Ka Lehkhabu 2 Nun Hluiten Kir An Rel Lo

Nun hluiten kir an rel lo 3

NUN HLUITEN
KIRANRELLO

Ziaktu : Ellis H. Pachuau.

(i)

4 Nun hluiten kir an rel lo

Nun hluiten KIR AN REL LO

Ziaktu : Ellis H. Pachuau

First Edition : 2001
Copies : 1000

Copy Rights reserved.

A man : Rs 75/-

Published by the Author
with the financial assistance from
The Mizoram Publication Board.
&
Type setting done at Zote Publication
Aizawl Venglai Ph 310056 and
Printed at Gilzom Offset, A/54, Electric Veng,
Aizawl. Ph. 320853/320355

(ii)


PUBLICATION BOARD THUHMA

Mizoram Publication Board hian lehkhaziakmi, an
lehkhaziah te lehkhabu-a chhuah thei lote a tanpui thin a. Tunah
hian lehkhabu 58 lai kan lo chhuah ta. Press a chhut mekte leh
chhuah tura buaipui mek engemawzat a awm bawk.
Hei tunah 'Nunhluite'n Kir An Rel lo' tih Pu Ellis
H.Pachuau ziah kan lo chhuah leh thei dawn ta a, a lawmawm hle
mai. Lehkhabu chhiar manhla tak, Mizoram leh Culture
phawkchhuak tha tak a niin ka hria.
Uluk taka lo endiktu, Board Expert leh chhuah tura
buaipuitu Board Member te chungah lawmthu ka sawi.
Lehkhabu dangte pawh la ziak leh zel turin duhsakna ka
hlan e.

Dated Aizawl ( BOICHHINGPUII )
the 18th Dec.2001. Chairman,
Mizoram Publication Board,
&
Director,
Art & Culture Department
Govt.of Mizoram.

(iii)


FOREWARD

"Nun hluiten Kir an rel lo" tih lehkhabu Ellis
H.Pachuau ziak hi Mizoramin U.T. leh State kan neih hma a Mizo
thingtlang naupang nun dan a ni bera. Ama daihriat ngei atanga a
ziak a nih avangin a ngaihnawm hle maia. Hla thu thenkhatte hi
chu hmundanga an hla nen danglam hret hretna pawh a awm mai
thei. Naupang infiamna chi hrang hrang a ziak kim hle maia. Mizo
naupangin nu leh pa an tanpui dante, khawtlanga an tihve theih
tawk an tih dante, Mizo khawtlang leh chhungkaw nuna naupang
an lo ngaihnep zia te pawh a lang chiang hle a. Naupang khawmpui
leh sakhaw lama kan inzirtir dan tha tak te a rawn ziak lang bawk
a.
Tun lai naupang tam takin an tih ngai tawh loh leh an hriat
phak tawh loh a rawn ziak hian lung a ti leng hle a. Mizo culture
leh tradition a phawk chhuak tha hle a ni. High School leh Col-
lege a Mizo tawng subject la tam tak hian hetiang thil hi an hriat
phakve tawh loh avangin subject har pawl taka ngai te pawh an
tamtarenga.ChuvanginMizotawngsubjectlatetanpuitulehkhabu
tha tak niin ka hria a. Zirtirtute pawhin chhiarse hriat belh tur tam
tak an neiin ka ringa, an naupangte pawh chhiar turin rawn se
chhiar theuhse a tangkai hle ang tih ka ring.
Hetiang taka Mizo naupang nun chipchiar taka Ellis
H.Pachuau in a dah hi a fakawma, ro a tling ve hrim hrimin ka
hria.

Dr.J.V.Hluna
Principal
T.Romana College
Aizawl.

(iv)


ZIAKTU THUHMAHRUAI
Article pakhat ka chhiar atangin naupan lai chanchin
ziak châkna ka nei tlat mai a, amaherawhchu Nun hluiten KIR
AN REL LO tih ziak tûr erawh chuan âwm lo ka in ti a; nimahsela
ka châkna chu ka hup bet zo ta lo a ni. Han ziah tâkah chuan mahni
nun hlui bâk thleng thleng pawha ziah a tul tihna ka nei leh zêl a, tin,
keima tawnhriat tawhte pawh mahni mai chuan han chhui let theih
loh chin ka nei a, chumi avang chuan ka nu leh pâ te, ka unau te, ka
papuia (P.C.Sawiluaia) tuna Zawngin khuaa awm mek ten min
tanpui nasa hle a ni.Hetiang thil ziak thei a hriselna min petu leh min
awmpui tlattu Pathian hnênah lawmthu ka sawi mawlh mawlh a.
A thu ziak zo ringawt mah ila lehkhabu ni tûra a kawng
zawh tûr hi a thui ve a, keimah mai chuan lehkhabu tlintîr ngaihna
ka hre lo va. Mizoram Publication Board-in a chhutna tûrin sûm
leh paiin engemaw zat chu min tanpui a, Mizoram Publication
Board chungah pawh lawmthu ka sawi a ni. Tin, hun chêp tak
tâka a kâwm tûr min ziak saktu thianpa V.Lalzawmkima (Amoz
Art Works, Chanmari), a kâwm awm dân tûr min duansaktu Pu
Lalrinliana Hauhnar (Orion Printouts, Aizawl Venglai), a thim a
vâr pawh thlu lo va Typesetting min tihsaktu leh an Computer
phal taka min hmantîrtu thianpa J.H.Lalpawlliana (Zote Publica-
tion, Aizawl Venglai) chungah lawmthu ka sawi a.Tin, hun chep
tak kâra ka thuziak min endik-sak a,foreword min ziahsaktu Dr.
J.V.Hluna Principal,T.Romana College chungah ka lawm êm
êm a ni.Tin, ka pa P.B. Zanghinglova'n thil tul tam tak min tihsak
bawk a, ka lawm hle a ni.
'Unau thawnthu sawi mah a dang' an lo ti thin a, tlâng
hrang hrangah tih dân pawh a inang lo va, hun kan hman dân pawh
a inang hek lo. He lehkhabu hi dân bu a ni lo a ni tih hriain chhiartuten
min chhiarsak thei ula, he lehkhabu hian mi thiam zâwkte cho chhuak
thei se tih hi a ziaktu duh dân a ni.

Dated Aizawl Venglai
The 18th December 2001 (ELLIS H.PACHUAU)
(v)

A BU CHHUNG THU ZAWNAWLNA
BUNG THUPUI PHEK
1. Kan ni khat hun hman dânte kha - 1
2. Pawnto nuam kan ti thin teh e - 26
3. Sephung laih leh insîktîr - 39
4. Perhpâwng man - 44
5. Tawlailîr siam - 48
6. Kahpup leh kahkheta indona - 58
7. Thang kam - 66
8. Sava veh - 76
9. Chakai khawrh - 85
10. Nghate vuak - 91
11. Chengkawl khawrh mawlh mai kha - 98
12. Khuai lâk - 109
13. Kalchhet mawlh kha - 117
14. Kan Football khel ve hin te kha - 123
15. Kan Hockey khelh ve laite kha - 128
16. Kan infiamna henkhatte kha - 136
17. Ramhnuaiah leh dâiah kan vâk nasa thin teh e - 167
18. Lo lamah ve thung - 193
19. Kan sikul kal ve hinte kha - 202
20. Naupang Inkhawmpui kha a nuam
kan ti hin teh e - 211
21. Krismas mawlh mai kha - 220
22. Sazu kaw laih - 232
23. Zu pâwl tuam - 240
24. Chakai meichher chhit - 249
25. Thingthu-a indo leh indahhlatsiak - 260
26. Thubelh : Hmanlai Mizo Naupang Nunphung - 264

(vi)


BUNG 1

KAN NI KHAT HUN HMAN DANTE KHA

Naupan lai chuan nî khat hi kan han hmang
daihzai thiam thin ang reng khawp mai a. Nî khatah
hian thil chi hrang hrang hi kan ti teuh hman thin.
Kan naupan zual lai chuan chhûngte tân chuan kan
han tangkai lo laileng khawp mai a,chhûngte
puibawmtu nih ahnêkin an buaina tûr kan siam teuh
hi a ni ngawt mai thin. Chhûngte hauh lah kan tuar
nasain mênah kan thlâk lem hlei lo va.
Thian kan pâwl/kawm theih tantirh atangin kan
han inkhualtelem tan a; in chhûnga thutthleng
hniam awm ang angte in chhûngah kan han rem tlar
a. Kan rem chhawrdawh chhawng vel a. Hmeichhe
naupangte nen kan inpawlh nuk mai thin a, mipa
naupang pawh nise, unau piang hmun zînga a mipa
awmchhun deuhte an nih chuan hmeichhe zînga tal
thang leh hmeichhe naupang thiltih hmu tam deuhte
chuan naupuakpuanin thutthleng te hi an paw ut fo
mai;an han âwi vel a, an tap te an han thlem der ve
vel a. Nu âncheh deuh fa an nih phei chuan bula mite
an han ânkhum vel a; nute ânhla zawng zawng an
rawn auchhuahpui a, chhûngkaw zia hi naupang
inkhualtelem atang hian a lo hriat theih âwm khawp
mai. Chhêk in hnuaiah te leh in hnuaiah te kan
inkhualtelem châng chuan thiamthainu mawng-
tawlh hi kan zawng thin a, an awmna lai chu vut hi a
kaw kêk a, dimtêin kan han hai them them a, hla kan
han sa a:


Thiamthainu mawng tawlh, mawng tawlh
Ar a khuang dawn e,lo tho r'u
Ti ti ik ik tiin an tho ta.
kan ti a, kan hai lang ta thin a ni. A lo hlimawm ve
thin ngawt mai.
Tlemin kan han leikâng chho ve deuh a, tuallai
remchang lai deuhah emaw inhnuai hul tha deuhah
emaw kan inkhualtelem ve thin a. Hmawlhtêin in lem
kan sa a; a nih loh leh kopang kan lai a, in lemte kan
sa a, tuthlawh leh chem velte kan hmang ve thin si a,
kan lo theihnghilh leh thin si a, kan hawn tawh hnuin
chhûngten min zawntîr leh lauh luah thin. Tuallaia
vut awma ke phum kan hrat bawk thin. Fur lai chuan
vut kha a lo hlawm thei a, chu chuan awlsamtein in
lemte, eng lem lemte emaw kan siam thin. Thal laia
tih ve phet kan tum si chuan chhûngte tui chawi sa
kha fianthlirin kan suak a, vaivut kan leih hnawng
thin. Kan phur deuh tawh chuan kan fianthlîr lâk
pawh kan hre chang tawh thin si lo va, kan han
inchhaih deuh hian kan lo rap keh leh ringawt mai
thin. Tu in nge siam thiam ber ti mai maiin kan inel
a; kan nin tawpah lei chu kan hlawm nawk nawk a,
kan invawm leh chiam mai thin. In chhûngah hian
tu- pa- bawp- sei sei ti reng rengin kan infiam thin
bawk a, chhuatah kan han thuthluang ang der dawr
a, kan kapah kan kein kan intlawh vak vak thin. Thu
chunga ke inpir pawh kan ti thin a. Kan bawp kha
kan kutin kan kawkalh a, kan ke hmawrin kan inpir
lauh lauh bawk thin. Nuih a za duhin kan nui nasa
thin bak bak khawp mai.
Bâwngpa lemah kan chang nasa thin bawk.
Puanchhia kan han têl khawm a, kan han bawkvak
a, min han phurhtîr a: ‘Pa te a,a...a...’ an ti a; kan pu
te kha kan chungah an han chuang a, lei te hi kan


kutin kan hai vak vak mai thin. A châng chuan kan
insi bawk thin a, lu-in kan insi a, lu chang deuh nêna
insika min tauh fuh deuh châng chuan a na thin
khawp mai. a châng chuan kan nghawngah te an
hlîng ve a, min kai ve dat dat a, kan kal duh lo der a,
hmawlhin kan mawngtamah min hlap leh zawt thin.
Hruiduk te kan chhat a, chu chuan kan inhlîng vak
mai thin bawk a, a nghawng tawt awm loa min han
thlun mauh mai châng chuan kan in awkhlum mai
ang tih a hlauhawm thin khawp mai.
Motor lem nawr vel hi kan hrât thin khawp mai
bawk a, kan pa ten thingbungin Motor lem min han
tuksak a, a thente chu a ke te pawh min siamsak ve
bawk a. A ke atân chuan kawi hi a lai takah an verh
a, chutah chuan hmawlhtê te an thun a, a nih loh
leh thirte an thun a, thingbungah khan chu chu an
kilhbet ve leh thin a ni. Khawlaiah te, in hnuaiah te
motor kawng kan lai kual pet put a, kan motor lemte
kha kan nawr a; kan hmui kan tiri phar phar a, kawng
zawl deuhah kan hmui tihrik kha kan ti zawi a, kawng
chho deuhah kan ti ri ring ve mai bawk thin. Thil
eng engemaw kan phurhtîr ve teuh teuh a, kan nawr
kual kan nawr kual mai thin. A châng chuan kan han
chetsualtîra, kan lumtir ve bap bap fo mai. Motor lem
nawr chang hi kan hrat lo va; a tak tlan lai uma beh
phet kan tum bawk thin. Eng anga laklawh pawhin
thil tih nei ila, motor lo kal thawm kan hriat chuan a
thawm kan hriatna lam hi kan pan a, kan tlan vang
vang thin. Kan bul hnai a rawn thlenin kan han tawi
khawmuang vel a, min pelh velehah beh tumin kan
um tang tang thin. A tawi emaw a thui emaw beh
phet/beh hrim hrim kan tum a, kan bet ve leh nge
nge thin bawk a. Motor khalhtu thenkhat chu an han
sual thiam ang reng khawp mai a, naupangin a


hnung lamah an um tih an hriat chuan an tlân chak
deuh thut a, an ding leh thut a, naupangho tlân chak
laklawh tawh khan motor chu an chalin an tauh
phak phak mai thin. Thenkhat chu motora uai tâng
laklawh tawh si, bet rem thei chiah lo va tâng laklawh
si an awm thin a, ke lama lei hrût rengin thui tak tak
an awm thin a ni. Motor han ding hlek se, motor
lang thei lo deuh thawin kan bawr a, a bul hnaiah
kan en tuau mai thin.
In hnuaiah pipu kan suih a, kan uai vak vak fo
mai bawk a. Kaldungah hnam hrui kan suih a, duh
tâwk tawkin kan uai ve mai thin. Zo pa in chu a
chhuat dâp a ni thin si a; in hnuai lama pipu kan uai
laite hian chhûngten hmun an rawn phiat mai thin
a, a ngap zawng zawng kan khum a, kan mit pawh a
mim fo mai bawk. Kan pipu uai chu kan inthen nasa
thin bawk a, in a nghing ve nasa thin si a, chhûngten
an nin deuh châng chuan inchhûng atangin tui min
leih mai thin a; kan tlân darh ar ar mai thin. Huana
kawlthei kungah te, theite kungah te, theire (theiria)
kungah te, theihai kungah te pipu kan suih bawk thin.
Tlema kan leikân ve deuh hnu chuan dai bul vela
thing kung thenkhatah te kan suih ve thin bawk a,
chutah chuan hnam hrui hmang tawh lo vin, kawi
hrui te kan chhat a, thing kung sang tak takah kan
suih thin a ni.
Pipu kan han uai thin tak tak chu hmun awi(h)
deuh laia kan suih phei chuan a hrui a sei bawk chuan
a then thui thin si a, a dawi deuhte chuan an hlau va,
an thaw a dang lek lek fo mai thin. Thenkhat chu an
hlau an te tuar tuar fo rêng a ni. Aia rual û zâwkte
lah hian min han then hian kan duh aia nâ leh rei
hian mi han then mai thin a, kan sen awp awp fo mai.
Kan uai laklawh laia a hrui a chah palh vaih chuanin


