Oto prezentacja z serii FONETYKA I FONOLOGIA dla studentów IJ/UAM w ramach Wstępu do językoznawstwa.
Zapraszam do zadawania pyań lub komentowania i poprawiania;).
2. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
2
„Zachowanie” głosek w kontekście
Głoski realizujące fonemy ulegają zmianom pod
wpływem koartykulacji, czyli wzajemnego wpływu
głosek kolejno wymawianych w danej wypowiedzi.
Ponadto na sposób wymowy istotnie wpływają:
starannośd, tempo i rodzaj wymowy (np.: gwara).
Inne uwarunkowania określa się jako systemowe,
czyli morfologiczne, leksykalne czy składniowe.
3. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
3
Reguły i procesy fonologiczne
Wszelkie zmiany głosek w potoku mowy to procesy.
obligatoryjne (polski wygłos absolutny: bezdźwięczny)
fakultatywne (najczęściej wynikają z szybkiej wymowy)
Procesy odbywają się wedle reguł fonologicznych.
reguły bezwyjątkowe (automatyczne) dotyczą większości
procesów fonologicznych, allofonicznych i morfonologicznych
Niektóre reguły posiadają wyjątki, czyli nieregularności.
Procesy i reguły są badane jako uniwersalia językowe
4. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
4
Rodzaje zmian fonologicznych:
Epenteza – wstawienie głoski pomiędzy inne:
*Kondrat zamiast Konrad;
*Hendryk zamiast Henryk.
Zauważ, że *n+ jest zębowe, więc pasuje zębowe *d+.
Epentezy obligatoryjne: kli[j]ent , z[e] szczęścia.
elizje
redukcje
metatezy
asymilacje
5. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Epentezy związane z nosowością
Samogłoska nosowa przed szczelinowymi:
sens -> s[ u̯]s, a także szansa -> sz[ u̯̯]sa
Smg nos. przed zwarto-szcz. – dziąsłową:
pączek - ]czek ( też jest dziąsłowe)
Smg nos. przed zwarto-wyb. – tylnojęzykową:
piękny -> pi[eƞ]kny (ƞ też jest tylnojęzykowe)
Smg nos. przed zwarto-wyb. – dwuwargową:
trębacz -> tr[em]bacz, a także trąbka -> tr[omp]ka
Nosowe [m] jest także dwuwargowe, tak jak [b] i [p].5
6. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Epenteza głoski [ ı̯] w wyrazach z o.
Nosowa, niesylabiczna głoska półotwarta jest
wymawiana w wyrazach z literą o, występującą
przed spółgłoskami szczelinowymi na przykład:
paoski - ı̯s’k’i] czy młyoski -> [mu̯y ı̯s’k’i]
Spółgłoska [o] występuje natomiast przed
spółgłoskami zwartoszczelinowymi miękkimi:
na koncie -> na ko[o]cie
na rondzie -> na ro[o]dzie
6
7. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Rodzaje zmian… przykłady elizji
Elizja – wypadnięcie głoski (zmiany historyczne):
uznana za poprawną wymowa jabłko - japko,
Elizje niepoprawne, czyli uproszczenia (redukcje):
*warszaski zamiast warszawski
*szejset zamiast sześdset;
*dwajścia zamiast dwadzieścia;
*dośtego zamiast dośd tego.
7
8. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
Rodzaje zmian… redukcje i metatezy
Redukcja – uszczuplenie i uproszczenie wymowy
Metateza – przestawienie głosek w wyrazie:
obligatoryjne (systemowe): farsz-faszerowad,
niepoprawne (np.: u dzieci): *korolowy, *kordła
Podział zmian ze względu na miejsce wystąpienia:
wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe
Ponadto niektóre zmiany są historyczne, a inne „żywe”.
8
10. WSTĘPDOJĘZYKOZNAWSTWA–2011–KONRADJUSZCZYK
10
Kraocowe efekty uproszczenia
Słownik WFW Madelskiej
(2005) podaje różne realizacje
wyrazu trzeba z wyliczeniem
procentowym i liczbowym.
Warto zauważyd, że forma
[tʃea], chod niepoprawna,
obejmuje jedną trzecią
realizacji.
Większość przykładów w tej prezentacji oraz ich opisy pochodzi z podręcznika
Szpyry-Kozłowskiej: Wprowadzenie do współczesnej fonologii – UMCS 2002.