλάδα εξακολουθούσε να μοιάζει
περισσότερο με την Ανατολή παρά με τη Δύση, παρ' όλο που η τελευταία υπήρξε το
ζητούμενο, το επιθυμητό, το σημείο αναφοράς όλα αυτά τα χρόνια.
 Απουσίαζαν τα ισχυρά κέντρα ανάπτυξης, οι «ατμομηχανές» της οικονομικής και
τεχνικής προόδου.
Πώς θα μπορούσαν άλλωστε να υπάρξουν, όταν απουσίαζαν όλα όσα ήταν αναγκαία
και προαπαιτούμενα για τη δημιουργία τους;

34. Χρειάστηκε να
δυσκολέψουν
γι'αυτούςοι
οικονομικέςκαι
πολιτικέςσυνθήκες,
προςτο τέλος
κυρίως του
19ου αιώνα,
για να
ανακαλύψουν τη
σημασία που
είχε η φτωχή
τους πατρίδα.
Ελλάδα ως
καταφύγιο και πεδίο
οικονομικών
δραστηριοτήτων
 το μικρό
ελληνικό
βασίλειο ήτανγια
πολλάχρόνιαμιακακή
ανάμνησημάλλον,
έναςφτωχόςκαιίσως
ανεπρόκοπος
συγγενής.
 Οι δικές τους
επιτυχίες φάνταζαν
ολότελαξένεςσε
σύγκρισημετη
στασιμότητακαιτην
ένδειατηςμικρής
Ελλάδας.
Για τους Έλληνες
τωνπεριοχώναυτών:
υπήρχαν και
αναπτύσσονταν
από:
 την
Ουκρανία ως το
Σουδάν,
 από το
Δούναβη ως τον
Καύκασο και
 από τη
Σμύρνη ως την
Κιλικία.
Έλληνες, ελληνικά
κεφάλαια και πλούτος
πνευματικά,
οικονομικά,
παραγωγικά,
υπήρχαν έξω από
τα σύνορά της, τα
οποία πολλές
φορές
κυριαρχούσαν
στο χώρο τους
αλλά και σε
ευρύτερες
περιοχές.
Ισχυρά κέντρα
ελληνισμού
Αναφερθείτε στις παραγωγικές δυνάμεις έξω από την Ελλάδα.
Επιπλέον, η χώρα ανταγωνιζόταν τον εαυτό της.

35.  Να εξηγήσετε πώς το όραμα της “Μεγάλης Ιδέας” αποτέλεσε τροχοπέδη στην
εσωτερική ανάπτυξη του ελληνικού κράτους
Η πρόοδος του εκτός συνόρων ελληνισμού ταλάνιζε το μικρό βασίλειο.
• Ενίσχυετηνιδέαότιτουπάρχονκράτοςδενήτανπαράμίαημιτελήςκατασκευή,ταθεμέλιααπλώςγιακάτι
μεγαλύτερο.
• Η «Μεγάλη Ιδέα» δημιουργούσε προσδοκίες για ολοκλήρωση του εθνικού οράματος,
• που προϋπέθετε σημαντική διεύρυνση των συνόρων.
Η έντονη παρουσία της εθνικής αυτής ιδεολογίας:
• είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο,
• ιδιαίτερα σε εποχές που τα προβλήματα έμοιαζαν με ανοικτές πληγές, στην περίπτωση της
Κρήτης ή, αργότερα, της Μακεδονίας.
Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους αποκλειστικά
στα εσωτερικά ζητήματα,
 στην οικονομική ανόρθωση και  τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση.
Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και
καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων.

36. ◄ Γελοιογραφία από το σατιρικό περιοδικό
Νέος Αριστοφάνης: Οι «αλύτρωτες»
περιοχές είναι τα πουλερικά που ταΐζει η
Ελλάδα.
http://museduc.gr/docs/Istoria/C/LAI_
K03_K04.pdf
▲ Η Ελλάδα κοιμάται και ονειρεύεται τις
Μεγάλες Δυνάμεις να την οδηγούν στην
Κωνσταντινούπολη και στο θρόνο της
Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

37. ΛΙΓΗ ΑΚΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
ΠΗΓΕΣ
 Πηγές
Ασπροποτάμου
Βερλίγκα