leiah kan tla thum tawk tawk fo mai. Mi thenkhatte
chu an sual thiam viau mai thin a, lei atanga ngun
taka en lem loh va hmuh theih loh tûr laiah hian a
hrui hi an lo sât thin a ; kan han uai chiah hi a hrui
chu a chat a, kan tla thum leh tawk thin a ni. A hrui
a rinawm that chuan pahnih pathumte pawh kan uai
thin. Inhnaih tê te-ah kan suih a, kan uai nal nal a, a
chângin kan in uai chhawk a, pakhat emaw pahnih
emaw kan inthentîr thin. Pipu-a kan han uai fur mai
chuan, kan zai ho ve dal dal thin a:
1. Pipu kan suih, ram tinah kan suih,
Ka ngai a che, ka zui zêl ang che.
2. Pipu leng leng, dârchhungphum min pe ula,
Se-en naupang mi rawn biak ang che.
3. Biak tak tak chuan mi rawn biak suh la,
Biak der tê khan mi han biak ang che.
tiin. Tin, eng hla hla emaw tam tak kan sa a, han
sawi vek sên rual a ni lo vang. Enghelh nei lem lo va
kan han uai thin zawng a nuam kan ti thin khawp
mai.
Tlema kan tlei zual hnu chuan bûk sak hi kan
hrât khawp mai bawk a. Daipawnah emaw
khawchhûng khawii lai hnim buk hnuaiah emaw kan
sa ve thin. Ram hrui kan han chhat a; hnimte kan
han pu khawm a, dâp te pawh kan han zawng khawm
bawk a, a chung atân mi duh tawh loh Di chhia kan
zawng bawk thin a, a châk kan lâk ngah tawh chuan
kan sa ve laih laih thin. A bangte pawh kan ping ve
thlap a, a luhna lai tûr kawngka pawh kan hawng ve
thlap thin a, phui khapin kan sa ve thin a ni. A
chhûngah thuk kan han siam ve ngei a; a châng
chuan rapchung ang deuhte pawh kan siam ve a,
thingro kan fawm a, kan hâk ve âm thin a ni. Kan


thuk siam ve dân chu a chang chuan lung te pawh
kan phun ve tho va, mahse lung aiin thingtuai kan
hmang nasa zâwk a, thingtuai pathum kan phun ve
mai thin. Kan bûk siamah chuan kan inbailemchhuan
bawk thin a. Nangin chi rawn thawh la, keiin chingal,
nangin hmarcha, nangin bel, nangin nawalh te kan
ti a, thawh tûr theuh kan intuk a; sihneh te, tiar te,
tumbu te kan ti a, thawh tûr theuh kan intuk a; sihneh
te, tiar te, tumbu te kan bai thin a ni. Mei kan han
chhem hluah a, kan bai chhuan a hmin dawn tep tawh
hnuah kan thuk a kan bun châng a awm a, kan tibaw
leh vek fo mai. Tluang taka kan chhuan tum chuan
kan chhuan hmin hma atangin kan dahna tur
changêl hnah emaw hnahthial hnah emaw la tûr kan
inruat thin a. Kan han chhuan hmin chuan kan hnah
lâk chu kan han phah a, a chungah kan bun ve rai
thin. Kan zinga upa berin a han ei hmasa ber a,
chutah aîa naupang zawngte chuan kan ei ve lat lat
thin. In lama kan ei duh mang lohte hi
inbailemchhuan tum chuan a ei hnem thei leh a heh
hlei hlei kan ni leh lawi a. A châng chuan kan han
inchuh der vel thin a, a hlimawm thin dar dar khawp
mai.
Hnim hnah chi hrang hrang hi kan zawng
khawm teuh a; kan insidelh bawk thin a, a hlim thlâk
thin hle mai bawk a. Mahni lâkkhawm ang ang chu
kan dah hrang a, a thawk hmasa berin a thil
lâkkhawm zînga hnim hnah chi khat chu a han dah
a, a dah ang chu kan lâk zîngah kan zawng lauh lauh
thin a, kan hmuh ve chuan kan delh ve zel a; mi lâk
ang ni lo, a chi hrang la tam apiang kha an chak a ni
mai thin. Hnim hnah hming zawng zawng kan hre
vek si lo va; a hming pawh mak pui pui kan phuah
chawt chawt mai thin a ni. Hnimhnah hming hriat


loh kan han neih tawh chuan thenkhat phei chu an
phawk a chhuah chuan inâwm lo pui pui hi an phuah
thin a, kan nui leh dar dar thin.
Hnim chên hi kan hrât thin khawp mai bawk
a. Bar thla chho vel tlangsam leh Japan hlote a chawr
buk hnu hi chuan hnim chên kan ti deuh reng mai
thin. Hnim buk tha deuh hlek a lo awm hi chuan
thinzahova kan awm tawh hi chuan kan infuihpawrh
tawn a, a hnuaiah eng nge awm ang tih pawh dawn
lo vin kan bawh pawp pawp mai thin. Hnim buk tha
pawh hi a awm tha hman lo va, kan bawh paw eng
erh uarh mai thin. Aia rual û zâwkte, hnim chên duh
tawh lote an awm phei chuan min han fuihpawrh
a....."A bawh ngam lovang, a bawh chuan a huai ngawt
ang...." an han ti a, huai nih kan duh bawk si a, hnim
buk sang pui pui pawh hi kan bawh pawp pawp mai
thin a ni. A châng chuan kan bawh sual ve thin khawp
mai a, kan bawhnaah thingbul te, hlîngte a lo awm a,
kan intauh chawrh chawrh a, hlîngte kan bawh luh
châng pawh a awm thin. A châng chuan kan chhuak
leh lawk thei thin lo va, fanghmir bu te, khuai bute a
lo awm palh hlauh phei chuan min seh a, min zûk fo
mai bawk. Mahse tih fuh loh chu a tlem zâwk mah a
ni thin. Thianzahova Tlangsam leh Japan hlo bawn
vel kan han chên thin chu a lo nuam ve thinin,kan
hlim thin dar dar khawp mai.
Tawlhpahrit-ah pawh kan tawlh nasa thin teh
e. Tawlhpahrit tawlh hi a nuam kan han ti thin khawp
mai, a tawlhna tûr remchâng deuh a awm tawh hi
chuan kan tawlh chawt mai thin. Kawng thar an
laihna laiah a vung a awm a nih chuan kan tawlh
thla zen a, a vung a tam tham deuh phei chuan hla
tak tak atangin kan han zuang vel thin a, kan ke kan
lo bilh lo zâwk ngawt mai. Atir lam chuan kan ke


pahnihin kan han tawlh ve ngei a, kan tawlh rei telh
telh a, kan mawngin kan tawlh leh ta thin a. Kekawr
kan ha ve thin si a, kekawr mawng pawhin a lo tuar
lo va, kekawr mawng a pawp zung zung mai thin. A
châng chuan kan tum ang lo deuha kan tawlh châng
a awm a, kan kekawr kap thuinate hi a tet huar huar
mai thin a; til lang rai(h)-â kan thut châng pawh a
awm thin. Leia tal na nâ na chu kan thuamhnaw a
bal hneh thin si a, ina kan han haw chu chhûngte
hauh kan tâwk nasa thin teh asin !
Ruah a sur hian ruah do hi kan hrât thin phian
mai bawk a. Ruah phingphisiau a ni emaw, ruahpui
vanawn a ni emaw do hi kan châk êm êm thin.
Chhûngte hmuh lai chuan kan do tha ngam lo va,
chhûngte hmuh loh hlan chuan ruah hi do phet kan
tum thin. A châng chuan thuamhnaw nen kan do va,
huh hnûpin kan awm a, a sur ban hnu kan
thuamhnaw a hul hmain kan khur bauh bauh mai
thin. Thuamhnaw huh chunga in lam kan pan chuan
chhûngten min lo hauh kan hlau thin si a, thiante in
lamah kan tawm tlat thin. Mei lum kan han ai ve te
hi kan thuamhnaw huh kha a ro dawn tan tihah
chuan kan thu khu vung vung mai thin a ni. A châng
chuan thuamhnaw ha lovin ruah kan do bawk thin a;
ruah a sur tam deuh tum phei chuan tuihawk a luang
hnem thin si a, a dawlna kan siam a, tuihawk kan
khuap li kung mai thin a, chu chu kan hleuh mai ta
thin a ni. Kan han pil ve parh parh a, kan han chhuah
meuh chuan taksa pum maiin chhip thlengin a ngap
ter tuar mai thin a ni. Ruah a sur ban tawh pawh
hian tuihawk chu rei ve tak tak ala tling ve thin si a ,
tlema upa deuh tawh ten kan chêng lai an lo hmu a,
min hauh ahnêkin min fuihpawrh a, keini lah kan
phûr tawlh tawlh mai thin si a, kan chêng uar sauh


suah a, tuihawk paw phet phût, khaw lai thli zawng
zawng luan khawmnaah khan kan chhek purh purh
thin a ni. A châng phei chuan kan inbualfai mang
lem hlei lo va. Kan lo awm thei zâwk ngawt hian ka
hria.
Arpa insualtir hi kan hrât thin khawp mai a,
arpa hi kan pawm fur mai thin. Kan arpa hi a huai lo
vang tih kan hlau thin si a, kan han insualtîr châng
chuan kan tang ve thin khawp mai. Mi dang arpa
nena an insual chuan an sual puite an tim nân an
sual puite kha an meiah te kan lo khawih vel thin.
An huai deuh a, insual an hrât deuh phei chuan arpa
chhuang hlai chi a nih chuan a chhuang hi a thi hnu
thin a, a thiin an mit te a hliah ve thin a, chu mi chu
kan lainat ve thin a; tin, 'ar chhuang hleh chu a huai
duh' an tih avângin ar chhuang hlai deuhte chu kan
hlehsak thin. Ar chhuang kan han hlehsak thin chu
an khawngaih thlâk ve thin khawp mai. Chemte, tah
hriam mang hleih loh emaw sakawrbakcheh bil tel
tul tein ka han hlehsak ve mai thin a, chutia kan
hlehsak chuan a thi pawh a thi nasa ve thinin a tal
pawh an tal nasa thin khawp mai. An pem thar
damdawiah in-ting kan hmet nawi a,sahriakin kan
hmet leh a, chu chu kan hlehna hnuhma laiah khan
kan tat thin. Kan han hlep zo hi kan zawh hnu rei lo
têah kan chhuah leh mai thin si a, in-ting kan tahna
vel kha a dum nuau mai thin. A thente chuan a nâ
an ti ve thin a ni ang, an lu te an thukru ve tat tat
thin. Kan ar vulh thin pangngai ngawt ai chuan
'kawl- ar' nghawng sei deuh, chhuang nei mang lo,
khân sang deuh hi an huai thin a; mahse kawl- ar hi
a vang thin mai bâkah, han lei dawnin a man a to
thin a, kan nei phâk ngai mang thin lo. Kan duh ve
thin si a, chi thlahtîr phet kan tum thin a, kan arpui


te hi kan pawm kual a, a nih loh leh arbawm pakhatah
te kan khung dun bawk thin. A zawl lai ngei kan
hmuh chuan kan lawm thin khawp mai. Arpui chuan
note a han nei a, ar chhuang nei lo, mam pil pel a lo
awm ve chuan kan phur thinin an tet deuh lai pawhin
kan man kan man a, kan duat êm êm thin. 'Ka chuam'
kan ti a, 'nakina sual huai tûr' kan ti a, kan lawmin
kan chhuang êm êm thin. A bîka an ei tûr khau te
pawh kan mansak thin.
Tlai lama phingphihlîp a lo chhuah te hian ar
kan han pawm a, an chhuahna sawntlung leiah te
kan chhuah a, kan tlantîr mawlh mawlh mai thin. Ar
chang lo pawhin phingphihlîp chu mihring pawhin
kan ei fo mai bawk a. A chhuahna lai kan hriat mai
loh a, khawlaia an thlawk velte kan hmuh chuan
phelsep in kan hem vak vak thin a, kan hem thlâk
apiang mai kha a thla kan nuai thla nawk nawk a,
kan hmawm hmawk hmawk mai thin. Zan lamah kan
phingphihlîp ei nghawng kan kawchhûng lamah alo
lang a, kan kua a puar a, kan vawih ri pawng pawng
mai thin. Kan ei tûr ni lem lo pawh khan ar chaw atân
te kan hem vak thin. Eng atan maha kan tih loh pawh
khan phingphihlîp thlawk vel chu a hem kha a nuam
kan ti ve rêng rêng a, kan hem deuh fo mai kha a ni
rêng a ni. A têt êm avâng hian hem fuh hi a har thin
si a, kan hem thelh nawk nawk fo mai bawk a, chung
lam chauh en a, kan rahna lam tûr en mang hlei lo
va kan tal vel châng a tam thin si a, kopangte kan
sut chawrh chawrh châng lah a tam. Chung lam deuh
chauh en thin ta na nâ na chu kan hem laklawh laia
kan hma zawna awmte an vuak fuh chawrh châng
pawh a awm thin. Phingphihlîp chhuah duh hun lai
chuan naupangho chu kawtlaia hmawlh ilo vel kengin
kan awm fuk mai thin a ni.Hem thlâk tûra kan han


tin zawn deuhte an thlawk kang sang zêl a, kan zuang
ve awrh awrh mai thin. A lo hlimawm ve thin mai
mai ngawt mai.
Tuallaia bâwng bawk thep thup thin kha vuak
thawh a, bâwngpa insiktîr phet kha kan tum bawk
thin a. Bâwngpa insi hi a hmuh nawm kan ti ve thin
si; mahse a bul hnai lutukah kan en ngam mang si lo
va. Bâwngpa kan han khalh a, incho tâwka kan ngaih
deuhte nên kan han khalh khawm a, a nu hur an awm
phei chuan an inchuh nasa ve thin si a, an insi leh
nge nge thin. Tuallaiah an han insi khu rum rum a,
an innawr tawlh puat puat a; naupangho chuan hmuh
nuam ti hle mah ila, an tawlh ruak ruak mai si a,
insaseng hman loh a hlauhawm avângin hnaih vak
chi a ni lo va. An han insi tak tak thin hi chu an tang
ve thei thin si a, an ki tona bul velte hi an intauh thi
sak ve neng nung thin. Naupanghoin inchotuahtîr
mah ila, paho leh tlangvalho hlei hlei hian an hmu
duh thin khawp mai a; an han insik a, an hneh loha
an chak loh zâwk chuan ramhnuaiah an rawl bo ve
vang vang a; an rawn haw hunah an cho ve leh ngat
thin nia ! Bâwng rawl bo rawn haw hi chu an ngêng
deuh ngak a, an rawn hulhbu deuh dap dap thin.
Kopangte hi an kiin an tauh khem vak mai thin. Kan
hahna tûr a awm ve hran lem lo bawk a, bâwng insiktîr
tûra han khalh vel leh an insi hmun ralmuang chin
deuh atanga han thlir veng veng mai kha chu a lo
nuam ve thin khawp mai.
Khawlaia lehkhachaih chaih pawh hi a nuam
kan tih zawng tak a ni thin. Mahse a hmanrua lamah
kan duhthusam ang kan hmu zo thin lo va; khawr tet
tuta kan siam a tam thin. Lehkhachaih siam nân
chuan lehkha a ngai thin si a, tun lai anga lehkha
hlai pui pui leh sarang hlai pui pui ang hi awm ve


hek lo, kan lehkhapuan hmuh phâk tâwk lah rawng
uk khir kher, tê tak tê te a ni chauh mai thin si a. Kan
hmuh hlai theih deuh chu Kristian Tlangau bu a
chilhna phelh khan a ni mai thin. Lehkhapuan nei
mah ila, a chaihna tur la kha a vang thin si a, kan
buai leh fo thin tho mai.Kan nuten zan lamah la an
han kai ri ham ham a, an bulah kan thu ve ngar ngar
a, zawite tein an lachhum chu kan dil ve a, kan thut
chilh ve ran thin.Thingtlangah zawng khawlla han
lei mai tûr awm hek lo le; a buaithlâk thin teh ania.
Lehkhachaih chaihna mai mai tûr chuan a lei tûr
pawh lo awm tehreng pawh nise, chhûngte a leina tûr
kan dil ngam kher lo vang. Kan khawlla hmuh ve
phâk chu khawlla hlum var, chatfei deuh ang chi hi a
ni. Chhûngte lah chuan an utawk tûr vawn hlur mai
thin si a; tungchaw-ah emaw, tuithawl reh kuakah
emaw langsar tak pawhin dah mah se, kan la ngam
lo hrim hrim a ni. Tin, vai-laduang ang chi chu kan
hmu phâk ve bawk a; mahse a mala han hman ralah
chuan a chatfei lo phian mai a, a buaithlâk thin deuh.
Lehkhachaih kan han siam ve thinte chu kan
buai ve thin khawp mai. A in tûrin pâte hnâng hlai
sa, rappuichungsanga an dah chu kan han phawi a;
tuiah kan han chiah nel phawt a. A ngulpui tûrin
phelsêp kan han hlai phawt a, a kawkalhin kan dah
a, hnângin kan han phuar a; kan phelsêp dah
kawkalhah khan kan hnâng chiah nel tawh kha kan
phuarbet ve leh a, pawngpaw phuarbeh mai lo vin
kan hnâng chiah nel chu kan kuai kum deuh thin a
ni. Chu mi chungah chuan lehkha kan phah ta thin
a ni. Sawi tawh angin lehkhapuan kan nei tê thin si
a, kan zawm khawm ve vak a, a charhna tur Gum
(Vai Gum) nei ve hek lo le, khawihnun (Mizo Gum)
emaw chaw mal emaw muk rah emaw kan hmang mai


thin a; chaw mal kan hman tum chuan chaw bel kan
hawng zing thin si a, kan lo chhin theihnghilh fo thin
lehnghal a. A nih loh leh chaw tlang thate hi pawnah
kan lek chhuak a, ar lahin lo chuk ve phet an tum a,
an hel an hel a, kan en loh hlanin min lo chuksak a,
min lo put bosak leh daih mai thin.Lehkhachaih mei
hi kan siam thin a, a thla tûr pawh kan siam tel bawk
a. A mei tur chuan hlam khat vela seiin a ni a; a thla
tur erawh chu ban chen velin kan siam thin. Lehkha
kan cheptê a,kan zawm duah mai thin a ni.
La hlumna lam tûr erawh chu kan neih lam tak
a ni thung a. Mau pum, a châng pahnih awm, a châng
pawn lamah kan tan ve ve a, a châng lai kha kan verh
pawp a, 'tah chuan hmawlhte suihmum kan thun a,
kan hmang mai thin. Kan han chaih dawn a, min
vawrh kan sak tûr an awm a nih loh chuan leiah kan
phah ang thlep thlawp a, kan tlanpui dawr dawr mai
thin. Kan siam fuh loh deuhte chu a thlawk hlei thei
thin lo va, lei lamah a tla tup tup mai thin a ni.
Lehkhachaih kan uar lai chuan mipa naupang hi
chuan kan chaih chuah chuah mai a; van lam han
hawi ila, lehkhachaih hi a leng nuk nuk mai thin a
ni. A chaih thiam deuhte chuan sang tak takah an
chaih thlawk delh delh a, a mei an siam phei chuan a
hmuhnawm ve thin delh delh khawp mai.
Tlanvir hi kan siam nasa thin viau bawk a. A
siam dân hi mâwl mang taka lang; mahse siam fuh
har deuh mai hi a ni reuh a. Mi pawlawh leh ti mai
mai chuan an siam hlei thei thin lo a ni. Tlanvir atân
hian hmawlhtê leh lehkha hi hman a ni mai a,
hmawlhtê hân ti ila, phelsêp zung khat bawk vela hlai
hi hman a ni tlangpui thin a. A lu atân phelsêp khâp
khat vela sei kan hmang a, a lai takah inchi khat vela
hlai tûr kan zuah a, a sir lehlam lehlam kan suihthla


a, lehkha chep nghet thei tawk vela lianin kan suihtê
thin a ni. Kan suih tetna lam kha a inang/inzawn ngai
lo va; entirnân phelsêp kha a chhawng zawngin dah
ila, kan vei lam panga a chung lam kan suihtet
chuan, kan dinglam chu a hnuai lan kan suihte ve
thung thin a ni. A laia inchi khat bawr vel kan suihtet
ve loh kha a lai takah kan verh tlang a, chutah chuan
fawng/kuang kan thun ta thin a ni. A fawng/kuang
suih dân chu phelsêp hmawr atanga teh a, inchi hnih
bâwr velah a lai tak zuahin kan suihtê thin a, chuta
kan suihtet bîka chu mum deuhin kan zût leh a, a lu-
ah kan thun ta thin a ni. A lu lama a sir tawn ve ve
kan suihtet kha tlang lovin kan phel a, lehkha kan
zep a, a hmâwrah hruiin kan tawnbet ta thin a ni. A
fawng/kuanga a lu kan vuah hnu-ah a chhuah mai
loh nâna a chhip/lu-ah ba-nê te tak têin kan dal thin
a ni. Chu chu chak taka tlanpuiin a chunga a lu kan
vuah kha a vir ve char char thin a, ban rawl deuh erh
urhin kan vai a, kan tlanpui char char mai thin. Thli
a thawt that lai phei chuan a vir tha duh ve char char
khawp mai. A chang chuan luhkapui leh kawmchar
tukverh thli thaw-ah te kan dah a, a mahin a vir ve
char char mai thin.
Khalh-lirh khalh lauh lauh pawh kha a lo nuam
ve mai mai ngawt mai.Khalh-lir hi phelsêp atangin
kan siam mai thin a; hruipui hrui emaw thilte hrui
emaw pawh kan hmang bawk thin. Hruipui hrui erawh
chu a nazawnga han lâk mai theih a ni lo va, a
nazawng chuan hman tûr a awm lem lo. Phelsêp
atanga siam hi a awl zâwk a, a chhiat palh pawhin a
uihawm lo bawk a. Phelsêp sei tha deuh hlek, kual
theih ngei tûr kan han zawng a,antam huan tûr emaw
huan dang tûr hrim hrim emaw hung an awm chuan
Phelsêp pawh a tam ve thin a, pal zâl tûra an


ruahman hi a sei deuh thin avângin kan duh deuh
ber thin. A châng chuan a chângte kan thel hlawh ve
fo thin. Phelsêp kan neih tawh chuan a châng bâwk
zualte kan han thel mâm leh deuh a; kan thel mam
deuh loh chuan a pawt khawng ve thin a, a kual kha
a bial tha duh thin lo a ni. Phelsêp chhah kan hman
lem loh chuan kan han kual a, kan vuakthuah tawp
mai thin a; hruikhauin kan tawn nghet leh thlap thin.
A kual thiam lo deuh chuan sawl pêt pûtin an kual a,
nuih a ti za duh thin hle a ni. Hruipui emaw thiltê
emaw kual tûr kan neih chuan a hmâwr tawn ve ve
kha kan sahthlau a, thiltê/hruipui hnângin uluk
takin kan vêt leh tlat thin.
Khalh-lirh kan uar tak tak lai chuan naupang
hian kawng chhukah hian kan um var thla sup sup
mai thin a; kawng zawlah nise, a vuak lirhnain kan
vua a, kan vaw lir zawt zawt mai thin a ni. Tû khalh-
lirh nge lir thui thei ber a, tû ta nge tlân chak ber tiin
kan inêl ve thin. A rit tha deuh leh a bial tha deuhte
chu a tlân chak a, hruipui hrui emaw thiltê hrui emaw
chu a chak deuh nge nge thin. Kan khalh laklawh
lâia a tawnna a phelh mauh mai chângte hi a awm
thin a, a han phelh chiah hian kan awmah te min
perh leh zawt mai thin a, dak awrh awrha kan awm
châng pawh a awm fo mai. Kan tlân chak laklawh
laia lei lam emaw, kan khalh-lirh ngei ngeite emaw
kan han rahsual palh châng chuan kan tlu leh nawk
nawk thin a, vaivut bar hawng hawnga kan tlûk
châng pawh a awm thin. Kan tihchhiat tuma a dang
kan han zawng leh chu bawlhhlawh paihkhawmna
lâiah, em chhia an paih leh paih lohte kan en bawk
thin. Em tlânga hruipui emaw thilte emaw an hman
hi khalh-lirh atâna a that riau vâng a ni. Tuk thuan
eih khama kan chhuak hi ni tla piapa kan khalh châng


pawh a awm thin.
Nawrlirh nawra tlân kual pup pup leh tlan vak
vak pawh kha kan chîng thin khawp mai. A tlângpuiin
kawng chhuk tak takah aiin kawng zâl deuh hlekah
emaw tlema awihtlân deuhah emaw kan khalh ber
thin. Tawlailir ke pan deuh emaw kan nawrlir
tlângpui a; a zut pawhin kan zût bawk thin. A zut
nân hian mau pum phel phawk hi kan hmang thin a,
kan nawrlirh a pan leh a chhah dân azirin mau pum
chu kan hmang têin kan hmang lian mai thin. Mâm
thel thawlin kan han suih a, a vawnna lai tûr kan
suih-tê deuh a, kan zût par par mai thin. Thenkhat
chuan a zut hi an thiam mai thin lo va, an han zût ve
dawn thin a, a thle luk luk a, a tlu leh tup mai thin. A
zût thiam deuhte erawh chuan an tlanpui par par a,
chak tak takin an zût thei thin a ni. Kawng chhuk
deuha kan khalh tum chuan kan umpha lo fo mai a,
kawng thlanga a lirh daih mai châng pawh a awm
thin. Kawng thlang hnimbuk kâra a han zuang lut
daih mai thin chu a buaithlâk thin khawp mai. Rin
zawn a ngai tawh thin si a, kan phêk zawn vak a,
hnimte hi kan bawh pe hen hun a, kan rin aia thui hi
a lo lum/lir thin a, a châng chuan kan rinna lai aia
hnaiah a lo awm bawk thin a, kan zawng sual fo mai.
Nuaivir hi kan siam nasa thin khawp mai bawk
a. Kawi hi a lai takah kan verh a,kan verh kûakah
chuan hmawlhtê suihmum kan thun a; a vawnfung
lam, han nuai theihna tûr tâwk velah kan tan a, a vir
theihna tûrin hnuai lamah tawitê kan tilawr bawk
thin. Kawi bial tha leh pum lo deuh, dêp ni si lo, kan
thlang thin. Kawi nazawng chu a hmantlâk thin si lo
va, a buaithlâk ve thin hle. Kawi hi a kâwm a that loh
chuan a tak pawh hi a tha mawh phian mai a, a kâwm
tha lah hi a vâng phian mai lehnghal a, a buaithlâk


ve thin teh a nia. Kawi kher lo pawh: plastic chhiate
hi khaini bûr chhînahte kan chhûng thin bawk a, kan
nghak ro va, kan khawk leh a, a bial tha duh si a, a
nalh pawh a nalh duh thin khawp mai.
Chhuat lâiah emaw kan han nûai a, a fawng
veah khan kan kutin kan han nuai a; kan siam fuh
chuan a vir char char thin. A ngeih deuh phei chuan
a vung ve deuh hlarh hlarh thei thin a ni. Kawi
chungah khân a fawnga thil tlangin lehkhate kan
vuah thin a; lehkha cheimawite kan vuah phei chuan
a han vir chiah hian a mawi ve duh thin vâ vâ khawp
mai. Kan siam fuh loh tum erawh chuan a fawngte hi
a tak hian a zo lo ve thin a, a kawi chher chher a, a tlu
leh tap mai thin. A fawng hi kan tan tawi deuh reng
mai thin a ni. A fawng kha kan suih fuh loh deuh
tum chuan kan han nuai vir tûr, kan han thlah chiah
khan leia a tlâk rual rualin a rawn dâwk ve thin a;
kan nghat tawp chawih chawih mai thin a ni. Kawi
hnuai lama lawr tûrah khân kawi a chhuah tlang
zawk loh nâna bâwk te tak tê tal siam a ngai thin a
ni. Dâp chhûatah chuan nuai a buaithlâk deuh a,
khuar leh âwng neuh neuh a awm thin avâng in a vir
rei tha thei lo va, a sawt awk awk a, a tlu leh ngât
thin. Thingrem chungah te, tual char laiahte kan
nuai ber thin. Thingphel chhuat a awm erawh chuan
chu aia a vir duhna chu a awm chuang lo va. Tû siam
nge vir rei ber tiin kan inêl ve thin a, a lo hlimawm ve
ngawt mai. A châng chuan nuai vir mai lovin a
fawngah te hruiin kan hlîng a, kaihbu kaih ang
deuhin kan kaih vir ve char char bawk thin a, tih fuh
erawh a har ve thin khawp mai.

Kahchik hi kan buaipui nasa thin viau mai


bawk a. Mau pum, châng nei, lehlam a châng
hnuaiah kan tan a, a châng kha te tak tê kan verh
pawp thin. Chu mi chhûngah chuan Petromax Pump-
na washer ang deuh hian hmawlhtê hmâwrah puan
them kan tawnbâwk a, kan thun luh zâwnga tui a
rawn chik chhuah lêt loh nân tawt lam hretin puan
them chu kan tawn thin a ni. Mau bûr chhûngah
chuan tui kan thun a; hmawlhtê hmâwra puan them
kan tawnbeh kha kan han thun a; a châng kan reh
pawh-ah khan a chik tau tau thin. Chû'ng ang chuan
kan indo ve bawk thin a, kan huh phung mai thin a
ni. Fur lai phei chuan tuihâwk tling mai maite hi kan
kahchik khân kan han hîp a (Inchiuna hmanrua a
damdawi tui an hîp ang hian), kan inkâp leh chawt
mai thin a, a lo tenawm thin awm ngawt mai. Kan
dopuitena min han chuktuah ang ren rawn a, min
han kâp mai thin chu kan zawr hnawp mai thin a,
kan ding dir zung zung mai thin a ni.
Vaiham hi kan ham nasa thin viau bawk. Kah-
chik ang deuh thovin, maupum a châng verh pawh
kan hmang bawk thin. Amaherawhchu, a hnawhna
a ngai ve tawh lem lo va, kan kâ hi a hnawhna chu a
ni mai thin. A chhûngah chuan favai kan thun a, a
chungah meiling kan dah a; favai kha a mût a, kan
ham vak a, a châng kan verh pawhah khân a khu
chhuak hlat hlat thin. Favai dip deuh kan thun tum
chuan a mût tha hlei thei thin lo va; tin, a kua a
hnawh duh thin bawk nen lû na erh urhin kan ham
mai thin. Sumhmuna thingkhawnah sazu an awm
tâkin tiin thing leh thing inkârahte kan ham khu luai
luai mai thin. Sazu a lo awm a nih chuan an rawn
tlânchhuak ve nawk nawk a; a nih loh leh an
awmhmunah an chik ve nghar nghar mai thin.