38. ΜΑΘΑΙΝΩ ΝΑ ΑΝΑΛΥΩ ΤΟΥΣ ΠΙΝΑΚΕΣ
ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ
ΚΑΙ ΝΑ ΑΞΙΟΠΟΙΩ ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥΣ
Υλικό από Ελευθεροτυπία

39. Κατά τη βαθμολόγηση απαντήσεων σε ερωτήσεις που απαιτούν επεξεργασία ιστορικού
υλικού (παραθεμάτων, εικόνων, διαγραμμάτων, χαρτών κτλ.) αξιολογείται, ανάλογα με τη
συγκεκριμένη κατά περίπτωση διατύπωση της ερώτησης, η ικανότητα του μαθητή:
Να περιορίζει αυστηρά την απάντησή του σε όσα ζητεί η ερώτηση και να μην
επεκτείνεται σε γενικόλογο συνολικό σχολιασμό ή παρουσίαση του
περιεχομένου της "πηγής".
Να αντιλαμβάνεται την ακριβή σημασία των ιστορικών όρων που περιέχει η "πηγή".
Να εντοπίζει τη ζητούμενη πληροφορία και να τη συγκρίνει με την αντίστοιχη
πληροφορία του σχολικού βιβλίου ή άλλης "πηγής" που του δίνεται προς εξέταση.
Να εντοπίζει τις ομοιότητες και τις διαφορές αφενός ανάμεσα στο περιεχόμενο και
αφετέρου ανάμεσα στην οπτική δύο ή περισσοτέρων "πηγών".
Να αναγνωρίζει το είδος της "πηγής" και να εντάσσει την πληροφορία της "πηγής" στα
γενικότερα ιστορικά της συμφραζόμενα.
Να συνοψίζει επιγραμματικά τις πληροφορίες που του ζητούνται.
Να συμπληρώνει, να υποστηρίζει ή να αντικρούει την επιχειρηματολογία της "πηγής"
με βάση τις ιστορικές του γνώσεις.
Να συνθέτει το περιεχόμενο δύο ή περισσοτέρων "πηγών".

40. Με βάση τις παραπάνω απαιτήσεις των εξετάσεων ο μαθητής θα πρέπει να
ακολουθήσει τα εξής βήματα στην επεξεργασία του παραθέματος:

41. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.

42. 1ο ΘΕΜΑ ΠΗΓΗ 1
Αγροτική Έξοδος Οι χωρικοί της Ρούμελης, της Ηπείρου, του ανατολικού Μωρηά, όλο και
πολυπληθέστεροι, εγκαταλείπουν το χωριό και καταφεύγουν στις πόλεις· στην Αθήνα ο
πληθυσμός, όπως θα δούμε, δεκαπλασιάζεται μέσα σε ογδόντα χρόνια, από τα 1830 ως τα 1909.
Όπως η ζήτηση για τα αδύνατά τους χωράφια είναι μηδαμινή, συχνά μη καταφέρνοντας να
ρευστοποιήσουν την αγροτική περιουσία τους, οι οικογένειες χωρίζονται, τα γυναικόπαιδα
παραμένουν στο χωριό, ενώ τα αρσενικά μέλη καταφεύγουν για εργασία στις πόλεις και
επιστρέφουν μόνο το θέρος και την εποχή της σποράς. Για μια μεταβατική περίοδο που βαστάει
κάποτε ολόκληρη γενιά, ο εργάτης ή ο οικιακός υπηρέτης στην Αθήνα ζει ακόμα με το ψωμοτύρι
που του στέλνει το χωριό, εξακολουθεί ακόμα να στηρίζεται στο χωριό· η προλεταριοποίηση της
οικονομικής αλλά και της ιδεολογικής ύπαρξης του μετατίθεται έτσι για δεκαετίες ολόκληρες ...
Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του Κινήματος της Εργατικής Τάξης. Η διαμόρφωση της
εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1988, σσ. 122-123
ΠΗΓΗ 2
Διαδικασία Αστικής Συγκέντρωσης. Μετανάστευση
Είναι αλήθεια πως ο σχηματισμός των ελληνικών πόλεων (που στην ουσία ήταν ανύπαρκτες την
εποχή που δημιουργήθηκε το ελεύθερο βασίλειο), προκύπτει βασικά από τη συρροή των
αγροτών στα αστικά κέντρα. Όμως σ’ ολόκληρο το 19ο αιώνα είναι εντελώς αδύνατο να
δώσουμε ακριβείς αριθμούς. Αποκαλυπτικό όμως είναι το γεγονός, ότι το 1890 ενώ το σύνολο
του αυστηρά αστικού πληθυσμού της χώρας, που περιλαμβάνει τα είκοσι τρία σημαντικότερα
αστικά κέντρα, φτάνει τις 404.000 (από τις οποίες οι 190.000 αντιπροσωπεύουν το συνολικό
ποσό αύξησης των κατοίκων των πόλεων από το 1853, ο αριθμός των ανθρώπων που είχαν
γεννηθεί στην Ελλάδα και κατοικούσαν στο εξωτερικό έφτασε σε 180.000. ΣΥΝΕΧΕΙΑ

43. ΠΗΓΗ 2
Διαδικασία Αστικής Συγκέντρωσης. Μετανάστευση
Ο αριθμός, λοιπόν, των μεταναστών το 1890 είναι της ίδιας τάξεως με το σύνολο της αύξησης
του αστικού πληθυσμού σε απόλυτους όρους. Η αύξηση όμως αυτή, περιλαμβάνει και τη φυσική
αύξηση του αστικού πληθυσμού: την περίοδο αυτή πρέπει να είναι της τάξεως των 50%. Το τμήμα
εκείνο του αστικού πληθυσμού που αυξήθηκε λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης δε θα πρέπει
συνεπώς να ξεπερνάει πολύ τις 100.000 κατοίκους. Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι το
μεταναστευτικό ρεύμα προς το εξωτερικό, ήταν αριθμητικά ισχυρότερο από το ρεύμα
αστικοποίησης· μ’ άλλα λόγια: περισσότεροι κάτοικοι της ελληνικής επαρχίας οδηγούνται προς
το εξωτερικό, παρά προς τις πόλεις.
...........................................................................................................................
Το αποδημητικό ρεύμα κατευθύνεται αρχικά προς την Κωνσταντινούπολη και τα δυτικά παράλια
της Μικράς Ασίας.
...........................................................................................................................
Όμως οι πληθυσμιακές μετακινήσεις δεν κατευθύνονται μόνο προς την Τουρκία αλλά και προς τη
μεσημβρινή Ρωσία, όπου υπήρχαν 600.000 Έλληνες το 1920, και τη Ρουμανία.
...........................................................................................................................
Για τις Η.Π.Α. μεταναστεύουν 376.000 κάτοικοι, ενώ 390.000 προστίθενται στον πληθυσμό των
αστικών κέντρων στο διάστημα 1889-1920 (εδώ συμπεριλαμβάνεται και η φυσική αύξηση του
αστικού πληθυσμού). Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σσ. 107-108
Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου σας
να παρουσιάσετε τα χαρακτηριστικά των μετακινήσεων των αγροτικών πληθυσμών
εντός των ορίων της χώρας και προς το εξωτερικό.

44.  Η μετανάστευση προς τις ΗΠΑ
συνεχίζεται μέχρι το 1924. Τότε η
αμερικανική κυβέρνηση κλείνει τα
σύνορά της για τους μετανάστες.

45. ▲ Έλληνες μετανάστες
στις ΗΠΑ τη δεκαετία του
1910.
► «Τα Μετέωρα», ελληνικό καφενείο
στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1910.

46. ▲ Ιωάννα Καρυστιάνη, Νύφες (2005)
Η μετανάστευση στις Η.Π.Α στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές
του 20ου αιώνα. Στο βιβλίο βασίστηκε η ομώνυμη ταινία του
Παντελή Βούλγαρη(2005)