Favai hmang chi a ni bawk a, tun lai angin buh
herna tûr khâwl awm nghal hek lo: Sumah buhhûm
an dêng a, a vâi chu hraw pui pui a nih thin avângin
an han thlei zawh a, an han dahte hian a tung er
urin, a kang deuh a, a thawp deuh sut mai thin a ni.
Mahse den nawn fo tawh a nih chuan tlem chuan
favai pawh a dip ve thin deuh a. Chhûngten
vawkchaw-a thlâk tûra an dah tawh sate hi kan lo
thukru ve a, a châng chuan favai kan la tûrte hi kan
chetsual châng a awm fo va, chhuatahte an dahna
kho chawp chawp a, kan tihbûak vek châng pawh a
awm thin. Dâp chhuatah chuan a kâr neuh neuh a
tam thin si a, ruh kim a harsa thin si a, phiah fai a
harsa bawk si a, a buaithlâk thin hle a ni. Naupang
chê na nâ na zawng a phuailuai tlem tal a awm lo
thei thin si lo va, chhûngte hian kan thil tihruk vete
pawh hi an hrechhuak veleh nge nge thin a ni.
In-kawl-lung-vawr hi a nuam kan ti thin
khawp mai bawk a. A then chuan In-mati an ti bawk
a. Lungtê hmangin kan ti thin a, a tlângpuiin lungte
panga hman a ni thin. Mal lâk, hnih lâk, thum lâk,
vai lâk, ma-ti, si-dawn te a awm thin a ni. Si-dawn hi
si inphurhna a ni. Duh zat zat a tel theih a,
amaherawhchu thawh a khât thin a, pahnih atanga
panga hi a nuam tâwk a ni. Mal lâk atangin a khawii
berah hian kan hlah chuan mi dang an thawk zêl a,
kan thawh leh hunah kan hlah chiah kha kan ti leh
thin. Chet-awih leh chet-awih loh a awm a, a lung
vawr pawlh fimkhur a ngai ve thin khawp mai. Lungte
chhar ang angte kan hman nawk nawk laiin
thenkhatte chuan tlak lei tha te an lo la a, intiat rual
thapin an lo met ve thin a ni. A lung a intiat vek
chuan a khawih pawh a nuam khawp mai. In-ar-ba-
chuk a awm bawk a, vawi khata la puk lo vin a lung


vawr chhûngin a lung lâk vel kha an chuk kauh kauh
thin. Thenkhat chuan an kut an ti-kak a, chutah
chuan khalh luh an tum bawk thin.
In-hmawlhte-vawr hi kan hrat phian thin
bawk.Hmawlhtê khâp chen vel lek lek hi tam deuh
mai kan suihmum a, kan vâwr a, che lovin kan
inlaksiak thin a ni. Lei atanga ken kan san theih chin
kan bituk a, kan han kêng kang ang te taw a, kan
thlah darh hak hak mai thin. A vâwr thiam lo deuhte
chuan khawm têt tûtin an vawrh a, an thawk tan
chauh a, an hlah thuai mai thin a ni. Khatia
hmawlhte indelh deuh nuaih mai kha, kan vawr zînga
mi, a hrang deuha awm, a dang tiche lo va kan lâk
theih hmang khan kan pir dai dai thin a, a mal malin
kan pir chhuak lauh lauh a, a dang tiche tel lo va kan
thur theih chhûng chu kan thawk thin a ni. Kan
tihchet velehah kan hlah a ni thin. Vawr sual châng
chuan pakhat mah thur lovin kan hlah tawp fo mai.
Kan inthawhchhâwk ngat ngat a, kan thur ral/zawh
hun hunah kan lâkhran/kan thur theuh kha kan
chhiar a; a la/thur tam tam an chak a ni thin.
Zawngtah tuvû tla chhar pawh kha kan hrât
thin khawp mai bawk. Mahni zawngtah mai pawh ni
lo, mi dangte zawngtah tuvû tla nên lam kan chhar
thin. Vartianah kan tho va, zawngtah kung hnuaiah
kan kal a; a tla a lo awm chuan kan chhar vat thin.
Pahnih pathum kan kal tum chuan kan hmuh rual
châng a awm thin a, chan loh hlauvin kan bawh rap
rap thin. Zawngtah tuvû tla hlim, him tha pial mai
kan chhar fuh chuan kan in intithei ve thin khawp
mai. A tuvû ber pawh kan nuai thla phal mai ngai lo
va, kan keng reng mai thin. A bilbawlâwk kha kan
chansawm a, chawhmehah kan hmang thin. Meh fai
that loh chuan a phak duhin, vawih pawh a uih duh


thin khawp mai. a kuangte kha a lairil kan la thla a,
a pil kha kan phiar vial tap a, ngûnahte kan hmang
a, kan bun ve fo mai bawk; mahse a ro hma thin
khawp mai thung a. A tuvû a tlâk tam deuh tum
chuan kan pu haw var suau suau mai thin. Chhûn
lamah kan rial a; tlai lamah kan kal leh a, zawngtah
tuvû chhûng chuan kan kal deuh chhen mai thin.
Chutia zîng lam leh tlai lama kan han kal chhen mai
chuan zawngtah kung hnuai bawr vel chu kan rap
hnûm hlerh hlurh mai thin a ni.
Naupang zual deuh laiin in chhûnga
inbihruksiak kan chîng bawk a. A zawng hmasa lam
tûr kha pawna luhka-ahte kan han chhuahtîr a, kan
maimitchhintîr bawk a. A biru lamte khan bihrukna
tûr hmunte kan zawng sap sap a: a thente chu
thehlanah te an lâwn a, a thente chu khum hnuaiah
te an lût a, a thente chu pawnpui an inkhuhtîr a, a
thente chu zêmah te an lût bawk a, a thente chu
bangrel sângah te an lâwn bawk a. Kan biru fel ta
mawh tihah pakhatin 'Tiam' a tih loh leh a han 'kûk'
vak mai a; a zawng tûr pawna awm khan a rawn
zawng tan ta thin a ni. Kan bulhnai lawk lawka an
rawn kal a, min hmuh si loh chuan nuih a za duhin
insum a har thin khawp mai. A châng chuan kan
insum zo thin lo hi kan nui chhuak leh nge nge thin
a ni. Kan bihruhna a chêp deuha a thawpik deuh phei
chuan min hmuh lawk loh chuan a hrehawm thin
khawp mai. A thawk khan a biru-te kha a hmuh kim
hma chu a zawng ngar ngar a; min hmuh kim hunah
a hmuh hmasak ber kha a thawk veleh thin. Chutiang
rêng rêng chuan kan nilêng zak zak mai thin nia !!
Tuallai, ni sensâ hnuaia thlan tla hlem hluama
tal vel thin, eng khaw sawi set set lo va pâwng paw
sapa tâl mai mai thin leh leia tal na nâ na zawng a


balh theih khawp mai a. Tuallaia kan awm loh pawhin
in chhûng pakilkâr chêp leh khum hnuai,
rappuichungsâng thleng pawha hrut kual deuh fo mai
kan ni a; thuamhnaw kan ha emaw ha lo emaw pawh
nise kan chet dân a inang reng a, eng ang pawhin tal
pawl mah ila, chhûngten min tifai reng sêng lo.
Chuvângin, thlasikah kan chât khir rem rum a;
nipuiah kan paw thêng thung a, kan dul te a rang rei
ruai mai thin a ni.
Sahriak nise, vawk hriak kan inthih a, mawm
theih tawpin kan inthih hmui rum rum thin bawk
nên. Sam kan thih mawm poh leh a bal hi a nghet a
ni mai a. Vaivut kârah kan han tal leh a, lû hi a paw
thêng thung mai thin a ni. Hrik lah kha kan ngah
thin. Nu-te ina an awm chângin min han ensak a, in
an awm hman mang thin si lo. Zanah mut hmunah
an han rin dap a; tam ta na nâ na chu an dap fu leh
mai thin a, an han vam ri pawp pawp a. Zan hun âwl
remchângah thenawmte khuihsîn hawhin mei êng
hnuaiah min han khuihsak a, chhuatah an tla hang
thal thla zawt zawt a, kan deh keh tuar tuar mai thin
a ni. Hrikhrû nise kan sam hmâwrah an bet var terh
tuarh reng mai bawk a. Inbualfai ngai ta lem lo chu
sam a phengin khuih a lo har thin si a, sam an han
khuih hian samkhuih hi a tâng char char mai thin a,
min khuih then tlawk tlawk mai thin a ni. Hrik kan
ngah viau lai pawh khan kan nute emaw kan û-te
emawin min khuihsak an tum pawh khân kan duh lo
va, kan la tang leh ta nghal a. Tap per pur chunga
min khuih luihsak châng a awm thin rêng a ni.
Rama kal kan chin ve hnuah nise, hnim pik tak
tak hnuaia kan vahna leh thil par nawi tê tê kan lu-a
tlate lah kan sufai zen zen ngai lo va. Saphihrik leh
tuhrik lah kan kai zing thin; zakhnuai leh tiltê leh


vun nêm laite hi kan hiat sen hler hlur mai thin a ni.
Fur laia kan vahchhuaha vangvat min zûkna
hnu, thi hneng hnuangte kan silfai bawk hek lo. Kan
sava vehnaa kan thil mê kaite lah a zualpui kan tuai
thla nawk nawk a, kan duh tâwk deuh mai thin si.
Zana kan pawnto-naah nise kan tal khu nasa
thinin lu ngap terh tuarh, ke leh taksa dang paw thêng
thungte kha kan mutpuiin pawnpuiah kan tatfai vel
mai mai chu a ni si a.
Kan in sak dânte lah kha archhiar chhûngkhung
a ni thin si a. Khumfa lah a tam thinin mutbu thleng
thlengah an awm a. Khum chhûat, dâpte kha han
chinglet ila, khumfa an lo ngîr khup châng lah a tam.
Zanah tui takin kan mu ve a, khumfa-ho lah chuan
chaw-ah min lo hmang ve thin ni tûr a ni; min lo seh
val têt tût mai thin a. Harh chiang mang hlei lo hian
kan inhiat sut sut mai thin a ni. Khumfa chang a ni
lo va, ar-hrik khan min zar deuh chhen reng mai
bawk a, a retheih thlâk thin teh a nia !
Hnap nise kan ngah thin nasa mai si a, hnap
hnit nachâng kan hriat hma chuan a kaw hnih
atanga a rawn uai fân thla par par hi kan han sut lût
leh duak a; a rawn dawk zing si a, kan sût sêng reng
bîk lo va, kan bânin kan biang ding lam leh vei lamah
kan hrûk thlâk a,kan hawi tle pup a;a ro hnuah kan
biang a khir ro mai thin.Kan hnap hrûkna avângin
kan hnapthlengte hi a thîp erh urh mai thin a ni.Kawr
kan hâk ve chuan kan kawr hmawr te,kan kawr ban
tein kan hru bawk thin a,kan hru khâk tler tlur mai
thin a ni.Ni khat thil thu-ah pawh thil chi hrang
hrang kan ti tam thin si a,a tal tawp theihin,a tal balh
theih thin khawp mai.
Kan têt zual lai deuh chuan luhka-ah hian


chaw-tlang dawm larh larh chungin kan dailêng
thin.Kan êk leh chaw-mal thlauh velte kha ar leh
vawkin an lo inchuh ve lat lat thin a ni.Ar leh vawkte
kha duhsak bîk deuhte kan han nei ve a,mi ar emaw
mi vawk emaw-in kan êk leh chaw-mal an chan chuan
tlêmin kan han îp deuh a,kan ran duhsak deuhte an
awm hunah kan duhtâwkin kan sang thla tawn tawn
mai thin a ni.Chutianga luhkaa dailêng thin ta na
nâ na chuan hnuai lama ran awm,ar leh vawkte chu
kan êk khum lei luai mai thin a ni.Ar ngampa deuhte
chuan kan chaw-mal tla mai mai kha an duhtâwk bîk
hauh lo mai a,kan êk an chuk zawh tawh bawk si
emaw, an chuk chan ve loh emaw hnu chuan kan
chaw-tlang lek mêk laite pawh hi an rawn chuk ve
awrh awrh fo mai a,an êk chukna hnua kan chaw
dawm lai an rawn chuk châng chuan,kan kheuh thla
nawk nawk a,kan keih chhunzawm leh mawlh mawlh
thin tho mai ! Ar thenkhat chuan kan serhte hial
pawh an lo chuk fân ve dawr dawr a,puar a har awm
ngawt chuan ka hria ;an chukna ve duh thin phian
mai lehnghal a !
Nute thingphur kan zui chânga changêl hnah
kan lâka a kuang silai lema kan siam thinte
kha,chemin kan han sât a,kan kuai kau a,kan tan
chhum chiah lo va,kan titung fur a,chu'ng hmang
chuan kan indo ve nasa mai thin a ni.Kan kuai
tung ang fer fawr a,kan kuai ri thla tuarh tuarh mai
thin a ni.
Thingbul kâk,selû ang tak mai chaih khan kan
nilêng ve thak thak mai bawk a. Hruidukin emaw
kawihruiin emaw kan han thlung a, khawlaiahte kan
chaih ve a, kan hnûk khu rum rum mai thin. A châng
chuan kan han pawt tha duh vak lo va, hmawlhin
kan hlap ve thak thak thin. Mi bâwng chhawr au


thawm kan hriat ang angtein kan han au ve bawk a;
a châng leh kan han hahchawlhtîr ve bawk a. Tin, a
chungahte kan han chuang ve mai thin bawk a, a kal
sawt lo thin teh asin.Chutiang ang chuan nilêng thak
thaka kan hnuh châng pawh a awm thin.
Naupan lai chuan ni khat hi a châng chuan a
rei lo kan ti thinin, kan kham lo viau thin a. Pawna
hlim taka tual kan han chai laia chhûngten chaw ei
tûra min lo koh mauh mai chângte pawhin kan thin
a rim hlur mai thin. 'Chaw ka ei duh lo' kan han ti
ngei a, an rualin kan han ei lo ve bawk a, a hnuah
kan ei leh tho thin a, kan û-te thin kan ti-ûr tâwk lek
a, min hau bawrh bawrh a, keini lah chuan kan lo
tuarna ve êm êm a, kan titau a, chaw pawh kan ei tha
leh duh lo va, darfian te hi kan paih ri bawl bawl thin
a ni. Pawna awm kha chu a nuam kan ti hle a, thiante
nêna kan awmho tawh ngat phei chuan engdang kan
ngai tawh chuang lo va, eng thil pawh ti ila, kan hlim
tlâng ve êm êm tawh thin. A hun azirin ni khatah
hian thil chi hrang hrang kan tihnem thin khawp mai.
Han chhuikir neuh neuh hian mitthlâah a lang
uai(h) uai(h) a; lung a lêng duh khawp mai: Nun
hluiten KIR AN REL SI LO !!