47. 2Ο ΘΕΜΑ ΠΗΓΗ 1
Όψεις της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια
Στην πραγματικότητα, την εποχή της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας, η πλειοψηφία του
αγροτικού πληθυσμού ζούσε σ’ ένα καθεστώς κλειστής οικονομίας. Άλλωστε, η κατάσταση
αυτή μεταβλήθηκε μόνο σταδιακά. Ο Τίρς (Thiersch) έγραφε το 1830: «Τα ρούχα της φαμελιάς
γίνονται στο σπίτι χωρίς καμιά ξένη βοήθεια. Ο χωρικός ετοιμάζει ακόμα και το πετσί που
φτιάνει παπούτσια, που τα δένουν ακόμα με τον τρόπο των αρχαίων, ενώ η γυναίκα του και οι
κόρες του γνέθουν με το αδράχτι και υφαίνουν το βαμπάκι και το μαλλί, απ’ τα οποία
φτιάχνουν κάθε είδους ρούχα. Για τη δουλειά που ο χωρικός δεν μπορεί να την κάνει μοναχός,
όπως και για τους φόρους που πρέπει να πληρώσει στο κράτος, τα καταφέρνει με ένα μέρος
των προϊόντων του: ο σιδεράς που του φτιάχνει το υνί του αλετριού του και τα άλλα εργαλεία
τα γεωργικά, ο ιδιοκτήτης των αλόγων που του αλωνίζουν το στάρι του, ο παπάς που βαφτίζει
τα παιδιά του και ευλογεί τους καρπούς του, παίρνουν ο καθένας από τα προϊόντα αυτά ένα
μέρος συμφωνημένο προκαταβολικά. Όσο για το κράτος, πρέπει να πληρώσει τη δεκάτη, για
όλα του τα προϊόντα, είτε σε στάρι, είτε σε καπνά, είτε σε βαμπάκι. («Η παρούσα κατάσταση της
Ελλάδος και τα μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμησή της. – Η Ελλάδα του Όθωνα», Αθήνα
1972, σσ. 302-303, εκδ. Λιψίας 1833, τομ. 1). Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Αμπού διαπιστώνει
παρόμοια γεγονότα: «Το νόμισμα είναι είδος τόσο σπάνιο στην ύπαιθρο, που δεν έχει κανείς
παρά να συμβιβαστεί μ’ αυτό τον τρόπο είσπραξης (σε είδος)».
Μάλιστα, μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, παρατηρείται μια επαναστροφή της ελληνικής
υπαίθρου προς μια αυτοκατανάλωση εντονότερη από εκείνη του δεύτερου μισού του 18ου
αιώνα. Η παρακμή των πρώτων βιομηχανικών και βιοτεχνικών μονάδων, που αφανίζονται από
τον ανταγωνισμό της δυτικής βιομηχανίας, κι αργότερα οι λεηλασίες που έγιναν στην
επανάσταση, ανάτρεψαν τις τάσεις που είχαν εκδηλωθεί πριν το 1820. ΣΥΝΕΧΕΙΑ 

48. Επιπλέον, η καταστροφή της κοινωνικής και γεωγραφικής ισορροπίας, μετά την ανεξαρτησία,
που προκύπτει από τη διείσδυση ενός εξαιρετικά συγκεντρωτικού διοικητικού συστήματος,
αποτέλεσε τροχοπέδη για την όποια ανάλογη εξέλιξη προς την κατεύθυνση αυτή. Τον πρώτο
καιρό της ανεξαρτησίας, η στασιμότητα που χαρακτήριζε την ανάπτυξη των παραγωγικών
δυνάμεων στην ύπαιθρο ήταν σχεδόν ολοκληρωτική. Μόνο σταδιακά στάθηκε δυνατό να
μεταβληθεί η κατάσταση, με την παρεμβολή νέων παραγόντων. Από το 1850-1860, και
κυρίως από το 1875-1880, αρχίζουν να εμφανίζονται μαζικά, καλλιέργειες που προόριζαν τα
προϊόντα τους για την αγορά.
Κ. Τσουκαλά, Εξάρτηση και Αναπαραγωγή, σσ. 89-90
ΠΗΓΗ 2
Ο αγροτικός χώρος
Στα χωριά της αυτοκατανάλωσης η τυπική οικονομική μονάδα συγκροτείται από μια αγροτική
οικογένεια, την κατοικία και τα μέσα παραγωγής της –αροτριώντα ζώα, συνήθως ένα βόδι, το
ησιοδικό, ακόμα ξύλινο, άροτρο, διάφορα μικροεργαλεία τοπικής κατασκευής, δυο-τρία
αιγοπρόβατα, λίγα πουλερικά και τη γη, είκοσι ως πενήντα στρέμματα ξερικά για σιτάρι,
καλαμπόκι ή σίκαλη, ένα στρέμμα περιβόλι.
Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην Ιστορία του Κινήματος της Εργατικής Τάξης, σ.120
ΠΗΓΗ 3
Τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομίας το 1832
Όπως συνέβαινε και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου κατά το 19ο αιώνα η
ελληνική οικονομία το 1832 βασιζόταν στην αγροτική κυρίως παραγωγή, η δομή της οποίας
δεν είχε εξελιχθεί σημαντικά από τα χρόνια της τουρκοκρατία ΣΥΝΕΧΕΙΑ 