BUNG 2

PAWNTO NUAM KAN TI THIN TEH E

Pawnto hi a hmei a pain kan naupan laia a nuam
kan tih ber thin a ni awm e. Chhûngte phal loh chung
chung pawhin zanah pawnto tûrin kan tlân chhuak
daih thin. Zan thla êng hnuaia eng mah engto nei
hran hauh lo va kan han pawnto huai huai mai thin
chu a hlimawm thin bawk a ni. Naupang pian tha
pangngai tân chuan thiante pawna an zîk nuaih
nuaih kâra in chhûnga tawm reng chu thil harsa tak
a ni.
Thian pahnih khat kan insâwm khawm a,
pawnto tûrin thian dangte hlain kan sâwm thin a, an
kawtah kan ding khawm ang tel tawl a, hetiang hian-
Mual lai zawlah kan pawnto, Lalnghaka a tel lo
chuan,
Lalnghaka a tel loh chuan pawnto a nuam lo ve,
Lalnghak min chhâng dawn na nge ?
(Mihring hming hi chu an sawm apiang kha a ni mai)
tiin. Kan tawp thap a, a chhanna kan ngai chang ran
a; 'Chhang dawn e' tia min chhan chuan hla bawkin-

Ka lawm em em a ni, tunah hian,
Chhandamtu ngilnei tak hmangaihtu chuan
Ka thlarau a chhandam leh ta! A chhandam leh
ta !
kan ti leh thin. Kan rin aia muang a an rawn chhuah
chuan-


'Lo chhuak thuai thuai rawh i muang lutuk em
mai'
(kan ti rual leh thap thap thin.)
Kan insâwm kual zêl a, kan pung zêl a, mahse
chhûngten an phal loh avângin thian thenkhatte chu
kan sawm hlawhchham a. Hlawhchham mai pawh ni
lo va, an chhûngten a ûma min ûm haw châng pawh
a awm thin. Thenkhatte chuan mi an sawmin, an
sawm kha chhûngten chhuah ve an phal loh chuan
hla an sa a, an sawm atân ni ber tûr a ni-
Nu...(an sawm hming) pawnto i phal lo'm ni ?
Ka nu rilru chu a mak êm e,
Thiante an pawnto dial dial a,
Tel loh chu ka nu, a va'n zahthlâk em ve aw !
Mahten ka tap thin thingsiri hnuaiah
tiin damdiaiin an sa thin a ni.
Sâwm tûr ang angte kan insâwm kim thawkhat
tawh chuan tualzâwl lamah kan kal khawm a, kan
pawnto ta thin a ni. Pawnto tih hian a kawh ber nia
lang chu 'Zan lama naupang intihlim tual chai' a ni
deuh ber mai awm e. Mipa naupang leh hmeichhe
naupangho chu a huhovin kan awm let let hlawm a;
a tlangpuiin mipa naupang chu hmeichhe naupang
zîngah kan tel tha duh vak lem lo va, a pa lo
riauin kan hria a ni. Hmeichhe zînga lo inzep ve
an awm a nih pawhin kan nuihsawh a, 'tuai' kan ti
thin a ni.
Amaherawh chu hmun âwl zau takte a vân thin
em avângin tualzâwl hmun khatah hian mipa leh
hmeichhia chu bing tê têin kan awm nuaih(h) nuai(h)
mai thin. Hmeichhe naupang leh mipa naupangin tih
dân hrang kan nei a, kan pawnto pawhin mipa leh
hmeichhia kan tih dân a inang lo thin. A tam zawk


chu a khawii zâwk zâwk pawhin kan tih thin a awm
bawk. Tunah chuan mipa tih bîk leh kan tihkawp thin
ziah ka tum dawn a ni.
Pawnto hian thil chi hrang kan ti tam ve hle
thin a; zan khatah hian thil chi dang dang kan ti teuh
hman thin a ni. Kan han awmkhawm tuau tuau a,
kan kut hi kan insuih kual a, kan ding kual pap a-
"Tlânga lal lal herâwtah,
Herâwt lal lal herâwtah;
Kînga lu thle lekah
Laikînga lû,kînga lû thle lekah
Dârkâwlchhunchheka,
Amah Dârkâwlchhunchheka."
tih hla kan sa a; kan insawi a, kan lû kan thle lek lek
mai thin. Hmeichhe naupangte nên pawh kan intihfin
deuh nuai(h) châng pawh a awm thin. Kan phur deuh
leh kan ti rei a,rei tak tak kan tihchâng pawh a awm
thin.
Kan ding bial tiau a, kan kut kan insuih kual
vek a, kan kutsuihah chuan midangin ke an rawn
hlâng a, kan zai a
"Rungi nu, rungi pa
Rung mei chawi-i-a-awia,
Tumthang vaipa sumtûalah
Ka vâwr e, phawng phaw dawt, phawk dawt."
tih hla kan sa a, kan ke vei lam leh ding lam kan hma
lam leh hnung lamah kan theh chhâwk a, 'phawk dawt'
kan tih rualin ke hlâng kangtute khân kan kutsuih
kha an chhû chat a, kan tâwp chat thin. Thenkhat
chuan an kutsuih inphelh nachâng an lo hre lo va,
(an theihnghilh ve a), a chhu chattuin a tih lauh lauh
châng pawh a awm thin. A uar deuhte chuan 'phawk


dawt' han tih zawh hian 'Phawk leh dawt' te an la ti
leh hram thin a ni. He hla kan sak zawh hian-
"Chakai tuite, chakai tuite,
Mei khu si lo va, sumzawlah;
Varakin tui a dâwt e,
Inchhir chheng chheng."
tih hla kan sa leh a, 'inchhir chheng chheng' tih kan
sak zawh hian kan kein lei kan chhir ve lauh lauh
thin.
Zâwnga leilawn dim dim...hi kan ti nasa thin
khawp mai bawk a. Inhmatawnin kan ding thep thawp
a, kan hma lamah kan kut kan dah a, kan koki-ah
emaw kan bân bulah emaw nghet takin kan in
mansak a, dingtlar zînga hnuhnûng ber atangin kan
kut chungah chuan an rawn lawn a, chutih lai chuan-
"Zâwnga leilâwn dim dim,
Chhimzâwng leilâwn zâwngchal leilâwn,
Zâwnga leilâwn dim dim."
tih hla kan sa a; a zawh chhuah hnuah a zawh tâwpna
chiahah khan a ding ve nghal a, a dangin a rawn
zawh ve zêl a, a hmaa zawhtute ang bawkin a rawn
zawh ve leh a, a zawh zawh hnuin a tâwpnaah a ding
ve leh a, a hma a lo ding sa nen chuan midang tih
ang bawkin an lo awm leh a, leilawn dang an siam
zawm ve leh zêl thin. Chutiang rêng rêng chuan kan
inzwh kual vel a, a tâwp hlei thei thin lo. Sa tha, rit
deuhin an zawh ve dawn hun chuan kan huphurh
thin khawp mai. A thente chu bân tha chak lo tê tê
kan nih ve avângin a zawhtu pawhin a zawh chhuah
theih loh châng pawh a awm thin. A lawn (zawh) nih
chu nuih a za duhin, a hlimawm viau thung a.
Tin, 'pâng, aw, inzial inzial' tih pawh hi kan phur


thei thin. Kan ban ding lam leh vei lam kan phar ve
ve a, kan insuih vek a, a hmasa berah kan zînga lian
ber kha a ding a, chu chu kut invawn thlah miah
lovin kan zial hnan thin.
"Pâng, aw, inzial inzial,
Pângpui par aw, pangpâr aw,
Pâng,aw,Inzial, inzial."
tih hla kan sa a, kan tam deuh phei chuan kan inzial
hlawm tûp mai thin. A hmâwr ber atang khân kan
inphelh leh tan a, kan vai chet huk lo va, kan inphelh
chhuah ve a hunah kan che ve chauh thin a, kan chêt
hun hma chu kan awm hmunah nghet takin kan ding
mai thin. Chutiang rêng rêng chuan kan ti a, kan
inzial a, kan inphelh leh a, kan tikual chhen mai thin.
Tualzâwl zau leh sei tha deuhah hian kan ding
tlar them thawm a, hmaa mite kâwngah kan kutin
kan suih theuh a; a hmasa ber tûr chu a lian deuh an
ni thin a; a tlangpuiin bân sei tha deuh hlek, phar
duai duai thei an ni thin. Kan insuih kual pût a, kan
inpeih hunah mi pakhat hian hmawlhtê, bân chen
velin thil a vaw kauh kauh a; hetiang hian ding tlar
lam leh thil vaw ri kha kan inchhâng tawn thin:
Dingtlar : Kha laia thing tu ri boh boh kha tû
nge ni ?
Khawngritu : Keimah sanghal hriama pa.
Dingtlar : Zâwnga thei thur eizotu
Khawngritu : Engtik laiin nge ka ei zawh ?
Dingtlar : Hmana hmana vate lukâwng nên
tapchhak zâwla in ei chiap chiap kha.
Khawngritu : A hmin nge a hel ?
Dingtlar : A hmin pawh a hel pawh. I fa eng zat
nge ?


Khawngritu : Hnuaia hnuaia hnahthel zat. Nang i
fa eng zât nge ?
Dingtlar : Chunga chunga arsi zat.
Chutiang ang chuan thil dang dang pawhin kan
inchhâng a,a khawngritu kha kan chhaih thinur a,
eng eng-emawah kan incho a, a tâwpah phei chuan -
Dingtlar : Insualah nge inbuanah ?
Khawngritu : Insualah pawh inbuanah pawh.
tiin kan incho ta a, a ding tlar lamin a tawpah, 'nang
tala, kei chabi' kan ti a, a khawngritu kha a rang a
rangin a rawn zuang chhuak a, ding tlar,
insuihkhawmho kha a hmawlh ken chuan rawn vuak
chah a tum thin. Ding tlarho lah chuan-
"Kînga mei mei sah tawiah
Laikînga mei,kînga mei,sah tawiah."
tiin kan lo au thin a. Ani lah chuan kan insuih chu
vuak chah tumin min rawn ûm zak zak a, a ding
hmasa ber khan min vêng a, a khawngritu a chêt ran
viau chuan min rawn vaw chat/fu mai ang tih hlauvin
invuan vek chung siin kan then kual dual dual thin.
Kan awmna zawn vel laia a rawn hnaih viau chuan
min rawn vaw fu ang tih kan hlau ve thin si a, kan
insingsa tûr hi kan tlu rem rum mai thin. Kan
thuamhnaw hâk a fai leh fai loh kan ngaihtuah chang
tawh lo va, min vuak fuh tûr laka kan him nân chuan
kan tal vak mai thin. A châng phei chuan kan
in-bawh-thlu rem rum mai thin. Hnunga mi emaw
hmaa mi emaw an tlûk tawh chuan kan inpawttawn
thum mai si a, kan tlu leh phak phak thin. Naupang
tê zual an tel tum phei chuan kan delh tap leh rawng
rawng mai thin a ni. Aia û deuh, tlêma thinchhe
deuhte chuan an tah tawh reng hnu pawh hian, "I
tah chuan ka vel ang che," an han tih a, men lawih


lawih chungin an hlau si a, an bang ve leh mai thin
a ni.
Tin, sakei lema chan pawh kan ti nasa thin
khawp mai bawk a. Sakei lema chang chuan a
kâwngah puan a han hrêng a, a hmawr hi a inhren
sei hleih a, a sei zâwk chu sakei mei ang ve tak tûrin
a hnungzâng zawnah a han ti-uai a, bawkvâkin a kal
thin. Tual lai zawl tha deuh lai kha kan han rin bial
a, chu chu sakei bu-ah kan ngai thin. Rin kual
chhûngah chuan a bawkvâk lauh lauh a, rin pawn
atangin kan bial tuau a, chutih lai chuan kan zînga
pakhat hi a rawn zuan a, a seh lem lem a, rin pawnah
chuan amah pawh chu a rawn chhuak a, a mi man
chu a hnûk sawn a, a kal sawn pui a, chu chu chhuhsak
tumin kan um ta thin a ni. Kan pawh hmain sakei
lema chang kha a lo rum ve ham ham a, kan pawh
mai ngam ngai lo va, fimkhur deuhin kan veh ve thin.
Fei lem te, ngunhnâm lemte kan keng hlawm a, chu
chuan kan khawh a, kan sât vel bawk a. Kan thian
pakhat sakei lema changin a man kha kan
chhanchhuak ta thin a ni.
A châng chuan a mi man kha kan zawng
vel chiam bawk thin a . Chutia kan tih vel luih luih
lai chuan kan zînga pakhat hi a lo man leh a, a ngaitê
bawkin kan chhanchhuak leh thin.
Sakei lema chang ber kha a bibo daih a, a bu
tûra kan rin kualah khân kan awmkhawm a, hlau lo
âwm takin kan awm vel a, kan cho vel bawk a -
"Sakei bu ka luah, ka luah
A bu laizawl zan sawmthum
Ka luah ka luah."
tiin kan au vel a; thim tham atangin sakei lema chang
kha a rawn hahum a, kan awmna lam kha a rawn


pan a, 'Huk, huk, huk' tichungin a rawn zawng chhuak
a. Kan zînga mi kha a rawn bawhbet a, chhan tumin
kan bei let a, kan inpawt vak vak mai thin a ni. Sakei
lema chang lah kha theihtâwpin a tang ve a, rei ngial
kan inbei ve thin. A tâwp a tâwpah chuan sakei lema
chang kha kan chhaih chau a, a chan chhe zâwkah
kan dah thin a ni. Naupang tê zual deuhte chuan
'sakei lem chan' tih ngawt pawh an lo hlau va, a han
huk lem vel pawh an lo hlau va, a der pawh ni chuang
lo vin an lo te chêl chul thin.
Tira mei kaiah tih pawh hi kan uar thin viau
mai bawk a. Upa atang naupan dân indawtin, kan
puan kan kawngah kan suih theuh a, kan puan suih
hmâwr chu a hnuhnûng bera mi tih loh chu kan
invuan thliah a, pawnto kan tam chuan kan ding tlar
pût mai thin a, kan tlan kual deuh pap pap a. Hetiang
hian hla kan sa a-
"Tirah mei kaiah ha ha,
Chhimtira mei kaiah ha ha;
A hnuhnûng ber kha seh rawh,
Lailênte kha seh rawh."
tihte kan sa a, tuemaw a phawk zual deuhte an telve
chuan-
"Tira mei kaiah ha ha,
Chhimtira mei kaiah ha ha;
A hnuhnung hnung phungin seh,
A hmasa sa kelpui rai."
ti tein an lo sa bawk a. A hlimawm thin hle a ni.
Pawnto kan thahnem viau a nih chuan ho hnih ho
thumte pawhin kan inthen ve thin.
Tin, inmitthimdap kan tih changin mi pakhat
mit kan tuam a, ani chuan midangte chu dap fuh min
tum thin a, kan lo chhaih vel a, hnai tê tê ah kan


chhaih vel a, mi dap fuh tum a phar da da thin a; a
dap fuh hmasak berte an thawk leh thin.
Thla en vanglai tak maia kan han pawnto phei
chuan nuam kan ti thin khawp mai a. Tuallaiah hian
kan zi hut hut a; a thente chu lo inkutpaih ta nak
nak te, lo inchai ta thial thial te, lo inbuan thial
thialte pawh an awm thin. A thente chu an lo insual
ve bawk a. La insual chiah lo, rual û zawktena an
fuihpawrh tâk avânga lo intin ta uaih uaihte an awm
bawk a. Rual û zawkte khan min fuihpawrh dân kha
an lo thiam phian mai lehnghal a: 'Chala chil hnawm
hmasa sa huai,' an han ti a, dawih zâwk ni hlauvin a
rang a rangin kan hnawm mai thin. Tin, lei an han
rîn a, a nih loh leh phelsêpte an han dah a, "He phelsêp
hi rap hmasa sa huai" an han ti a, kan rap rap rap
mai thin. Chutia aia û-ten min chotuah na nâ na
chuan kan thin a rim chawp zêl a, kan insual leh ngian
ngian mai thin. Rual û zâwkte chuan hmanrua
engmah hman an phal lo va, kut lawnga inhnek ta
mawlh mawlh te, baksama inkêk ta chawt chawt te,
hnungzânga inchum ri ta dawp dawpte pawh an awm
thin a ni.
Zan thla êng hnuaia inbihruksiak kha a nuam
kan ti thin teh e. Tang leh tang kan insiam a; a biru
hmasa lam tûr hmawlhtê vâwrin kan zawng thin.
Hmawlhte kûm lamah chil kan han chhak phawrh
phawrh a, kan vâwr thin. A khawii lam lam pawhin a
khup emaw a thal emaw kan awm dân tûr kan sawifel
sa diam a, a khupa thawk tûr leh a thala thawk tûr a
ni thin a. Chuta duh thlang fuh, hmawlhte vawr kha
a awm dân azirin a thlang fuh zâwk zâwk chu an biru
hmasa zâwk ta thin a ni.
Zan lam ni mah se a huho pawhin kan biru a,


hnim buk hnuaiahte kan thu bial tât fo mai. Mi
inhnuaiah te, an sum hmunahte kan biru a; mi luhka
hnuaia kan bihrûk chânga an mu tûr emaw, an mu
tûr kher lo pawh luhkaa an rawn zun mai chuan kan
thawm kan tiri tha ngam si lo va, kan do han leh thak
thak mai thin. Mi inhnuaia kan bihrûk châng lahin,
dâp chhuat a ni thin si a, an thingpui in bang hi
chhuat an keu kâu a, an leihbaw ngawt mai thin si a,
min leih huh hluam châng pawh a awm thin. Mi in
hnuai vela kan bihrûk châng chuan min zawngtuten
kan awmna an hriat kan hlauh em em laiin in
neituten min lo hauh châng pawh a awm thin a, a
buaithlâk thin hle a ni. A châng chuan chhêk in
hnuaiah te pal hrûlah te, bawng leh vawk bawhna
bulah te kan bawk ve ngar ngar mai thin.
Thuamhnaw langsar lo deuh kan hâk tum a nih
chuan min zawng rei ve thin khawp mai. Insûm thei
lo deuhte chu kan bul hnaia min zawngtute an lo kal
a, min hmuh loh pawh hian an nuih a za tlat mai
thin a, an nui chhuak leh nge nge thin a ni. Thenkhat
chuan min rawn zawn pah hian fiamthu an rawn
thawh a; nuih pawh a za duhin insum a har thin
khawp mai. Pahnih khat chu min han hmu ve thin
mah se in hmuh kim a harsa thin si a, rei ngial in
zawn a awlin, zan rei ve tak tak kan inbihrûksiak ve
thin a ni.
Pawnto hi sikul lama kan zirtirtute hian sikul
kan kal lai chuan an khap thin a. Eng ang pawhin
khap ve thin mah se min khap hneh chuang lem hlei
lo va. Rei lo tê tal chu zanah kan chhuak tal(h) thin a
ni. Kan pawnto, zirtirtuten min lo hmuh fuh chuan a
tûkah hian sikulah pawnto zawng hi min dintîr a, min
hrem thin. Dawhkan chunga ban phara din leh sikul
tlan hel kualin min hrem deuh ber thin a. Beng vuan


chunga ke khawkherh chungin min sûktir thin bawk.
Zana pawnto hi chuan naupang sual deuhten hun
remchâng an lo zawng ve a, chhûngten tualchai zînga
awm ve reng tûra an ngaihte hian, tualchai tha duh
mang lovin mi artui te, kâwlhai te leh huan thlai chi
dang dangte an lo ru thin a; zial an lo zu ru thin bawk
nen. Chutiang neuh neuh bâkah chuan lehkha zirlai
ngaihtuah chang lêk lo va pawnto an awm thin
avângin zirtirtute pawhin pawnto an khap hi a awm
ve hliah hliah thin a ni.
Thingtlângah zawng ran khuahkhirh loh a ni
thin bawk a, khawlaiahte hian bâwng leh vawk hi an
bawk thep thup reng mai a, an awmna hmun hmunah
an e-in an zung mai thin a. Chutiang kârah chuan
kan han pawnto ta thin a ni a, vaihmite (thosi chi
khat) hi an tam thin khawp mai. A ngap hian a ngap
tuar mai thin a ni. Nute lachhum hi kan han mût a,
kan ke bul velahte kan vai kual lauh lauh a; chuti
chung pawhin min seh hman viau a, kan inhiat râng
rei ruai thin tho mai.
Eng hla hla emaw phuahchawp tak tak, ruah
tham loh thiau mai awmze nei vak lem lo kan so fo
va. Mî pa hming thenkhatte lamin kan sa fo bawk a,
a châng chuan an fate pawh kan tih thinur teuh
châng pawh a awm thin. Pawnto hla pangngai kan
sak ve pawhin a thente chuan a duh dân dânin an lo
sak zawm a, min tihlim thin viau thung a.
Amaherawhchu, hla an han sak fiam a, kan nu leh
pa, pi leh pû te hming an han lam tel nawk nawk mai
chu nuih a za duh lem lo thung.
Kan han pawnto thin tak tak chu pawnto hla
kan hriat thenkahtte kan sak zawh tawh chuan thil
ho mai mai hi kan ti a, tualzawlah hian kan kal
khawm tuau tuau a-


A lai lum lum, lai lum lum
ti mai maiin kan innêk a,kan inbawr hut hut mai
thin.A laia awm kan inchuh deuh theuh a,kan vaia
awm theih a ni thin si lo va
"A ruh no no chhuakah."
kan ti a,kan innêk vak thin a ni.A tê deuh leh
awmnêm deuhte chu kan innêk kat dawr dawr a, a
rethei deuhte chu an awm thin a, biang tai têk tûkin
kan innêk a, thianten beng an cheh fuh lak lawh tawh
chuan kan tal chhuak tûr hi a nâ thin si a, kan
chhuah meuh chuan beng a ling vût mai thin a ni.
Pawnto lai hian insawithaih vak vak kan chîng
thin a. Tu emaw dawt phuahchawp thiam deuh,
thlahrâng lam chanchin sawi thiam deuh hlekte an
awm phei chuan kan thu bial tuau a; a dawih deuhte
chuan a laia awm an chuh a, an insawn chhen mei
thin. Dawihzep deuhte chu an che set set a, a lâi lamah
engtin tin emaw an lo inzep hman deuh zêl thin. Kan
thil hlauh deuh vek mai pakhat chu 'Khâirêk' a ni.
"I hawn hunah, sumhmun i thlen hunah khâirêkin a
lo khâi dawn che a nia" tiin min han sawi thaih ngei
mai a. Mahni pawhin kan haw tha ngam lo va, in kan
thlen dawn hnaih tawhah chhûngte kan au vak thin.
Sumhmunah chuan luh phata vei lamah 'Archhiar'
a awm a, ding lamah sum leh thingkhawn te a awm
thin a, êng awm thin hek lo le, zana kan han haw
hian kan vei lama archhiara âr awmte chu an lo tîk
dial dial a; a thim khup mai thin si a, a zamawm duh
ve thin khawp mai. Chutiang anga rilru zam deuha
kan han kal/haw mêk lai chuan khâirêk chu kan
ngaihtuah chuak ngei mai thin si a, kawngkhar vela
keimahni sava hmul leh thehlei mei tar vel pawh kan
han khawih fuh ngat phei chuan kan te chul mai thin.


Mahse khâirêk chu a lo awm chuang lem hlei lo va.
Kan ngaihtuahna mai mai kha kan lo hlau ve êm êm
thin a ni.
Sawi zawh hma hmain a haw lam kan sawi ta
mai. Let leh lawk ila, pawnto hi a nuam kan ti thin si
a, eng engemaw hi kan ti kual a, tual kanchai fê hnu
chuan a huhoin ban hla ka sa ve thin a. Kan kut kan
insuih kual leh diat diat a-
"Tin dial e, tin dial e,
Naktûkah khua var se la,
Inkawm leh dial dial ang u;
Mahni in lamhawi theuhah."
kan ti a, kan in lam chu kan hawi theuh a, kan vir
kual thui deuh chuan kan hawi sual nawk nawk a,
kan hawi tha leh thuai thuai mai thin. Chu mi
zawhah chuan kan in mangtha nak nak a, kan in lam
theuhah kan tlanhaw nak nak thin a ni. Khâ'ng hun
laite kha a lo ngaihawm thin ngawt mai.Kohkir theih
rual a chang tawh si lo va, Nun hluiten KIR AN REL
LO !!


BUNG 3

SEPHÛNG LAIH LEH INSIKTIR

Naupang chumchiap tak tak kan nih lai chuan
ran khuahkhirh tih ang reng vel hi la awm hek lo.
Kawtlaiah hian han lengchhuak ila: Bâwng êk kan
kân a, vawk-êk kan rap a; a nih loh vek pawhin sakawr
ek kân kan tumna lamah arêkpachal kan rap per
thlawr a. Pheikhawk bun ngai ta vak lem lo chu kan
ke zungtang kârah êk kan rah kha a rawn sawr
chhuak tuam thin. Thingtherin emaw hmawlhtêin
emaw remchâng dangin emaw kan hawlh fai nawk
nawk a; kan ke zungtangte hi a châng chuan a hring
zûl thin a ni.
Mahse khâ'ng êk kiangah khân nilêng thak
thakin kan tei ve reng tho thin. Chû'ng êk atang
chuan sephûng a rawn insiam a, lei lamah kua an
hreuh a, chû'ng sephûng man tûr chuan êk, kan kein
emaw tuthlawhin emaw kan han thai sawn a, a kua a
lo awm chuan kan lai mai thi: Sephûng hian ke paruk
a nei a,a pa chuan ki a nei ve vâr a, a nu erawh chuan
a nei lo va,a tlangpuiin a rawng hi a dum lam a ni a,a
hmui hi vawk hmui chung lam ang deuh hian a awm
ve a ni.Tin,thla ang tak a nei ve a,chu chu a khawng
deuh tlat thung a, chu mi hmang chuan a thlâwk ve
thei a ni;amaherawhchu sephûng thlâwk erawhchu
hmuh a khât thung hle a ni.Bâwng êk chaw-a a rin
avângin a tenawm hle a ni.
Sephûng lai tûr hian thiante kan han sawm a, a
nei zo deuhin Amul bûr, chhûngte thil dahna an han
bun ruak a, chhuatahte emaw khumahte emaw an
han dah thuai a; a thente chu mau bung, a châng


awmte zawngin kan vak lauh lauh a. Phulraw bung
hi a len deuh avângin mau bung ai chuan kan duh
zâwk thin a; putar em tah thin, hnâng hlai thin
kawmthlangah te, bawlhhlawh paihna hmunah te
mau/phulraw bûr zawngin kan vâk kan vâk thin a
ni.
Sephûng kua lai tûr kan nih miau avângin
hmanruate a lo ngai a, chhûngte hriatlohin kan han
la chhuak zal zal thin a. Hnathawh tul zual lai chuan
tuthlawh a indaih lo duhin chhûngten min zawn zak
zak châng lah a tam thin. Naupang na nâ na chuan
kan hmanraw lâk kha a ngaiah dah leh nachâng kan
hre lem si lo va, khawnge ? khawnge ? tih leh zawng
rawh tih a inrual a. A châng chuan kan sephûng
laihna lamah kan ti bo thul. A châng leh a hate kan
kar bal a; a ha kan tihchhiat loh leh a fang kan tih
tlâknate kan hre lo thul. Chhûngte hauh pawh kan
tâwk nasa thin nangiang e.
Tuthlawh kan neih a, sephûng dahna tûr bûr
kan neih tawh chuan bâwng êk vûm tha tha kan
thlang a; êk hlui deuh tawh kan han zawng a, êk thar
deuhte chu 'hei chu a la thar em mai, ni zan lama an
êk a nih dawn hi, sephûng pawh a la awm hman lo
vang' tiin kan hnawl a; êk thing deuh tawh, a vung
pawh lo chhuah sarh tawh kan hmuh châng chuan
laih inchuhin kan inbawh thlu ram ram thin. A châng
chuan inkawm e ti lo chuan kan insual leh rap rap
thin. Pakhatin, "Ka hmuh hmasak ber a ni a," a'n ti
phan phan a, a dangin "I hmuh hmain ka hmu tawh",
tih tanin an tang tlat a, a then lahin, "Ka hual a nih
hi!" an lo ti thul. Chutah zet zawng thian inkawm
rual pangngai pet pâwt na nâ na zawng han chalrem
mai tûr awm ta lo chu : A chak chak, a huai huai chan
a ni tawh thin. Civil War tê a thleng a ni ngawt mai


thin.
Chutah, êk vung chhuah tha ter'h tawr'h kan
hmuh chânga kan han lai ve thin tak tak chu, a châng
chuan kan rin aia hma hian sephûng a lo awm a; kan
chek pêr leh bawi thin. Kan laihna lû lamah tû mah
awm kan phal lo va, a chhan chu kan sephûng laih
kha meihawlah a chan mai kan hlau thin a ni. A hawl
kan hlau thin si a, a lû lama mi an lo awm palh chuan
kan kal sawntir vat thin. Ka han ngaihtuah let neuh
neuh hian intihpalh hlauh vânga 'Meihawlah a chang
duh' ti mai kan lo ni tain ka hria. A châng chuan kan
rin aia hlaa a awm chuan, a kua kan han zen leh ngar
ngar a, kan han khawih ri rat rat a, zuhrei kua ang
maia a kua a bir ngut mai chuan a huai thin tiin
laihchhuah ngei kan duh thin si a; mahse kan
laichhuak thei mai thin si lo. Ngaihtuahna tharin
kan ngaihtuah a, mahni in lamah kan tlan hâwng a,
chhûngte tui chawi sa fianthlîrin kan suak a,
chhûngten min hmuh leh hmuh loh enin kan hawi
kual zak zak a; kan laihna lamah kan tlan leh vang
vang a. Sephûng kuaah chuan tui kan han leih lut
pawrh mai thin a; tui nen chuan an lo awm rei peih
ikhaw lo mai thin reng a. Kan birh chhuak leh nge
nge thin a ni.
Sephûng chu kan han lai chhuak ve ngei a, an
ei tûr khawlkhawm sa êk nên chuan kan tham pawlh
nawk nawk a, êk thar lâm, nêm deuh maiin a châng
chuan a khuh thin a, tihfai tumin kan zun khum tau
tau thin. Chutah a fai ta maw tihah chuan bûr kan
neih loh châng chuan kan kekawr ipteah kan thun
hmak mai thin a. Kekawr chhan atang chuan taksa
an ker ngar ngar mai thin. Ngaih ti tha takin kan ak
vang vang mai thin a ni.