49. ...........................................................................................................................
Χαρακτηριστικό της οικονομίας (σημ. το 1832) ήταν ο χωρισμός στον τομέα της επιβιώσεως και
σε εκείνον της αγοράς. Η οικονομία της επιβιώσεως υπονοεί σχετική αυτάρκεια και ασχολία του
ατόμου με ποικιλία παραγωγικών ενεργειών για να εξασφαλισθεί η αυτάρκεια αυτή. Μια
οικονομία αγοράς, αντίθετα, προϋποθέτει καταμερισμό εργασίας, εξειδίκευση, και ανταλλαγή
αγαθών και υπηρεσιών με χρήματα και με το μηχανισμό της προσφοράς και της ζητήσεως. Την
εποχή που έφθασε ο Όθων η οικονομία της επιβίωσης ίσχυε στην ενδοχώρα της ηπειρωτικής
Ελλάδος, ενώ η πιο εξελιγμένη οικονομία της αγοράς λειτουργούσε στα παράλια και τα νησιά.
...........................................................................................................................
Το πιο κτυπητό χαρακτηριστικό της οθωνικής οικονομίας ήταν η κατάσταση υπαναπτύξεως
στην οποία βρισκόταν. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει κανείς, οποιοδήποτε κριτήριο και αν
χρησιμοποιήσει για να εκτιμηθεί η κατάσταση της οικονομίας: α) Ο βαθμός αξιοποιήσεως των
υπαρχόντων μέσων και πόρων, β) Η σύγκριση με το παρελθόν, γ) Οι δυνατότητες αναπτύξεως
που πρόσφερε η πρόοδος της τεχνολογίας στη Δύση. Έτσι η Ελλάς το 1832 αντιμετώπιζε ένα
τεράστιο έργο ανασυγκροτήσεως με τις καλές προοπτικές ευοδώσεως που πρόσφεραν οι δυτικοί
τρόποι και τις δυσχέρειες που δημιουργούσαν οι αντίξοες εσωτερικές συνθήκες.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΓ΄, σσ. 94-96.
 Λαμβάνοντας υπόψη τις πληροφορίες του βιβλίου σας και το περιεχόμενο των πηγών να
παρουσιάσετε τα κύρια χαρακτηριστικά της οικονομίας στην Ελλάδα των πρώτων
μετεπαναστατικών χρόνων.

50. ▲ Βοσκοί στην κορυφή του Παρνασσού, 1903. Φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά.

51. 3Ο ΘΕΜΑ ΠΗΓΗ 1
Η οικονομική δύναμη των Ελλήνων της Διασποράς
Οι Έλληνες αποτελούσαν (σημ.: στην Οθωμανική αυτοκρατορία) την απόλυτη πλειοψηφία των
χρηματιστικών και εμπορικών επαγγελμάτων, τουλάχιστον σ’ όσες περιοχές ήταν πρόσφορες για
τη διείσδυση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, και αποτελούσαν το 30 με 60% του αστικού
πληθυσμού των σημαντικότερων εμπορικών κέντρων της αυτοκρατορίας, στο τέλος του Πρώτου
Παγκοσμίου πολέμου. Είχαν τις μισές βιομηχανικές επιχειρήσεις δικές τους, και έλεγχαν ένα
μεγάλο τμήμα του εξωτερικού εμπορίου...
Παρόμοια κατάσταση επικρατεί στην Αίγυπτο, στο δεύτερο κατά σειρά κέντρο της διαμόρφωσης
του ελληνισμού του εξωτερικού ... Όπως και στην Οθωμανική Τουρκία, το εξωτερικό εμπόριο ήταν
εκείνο που, κυρίως, συγκέντρωσε την προσοχή των Ελλήνων επιχειρηματιών: ιδιαίτερα η
εξαγωγή βαμβακιού αντιπροσώπευε 60 με 80% του συνόλου των εξαγωγών και από πολύ νωρίς
ελέγχονταν από ελληνικές εταιρίες ... Το 1850 ο οίκος «Κασσαβέτη» (με κεφάλαιο 5 εκατομμύρια
φράγκα), κυριαρχούσε στο εμπόριο της Άνω Αιγύπτου απασχολώντας 1.000 υπαλλήλους, και το
1854 απέκτησε το μονοπώλιο της οργάνωσης της ποταμοπλοίας του Νείλου. Το 1858-59 ο οίκος
«Νικολόπουλος» ... «συγκέντρωνε» όλα τα προϊόντα της περιοχής της Άνω Αιγύπτου... Έλληνες
είχαν σημαντικό ρόλο και στις «ανώτατες σφαίρες των χρηματιστηρίων και τραπεζιτικών
δραστηριοτήτων... Από τις 100.000 ιδρυτικές μετοχές της «National Bank» που ήταν άμεσα
συνδεδεμένη με το μεγάλο βρετανικό κεφάλαιο και απόκτησε και το εκδοτικό προνόμιο οι 25.000
ανήκαν στον (Έλληνα) Σαλβάγο... Η συμβολή της ελληνικής εμπορικής αστικής τάξης υπήρξε
σημαντική στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και της Αζοφικής.... Το ελληνικό ναυτικό
κυριαρχούσε στα λιμάνια του Δούναβη μέχρι και τον 20ο αιώνα. Οι Έλληνες αντιπροσώπευαν την
απόλυτη πλειοψηφία των εμπόρων στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και τον Κάτω Δούναβη. Κ.
Τσουκαλά, Εξάρτηση και αναπαραγωγή, σσ. 312, 313, 316, 320, 324