Bâwng êk ai chuan mihring êk emaw sakawr êk
emaw vawk êk emaw a mi chu a huai duh deuh bîk
kan ti a,tin, a châl duh deuh bîk tlat hian kan hre
bawk a. A pachâl, ki zum tha ver vawr kan
laihchhuah châng chuan kan hlim ve thin khawp mai.
Kan duhkhawp kan laih hnu chuan, 'Tu ma sephûng
huai huai' tiin kan insîktîr ta thin a ni.
Lei châr laiah emaw lung noah emaw sephûng
leng tâwkin kan kerkua a, chutah chuan bâwng insi
angin kan insîktîr thin a ni. Kan sephûng laihchhuah
zînga a ki tha deuh a awm chuan kan chhuang ve
thin khawp mai. Kan laihchhuah zînga a ki tha ber
mai chu thiante sephûng nêna insi tûrin kan han
thawhchhuahtîr a, an han insi ve ngar ngar thin a, a
kotlâng atangin, "Pate, tang rawh," kan ti a, an
mawngte kan lo hiat vel thin; a chak lo zawk chu an
thal ve hal hal thin a ni.
Kan insîktîr zawh hnu chuan a chak lo leh a
dawi(h) deuh chu kan talh loh leh êk-ah kan vawm
pil thawih thawih a. A chak leh huai tha deuh chu
kan bûrah kan khung tha a. Kan bûrah khan leite
kan thun ve a, chutah chuan kan tawmtîr leh thin.
Sephûng kan han buaipui tak tak chu taksa bal
tûr rêng rêng kan dawn pha lo. A châng chuan kan
laih lâite, kan insiktîr lâite hian kan hnap hi khabe
thleng dawn dawn hian a uai thla a, kan sût kir leh
duak thin a, a châng leh kan bânin kan hru a, kan
biang dinglam leh vei lamah kan hrûk chhawk a, kan
hawi tle pup mai thin. Kan kawr hma kan kilh ngai
mang si lo va, kan dul chu vaivut zînga tal thin na
nâ na chu a paw râng ruai mai thin. Inah kan han
hawng a, kan ril a tam deuh chuan kut pawh sil mang
hlei lo vin chawbel kan zen rawk rawk a, chaw tlang


kan lek lawrh lawrh a; a châng leh kan tlânchhuahpui
daih mai thin. A ngai ang bawkin sephûng lai tûr
bawkin kan tlân leh daih mai thin.
Tlaiah kan in lamah kan han hâwng a, chhûngte
lo buai ve bawk nên, kan inbualfai ngai lem hlei lo
va, zanah taksa rang rei ruai chungin kan mu leh
tawl mai thin. Chutiang rêng rêng chuan a hun lai
chuan kan tal kual vel mai mai thin a ni.
Khâ'ng hun lai khan kan hlim thinin, lungkham
dang reng kan nei chuang lo. Silh leh fen nise kan
nei tha lem lo nâ a, a hâk ve theih tawn tawn chuan
kekawr mawng pawp heu huau, kawr a kilhna tla vek
tawh pawh nise kan lung a awi ve hliah hliah tho thin.
Inrinni a nih lem loh chuan engtiang pawhin
bal paw phet phût mah ila, kan inbual chuang lem lo
na a, nâ kan neih vak awm pawh ka hre chuang lem
lo. Kan nu leh pa, pi leh pûte ngaih dânah pawh
'Naupang fai ving veng an hrisel ngai lo' tih kha a ni
tlat mai lah tak a. a tal bal thei deuh fa an neih chuan
an lawm zâwk zaw mah ni tûr a ni.
Khatianga chhûngte enzui ngai lem lo va kan
han tal khân chhûngten hna tam tak an lo thawh
theih phah thung a, an tân chuan a remchâng êm
êm a ni. Mahni tâwkin kan tlei êm êm a, chhûngte
hnênah thil lei kan ngên chuang lo va, thil lei ngênin
kan tap ngai hek lo.Mahni chantâwkah kan lungawi
êm êm a,nu leh pate tân a hahdamthlâk bîk êm êm
thin a lo ni.
Ka han chhuikir neuh neuh châng hian
sephûng laia kan tal mai mai hun kha a lo hlimawmin
lung a lêng duh hle mai. Nun hluiten KIR AN REL
SI LO !!


BUNG 4

PERHPÂWNG MAN

Perhpâwng hi rannung chi khat, ke paruk nei,
thla pahnih nei a ni a. A taksa hi a nêm/dup deuh a,
han man/hmeh nat deuh chuan hmeh terh awl tak a
ni. Leiah kua an nei a, zânah an kua atangin an rawn
chhuak a, an kaw kotlângah an chiri thin a ni. An
chiri/lamna chu kutzungpui bawk velin a bel hliau a,
chu chu an 'lâmtual' ve a ni a. An han chiri hian an
thla vel hi an ti phe char char a, chu chuan an lâmtual
ve chu a ti bel hliau thin a ni.
A tlângpuiin bar (Sept-Dec) thla chho vel hian
an chiri thin. Chumi an chiri lai chuan man tumin
zân thla êng no nghulh mai hnuaiah chuan
thianzahovin kan vâk dal dal thin a ni.
Chhûn lamah kan vihkhalhna tûr hmanrua kan
siam a, Perhpâwng kua zawng rêng rêngin kan
hmanhlel a, a kua kan hmuh chuan a kaw sîrah
hmawlhtê emaw thing bung emaw chhinchhiah nân
kan vitphun var'h thin. A nih loh pawhin, zana an
chiri ve leha kan vihkhalh vat theih nân hmawlhte
tawng chen vel kan zum a, a kaw kotlâng sêtah a kua
hnawh si lo vin kan vit bur lâwk bawk thin.
Zân a lo thleng a, thianzaho kan insâwmkhawm
a, kan beng kan chhi kar a, Perhpâwng a han chiri
char char a, "Chu le, khawi lai nge ?" tiin kan beng
kan chhi ngun lehzual a. An chiri-na lam nia kan hriat
thawm dim takin kan han pan tham tham a. A thente
chu chhûn lama kan lo chhinchhiahnate vawk leh


bâwng ten an lo pal tlu a; a thente chu kan
chhinchhiahnaa mi ni lote a lo ni a; buaithlâk ve thin
khawp mai. A chiri tawp hma ngeia a kaw vihkhalh
kan tum a; a châng chuan kan vihkhalh ve mai a,
kan vihkhalh hman lo erawh a tam zâwk thin. A
châng chuan vihkhalh rem lo deuhte chu a awmna
nia kan rin chu kan hup chawt bawk a. Kan hup thelh
lah a tam thin. Kan man tumna lamah hlîngte kan
hup fuh châng a awm thul. Kut a hlîng lut kan khei
leh lailâwk châng pawh a awm bawk a. A châng chuan
kan han hup khan kan lo hup nâ leh lutuk a, kan
hmeh terh vek châng lah a tam thin.
A kaw awmna leh a chiri-na lam zawng rêng
rêngin kan vâk kual a. A chiri an hân deuh ta maw
tihah kan man sa kan han dahkhawm a. Mei kan han
chhem ngei mai thin a. Mei han chhem chuan tuah
tûr thingnawi ilo a lo ngai si a; kan han zawng khawm
leh rih a. Thing leh raw bung ilo kan hmuh mai loh
chuan mi huan palte kan han ru leh rih thin a. Huan
neituten pal kan la thawm an hriat chuan min rawn
hau va, min man hman ang tih hlau êm êmin
baklêngin kan tlanchhia a, kan hlauh luatah kal
kâwngte kan en tha hman tawh mang si lo va, khûp
pilh pheng phûngin thingbulte kan khûpin kan tauh
a, kan tlu vel thin bawk nen. Sil them thumin kan
hâwng a, chhûngten an hria ang tih hlauvin kan nâ
lo awm ve hmiah hmiah a. Kan chhûngten lo hre palh
ta se, mi huan pal ru kha chu min hau nekin, kut
pawh min thlâk duh hial mai thei a.
Chutia mei kan chhem chuan pa fimkhur
deuhte lah hian min lo hau hman ziah lehnghal ! "In
in ti kang ang, in meichhem vawhlum nghal vat rawh
u," lo ti tâwk lah an bo lo. Kan chhem apiang
deuhthawin min hau va; mahse naupang tual-mei


chhem vâng mai maia in kang a awm lah kan hre
chuang si lo.
Chutia mei kan chhem hnu chuan kan
Perhpâwng man sa kha kan han rawh a. Phelsêp
hmâwr kan phel a, chem pawh ni lem lovin kan hâ-in
kan seh phel a, 'tahchuan perhpawng kha kan zep a,
meialhah kan rawh ta thin a ni. Kan phelsêp
(chaicheh atâna kan hman) kha a sei a nih chuan kan
chep nghet tha thei lo va, a tawi lam deuh hlekin kan
siam thin a ni. Kan han rawh tak tak a, kan chaicheh
hman a tawi thin si, kan mei chhem a lum thin si a,
kan biangte hi a tai têk tûk mai thin a ni. Thlî a lo
thawt thut a, kan lam hawi zâwnga mei a rawn kal
chuan samte hi kan ti kang hmûi rum rum mai thin.
Kan chalsamte hi a lo kang kirin, kan perhpawng
rawh hmui bawk, kan sam kang hmui bawk, kan hmui
rum rum mai a ni. A châng chuan phelsêp chaicheh
kha meiin a lo kang bung a, mei chhûngah
Perhpâwng kha a tla daih mai thin a, a buaithlâk thin
khawp mai. Mei chhem chhûnga a tlâk luh tawh
chuan mei tuah that lai kha hawlh darhte a ngai thin
a, kan thelh mit leh duak thin. Kan Perhpâwng
thlauh kha kan lâkchhuah leh meuh chuan a lo kang
ut thûal mai thin si.
Kan rawh zawh tawh hnu chuan kan han ei-ho
dar dar a; a nuam kan ti thin khawp mai. A châng
chuan kan rawh hmin tha hman lo va, kan rawh ût
thual a, kan hmawm ve hmiah zêl thin. A hmin lo
zual deuhte chu a nâl ang zûlh lehnghal a. A pum
puma kan insem lohva, kan theh darh ve chuan a
zâng-ti, sak ve deuh awm thin hi kan inchuh ve lat
lat thin.
Zan thenkhatah chuan mahni man man kan ei
a, a man thei lo deuhte chu an kâwt ngawt mai thin.


Amaherawhchu,' mahni man man ei' tih chu tih ngai
loh tluk a ni. Kan mizo zemawi : 'Sem sem dam dam,ei
bil thi thi 'tiin kan insem thliai thliai thin.
Zan thenkhatah chuan thla a lo tla hma deuh
a, thla hian min tlâk hnan/thim hnan fo thin. Mahni
in lam panin thla tlâk hnuahte meichher kan chhî
êng hluah hluah zêl mai thin.
Perhpâwng chiri hun lai hi chuan zan lam
pangah chuan Perhpâwng ringawt mai hi kan
ngaihtuah a; kan hlimna pawh a kim viau thin lah
tak a. Thilsual tih tumna rilru kan pu lo chauh ni
lovin kan pu hman lo a ni ber mai.
Perhpâwng chiri a han ri char char mai thawm
han hriat chuan lung a ti lêng êm êm mai a. Tun laiah
chuan a thawm pawh hriat tûr a awm ngai mang ta
lo. Rannung mi tihlim thin tak mai a thawm hriat
tûr a vâng ta hi kan zia kan thlâk ta lû deuh nge ni ?
Rannungte pawh hian kan ram leilungah ngampa
taka tual chai an ngam ta lo nge ni ? Mi an tihlim
theih thin tehrêng nên. Perhpâwng chiri lai man kan
tuma kan han veh kual vel thin leh hlim taka
thianzahova kan ei tlâng thin kha a nawm teh rêng
nên, mahse Nun hluiten KIR AN REL SI LO !!


BUNG 5

TAWLAILIR SIAM

Naupang kan nih lâi huna ngaihawm deuh mai
chu tawlailîr siam a, han chuan vel kha a ni thin.
Tawlailîr kan siam thin lâi chuan chhûngte hauh
pawh kan tâwk nasa thin nangiang mai.
Kan naupan zual lâi deuh chuan chhûngte pawh
kan tibuai thin nak nak khawp mai. Mi tawlailîr siam
sate kan han ngên ve ngawt mai thin a; chhûngte lû
zawng kan ti hai map map thin teh e. Chhûngte lo
lamah an feh duh thin si a, min siamsak hman mai
bîk thin si lo va, kan ngên hi kan han tap thlazen
lehnghal a. Zan lamahte kan han ngên a, kan pate
kap kârah kan ngik faih faih a; zan lamah zawng êng
a tha si lo va, (electric) êng awm hek lo, khawmvar
chimnee ung khek khuk, a sir keh tawh, silfai ngam
tawh si loh kâra tawlailîr siam han ngen ngawt mai
chu pate tân chuan a buaithlâk thin ngawt ang chu.
Kan han ngên zing deuh na nâ na chuan kan
chuanna awm tak têin, te tak têin min han siamsak
a, kan lawm ve êm êm thin. Aia upate tawlailir
siamnaahte hian paw deuh hreh hruah hian kan thu
ve peih reng thin. An perek hman ban te, a ke chuang
te kan dîl hauh hauh thin. A thlâwnin a tam zâwk
chuan min pe phal mai thin bîk si lo va, an
tirhkah(kid) ah min hmang a, an duh duhah min
tîrkat a, a sual thiam deuhte phei chuan an zunte
min liahtîr a, an êkte min paihtîr a, an tawlailîrte
kan putsak a, anmahni tawlailîr chungah an chuang
a, kan nawr kal bawk a, a ke pakhat hlawh tûr ringawt


pawhin hrehawm tuar tam a ngai thin khawp mai !!
Tawlailîr siamna daih tûr hmanrua ilo kan
khawlkhawm ve tawh chuan, kan theih ang tâwk
tâwkin kan han siam ve nâwl'h nâwl'h a, kan siam
tantirh chuan kan kilh sawi a, a zapui leh a zâ kan
kilhna kan lo vuah sawih deuh chuan kan han chuang
hi kan tawlailîr a pai tlat mai a, kan tlan her tlân
tlân mai thin. Tawlailîr siam pai palh chuan a chak
pawh a chak lo thin khawp mai.
Tlêmin kan han leikâng chho ve deuh deuh a,
mahnia a châk tûr kan fawmkhawm ve theih hnu
chuan theih ang tâwk tâwkin kan han siam ve thin a.
A châk lâk vel pawh rin aiin a buaithlâk thin khawp
mai. Mahni puala hmanrua la neih ve loh lai a ni
thin si a; chhûngte hmanraw hman loh lai kan chang
a, chhûngte lahin hmanrua kan tichhia ang tih
hlauvin an lo thukru bawk si a, kan zawng lauh lauh
mai thin. Mit nêna thuhrûk ang maiin kan han zawn
kan han zawn na nâ nâ chuan kan zawng hmu ve leh
tho thin a.
A ke tûr kan han la a. A ke tûr hian vang thing
emaw faruah thing emaw kan la ber thin a, vang
thing hi a chang deuh a, a tuk a har deuh a, fartuah
erawh hi chu a tuk leh han kih vel pawh a awl deuh a,
a hnip zâwk avâng hian faruah hi lâk a awlsamin,
kan hmang tam zâwk mah mah thin. A ke lian kan
duh chuan a thing kha kan la lian ve mai a; a tê deuh
kan duhin a thing kha kan la tê deuh mai thin. A ke
tûr kan han la zet hi zawng kan sual nasa thin rap
rap khawp mai. Chhûngte hriat loh hlanin hmanrua;
hreipui te, chempui te kan han la ru zãl zãl a,
chhûngte hnathawk tûra an kal hmain kan chhuak
daih thin si a, hnathawh an duh ve si chuan min
zawng zak zak mai thin.