52. ΠΗΓΗ 2
Η οικονομική καχεξία των εγχώριων αστών
Στο τέλος της περιόδου που θεωρείται γενικά η πρώτη φάση της ελληνικής εκβιομηχάνιση (από
τη δεκαετία του 1860 ή του 1870 ως το 1910 περίπου), το ποσοστό του επενδυμένου
κεφαλαίου που ανήκε στους αυτόχθονες αστούς ήταν αξιοθρήνητο. Και αν ακόμη κανείς
παραβλέψει το τεράστιο δημόσιο χρέος -το οποίο θα έπρεπε κανονικά να υπολογίζεται σαν
στοιχείο του παθητικού στον ισολογισμό της αστικής τάξης, σαν φορολογική υποχρέωσή της με
άλλα λόγια- το ποσοστό του βιομηχανικού, τραπεζικού κι εμπορικού κεφαλαίου που ανήκε σε
ανθρώπους ή εταιρίες με ελληνικά ονόματα ήταν μόνο 64% το 1909. Πολλές όμως επιχειρήσεις
πρέπει να ανήκαν ολόκληρες ή κατά ένα μέρος τους, σε γνωστούς ή αφανείς εταίρους ή
χρηματοδότες που ήταν ομογενείς. Από αυτό άλλωστε το 64% της «εγχώριας» ιδιοκτησίας,
περισσότερο από το μισό ήταν επενδυμένο στο εμπόριο, που σημαίνει ότι και αυτό το μισό ήταν
με τη σειρά του κατά το μεγαλύτερο μέρος του απασχολημένο σε πολύ μικρές εμπορικές
επιχειρήσεις σε καταστήματα και μικρά χονδρεμπορικά, των οποίων οι ιδιοκτήτες πρέπει να
καταταγούν στη μικροαστική και όχι στην αστική τάξη. Θα ήταν λοιπόν ρεαλιστικό να
υπολογίζει κανείς ότι οι εγχώριοι αστοί είχαν στον έλεγχό τους περίπου 30-40% του συνολικού
ελληνικού κεφαλαίου. Και αφού το σύνολο αυτό βέβαια ήταν εξαιρετικά χαμηλό, επειδή η χώρα
ήταν φτωχή, το 30-40% που ανήκε στους ιθαγενείς αστούς ήταν ασήμαντο όχι μόνο ως ποσοστό
αλλά και ως απόλυτος αριθμός.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός Μετασχηματισμός και Στρατιωτική επέμβαση
1880-1909, σ. 85
Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις πληροφορίες του σχολικού βιβλίου,
να σχολιάσετε τη φράση του βιβλίου σας: «Η χώρα (η Ελλάδα) ανταγωνιζόταν τον εαυτό
της». Από: http://www.kee.gr/html/themata.php?&ID=125