Thing kan han kit tûr chu hreipui kan ken
chuan kan han in cheh chhâwk zak zak a; a chêk zei
lo deuhte chuan hreipui fang kan han chêk thlâwk
daih mai thin a, kan zawng leh lauh lauh mai thin a
ni. Hrei fang kan cheh thlawh tum chuan thiante kan
hliam palh hlauh mai ang tih a hlauhawm thin khawp
mai. Hreipui kan ken loh châng chuan chempuiin kan
han sât lauh lauh a, sah chhûng a rei duh lauh
lauhin, kan kit thlu har thin nak nak khawp mai.
Vang thing emaw fartuah thing emaw pawh nise, a
kung a that deuh a ngai a, a mum that loh chuan kan
la duh chuang lo. Kan han kit a, a tlûk irh palh hlauh
chuan kan chân deuh vekin kan hah thlawn ringawt
mai thin a, a thinrim thlâk duh thin khawp mai. Kan
kihthlûk hnuah kan tih irh chhiat vek loh chuan kan
duh lai tak, a tha lai tak kan thlang a: kan tan a, kan
zâwn haw thin. Kan zâwn haw peih loh châng chuan
a hmunah kan tuk nghal thin bawk. Kan hun neih
dânin azir loha, kan ngam loh deuhte, mi sual fal
deuhten an lo hmuh chuan tuk tlâk lohin an lo sât
chhe vek thin.
Tawlailîr ke tuk hi thiam leh zêi deuh hi a ngai
ve khawp mai a, tuk thiam deuhten an tuk phek zaih
theih laiin a thente erawh chuan an tuk pum uang
thin a ni.
A ke tûr kan han tuk zo va, a lâi takah kan ker
kua a, 'tah chuan a chhûngphûm kan phûm thin. A
chhûngphûm hi a sir tawn tawna dâwk lo tûrin rual
takin kan tan a, nghet takin kan kam thin. A
chhûngphûm atân chuan mau châng, chhah tha
deuh hlek, keh mai mai lo tûr kan hmang thin. A
thente chuan thelret tuidâwt te an hmang bawk thin.
A kaw tê lutuk chu a tha lo va, a tlângpuiin a kaw len
zawng chu millimetre sawm atanga millimetre sawm


leh panga a ni thin.
A chhûngphûm kan vuah fel hnu chuan a zapui
kan tuk leh thin a. A sîr tawn tawnah kan rek a, a
chhûngphûm chhûnga rawlh len tâwk chiah, thâwl
lutuk lo, tâwt lutuk si lo, vir thei tâwkin kan suih thin.
A zapui hi kan duh tiat tiat kan la mai a, a tlângpui
erawh chuan a ke hma lama mi tûr a tê deuh a, a ke
hnung lama mi tûr a lian deuh a, a tlângpuiin a
hnung lamah kan banpuam tiat a nih chuan a hma
lama mi chu kan banrêk tiat kan hmang thin. A ke
hnung lama mi a sei deuh a, a hma lama mi a tawi
deuh thung. Theivawkmit te, Thingpawnchhia te,
Thingsia te hi a zapui atân chuan kan hmang thin
tlângpui.
A zapui kan suih zawh tawh chuan a ke kan
vuah a, a ke a chhuah mai loh nân a ke kamna kan
siam a; a ke kan vuah hnuah a zapui kan suih têt
hmawrah a ke kamna kan kilh bet a, chu chuan
awlsam taka a ke chhuak mai tûr a vêng ve a ni. A ke
kam nân hian thing suihphêk te, rangva te, thelret
tuidâwt te kan hmang ber thin.
A zapuia a ke hnung lam leh hma lam tûr kan
kilh beh fel hnu chuan ngil et awtin kan dah a, a za
kan kilh khâwm tawh mai thin. A za atân hian saper
thing kan hmang deuh ber thin a, a thente chuan
sihneh thingte an hmang bawk thin. Thingse thing
tuai pawh hmang an awm ve thin tho va; amah-
erawhchu, thing tuai tha per pur si hi a kilhnaah kilh
keh a awl deuh avângte pawh a ni ang, hman tam a
ni ngai lem lo. Ramhnuaiah a za tûr kan han zawng
a, a thente chu hung khatah tha deuh deuhte a lo
ding thulh thin a; chutiang kan hmuh fuh châng
chuan kan lawm thin khawp mai. A châng chuan kan
duh anga ngîl tha, chang tha bawk si kan hmu mai


thin lo va, kan zawng kual vak thin. A za len zâwng
hi duh dân a inang vek lo va, a thenin tlêma lian deuh,
khauh tha deuh tûr an duh a, a thenin tlêma tê deuh,
nêm deuh hlek an duh bawk a, a tlângpuiin kezungpui
tiat vel kan hmang ber thin.
Kan han kilh pum dawn a, a thenin tê fel deuhin
an siam a, a thenin sei deuh reng ruangin an siam a;
a zaah a tlângpuiin pali kan hmang thin a,thenkhatte
chuan a zaah hian thingtuai pathum chauh pawh
hmang an awm thin tho mai bawk a. A hnung lama a
zapui tlêma a hma lam aia a sei deuh avângin a arh
deuh a, a za hnunglam chu a zapuiah kan kilhbet
vek a; a hmalam erawh chu a sîr tawn ve ve chiah
kan kilh a, a lâia a za pahnih chu kan kilh ngai lo. A
laia a za kan kilh loh chhan chu tlawh kawi theih kan
duh vâng a ni. A hma lam zapui atanga tehin feet
khat bawr velah a tlawh kawina kan kilh a, hei hi a
hma lam za kan kilh ang bawkin a za sîr tawn ve ve-
ah kan kilh a, a hmâwr lehlam lehlam feet chanve
bâwr vel bawk kan ti lawr a, chu chu ke dahna leh a
tlawhkawina ber a ni. Vei lama kan kual duh chuan
dinglam kan tlawh nâ a, ding lama kan kual duh
chuan vei lam kan tlawh nâ mai thin. A hnung lamah
vawnchhan tûrin a tlawhkawina ang bawkin kan siam
leh bawk thin.
A zualpui kan han siam zo va, a uluk deuhte
chuan a ke tlâng zai zaiah thelret (A bîkin motor ke
chhia) an kilh bet leh a. Hetia an kilhbeh chhan hi a
ke a phel mai loh nân a ni. Tawlailîr ke hi a khi ve duh
hle a, chu mi chu a keh tlang a, a phel mai loh nân
thelret bel leh pawh hi a tha khawp mai. Thelret chhah
kan bel loh chuan kan tlân vang vang laite hian a ke a
phel leh phawk thin. A thente chuan a ke a khîk
hlauvin, lei an sawh ban a, an tât kai luai bawk thin.


Kan siam zawh tawh hnu chuan kawng chhukah
kan han chuang a, a nuam kan ti thin khawp mai.
Kan tawlailîr a chak loh deuh chuan, a zapui kan reh,
a chhûngphûm chhûngah têl kan han hnawih nâl
sauh sauh a, a lo nâl tâk hnu chuan a hma ai chuan a
lo tlân chak deuh nge nge a, thiante nên a tû zawk
nge tlân thui thei zâwk zâwk tiin kan inêl bawk thin.
Thian-zahova tawlailîr kan han chuang tak tak chu,
kan tlân khu rum rum a, a khûk zual châng phei
chuan pawn lam atangin min lo hmu thei lo fo mai.
Kan taksa chang a bal lo va, kan thuamhnaw hâk
zawng zawng a ngap vek a, kan lû lam pawh vut khuin
a bawh nasa thin khawp a, kan sam zawng zawng hi
a paw theng thûng mai thin.
Tawlailîr kan han inzui tak tak thin chu kawng
a khûk viau chuan inhmuh hleih theih hek lo le, kan
hma a tlânte tawlailîr a chhiat palh a, an lo din chuan
kan tiding hman tawh thin si lo nên, kan hmu thei
bawk lo nên, kan su her bawih bawih mai thin. A
thenin mahni aia naupang zâwkte an phur a,
naupang dawih deuhte phei chu tawlailîr tlân chak
tak taka an han chuan chuan a men pawh an meng
ngam thin mang lo. Men ngam chu sawi loh a thâwk
pawh an thaw tha ngam lo va, an sen tâwn tâwn mai
thin. A thente chu kan hmaah kan dah a, a thente
chu kan hnung lamah an chuangin hnung lam an
hawi bawk a.
Tawlailîr kan siam vanglâi tak tak chuan
naupang zawng zawng tih mai tûr hian kan nei fer
fur a, kan chuan thinna lam panin kan pu chhuak
fer fur thin. Chuang ngun thin ta na nâ nâ chu kan
chuanna kawng hi chu a bel hlurh mai thin. Vaivut
tamna lâi deuh a nih chuan a fai hlurh thung a. Kan
kalna apianga ken zêl mai hi kan tum thin si a,


tirhkah (kid) kan nei thleh thluah a, chûngte chu kan
puttîr a, pheiah erawh kan innawrtîr thin. Aia tê zâwk
ten min han nawr thin chu a hah pawh an hah thinin
an khawngaihthlâk thin khawp mai. Min nawr man
leh an put hah manah kan han chuantîr ve zauh zauh
a, an lawm ve thin khawpin ka hria. Kan duh tâwka
thui kan chuang sauh sauh a, kan tirhkahte kan put
lettîr a, a bul atang bawkin kan chuang leh thin.
Kan han chuang vang vang a, a ke chhûng-
phûm te kan chuan mêk laiin a lo keh thul. A nih loh
leh kan chuan mek laiin a zapuite a lo tlîak a; a nih
loh vêk leh a ke kamnate a lo thlawn a, a ke a thlawn
a hmun dangah a lum sawn daih mai thin a, a zapuiin
lei a hrût thla khu rum rum mai thin. A ke pakhat a
thlawn tawh chuan tlân thui a har duh thin khawp
mai ! A châng chuan a zain a tuar lo va, a châng leh
a tlawhkawina a thlawn a, kan zangthal leh tawp mai
thin. Kan chuang a, kan tlan par par a, a za a nem
deuh chuan kan thut kûl a, lei rualrem lo lai deuh a
lo awm châng chuan kan kutin a hrût thin a: kut pilh
phungin kan awm leh mai thin. A châng chuan kut a
chilh duk tlek tluk a, kut tin a thlawn leh hlawk mai
thin. Tum khat pawh tawlailîr kan chuang hi lei
rualrem lo a lo awm a, chu chuan ka kut hi a hrut
palh a, kut tin a duk tluk mai a, a hnuah a thlawn leh
hlawk mai a ni. Kut tin a duk chûr mai chuan eng teh
vak han tihpui hleihtheih loh a ni si a, tihpalh lah hi
a awl hrep mai si a, rizai kâwrin a hrut hlek pawh
hian a nâ ka ti thin khawp mai.
Kan tawlailîr chuang châk hian chhûngte
hnênah," Vawiin chu tawlailîrin thing kan phur
dawn," kan ti a, kan tirhkahte kan hruai a, kawng
chhoah kan nawrtîr thin. A hmingin thing tuah tûr
chu kan han fawm ve ngei a, a châng chuan thingtum


pawh kan phur ve thin. Thingtum kan phurh duh
châng chuan a buaithlâk ve thin khawp a,
ramhnuaiah kawng a tha ngai mang si lo va,
tirhkahte hi an rim thin nak nak khawp mai.
Kawngchhoah kan puttîr taih taih a, thing rit deuh
chi a nih phei chuan hah pawh an hah thin khawp
mai. Khaw himna rizap chin lah rin aiin a hla duh
nek mai si a, rin aia hlaah kan kal leh fo thin. Mi
thenkhatte chuan rizap (Safety Reserve) thingte an
lo ru a, mi thenkhatin khawtlâng hruaitute hnênah
an lo hêk thul. Insawifiah leh chawitîr châng pawh a
awm thin a ni. Thiante nêna a huhova kal tlâng thin
kan ni bawk a, thing kan lâk pah hian ramhnuaiah
tawlailîr tlânna tûr kawng kan lai pah bawk thin a,
kan laih zawh tawh chuan nilêng zakin kan chuang
mai thin a ni. Tlai tawh takah kan han hâwng a,
chhûngte hauh dal tâwk tingin thing kan han phur
hâwng ve bawk a, engtham phei zawng kan hawn lo
nâ a, chhûngte hauh zawng kan pumpelh ve mai
bawk thin.
Mipa naupang zawng zawng deuhthawin
tawlailîr hi kan siam a, zan thla êngah leh zêl pawh
kan chuang ri sup sup a, khawlai kan ti khuin hritlâng
lah an lo awm/tam phah ve thin nge ni ? Kan tawlailîr
chuan khûkin khawlai a tihkhûk avânga hritlâng lo
zual ta nge ? Thlasik khawvâwtin min han hmet a,
chu chu kan tuar lo tlâng nge ni ? Hritlâng lah hi a lo
tam phah ve êm êm chuan a hriat theih bawk a.
Tawlailir kan han chuang chu a nuam kan ti thin si
a, a thente chuan an tlan chak vanglâiin naupang
chumchiap zâwk, rang taka la inthiarfihlim ve hman
lote an lo chîlin, an lo su nâ fo bawk nen. Sikul lama
zirtirtute lahin, "Lehkha an zir that theih loh phah,"
an lo ti vei thul. Village Council lama hruaitute lam


lahin, "Rizap thing an ru thin, an kit thin," min lo ti
ve râwl nên. Nu leh pa tam tak lahin, "Naupang an
tirh theih loh, an luhlul phah," an lo ti ve bawk a.
Pitar putar lam lahin a thawm riva an lo kham ve
tawh a ni ang; an lo chiar ve chhen bawk a. Nu leh pa
harsa ve deuhte lahin, "Tawlailîr siam nân kan faten
perek an ngên a, a hnawih nalna tûr têl an ngên a,
min tibuai," lo ti tâwk lah an bo lo. Pa intivengva
deuhte awmkhâwm lah chuan, "Naupang tawlailîr
siam leh chuang vel hi ka kham tawh a ni, khap thuai
thuai se la, a tha ang," an ti ve bawk a. Pa phunchiar
deuhte phei chuan khawtlâng hruaitute deusawh
nân an lo hmang ve a, " V.C.-ho lah hi naupang
tawlailîr siam pawh khap zo hlei lo khap/nachâng
pawh hre hlei lo," tiin an lo ang chiam chiam mai bawk
a. A tâwp a tâwpah zawng Khawtlâng Hruaitute (Vil-
lage Council/Court) lamin tlangau tîrin tawlailîr siam
leh khawlaia chuan khap a nih thu an han autîr a;
mahni in chhûng lum atangin tawlailîr siam leh
chuan khapna thu tlangau au ri pawh chu kan lo
tawng tâwk êm êm a, thupetu lampang ngaihtuah lêk
lovin tlangau pa ngawt chu kan ngei rawn huai huai
a.
Chutia khawtlâng hruaituten an han khap tâk
hnuah chuan kan tawlailîr siamte chu kan han thiat
a, nakina siam leh nân tiin a ke te, perek te, a ke
kamnate kan dah tha ran thin. Thenkhatte chuan
tihchhiat/thiah miah lovin an dah tha bawk a, nu leh
pa thenkhatte chuan an fate tawlailîr chu khap
hnuah an chuang leh mai ang tih hlauvin an sah
thiahsak vek bawk a. A huaisen fâl deuhte chu khap
a nih hnu pawhin ramhnuai kawng siamchawpah an
la chuang ru hram hram bawk a. Hun a inchiah rei
leh deuh a, a ngai tê bawkin kan siam leh mai thin.

Ka Lehkhabu 2 Nun Hluiten Kir An Rel Lo

Ka Lehkhabu 2 Nun Hluiten Kir An Rel Lo

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (19)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

More from Ellis Pachuau

More from Ellis Pachuau (20)

Ka Lehkhabu 2 Nun Hluiten Kir An Rel Lo