2. OBJEKTIVAT E LIGJËRATËS
Njohja me lëndën e farmakologjisë
Njohja me barnat dhe zhvillimin e tyre
Të njihet mënyra e emërtimit të barnave
Të kuptohet koncepti i administrimit të
barnave
3. Çka është farmakologjia?
Shkencë që merret me studimin e
veprimit të substancave kimike në
organizmin e gjallë, e në veçanti
historikun, zanafillën, vetitë fizikokimike,
bashkëzimet, efektet biokimike dhe
fiziologjike, mekanizmat e absorbimit,
distribuimit, biotransformimit, të veprimit,
eliminimit, etj.
4. disiplinat e saj kryesore:
farmakokinetika, (çka organizmi i
bënë barit?)
farmakodinamia, (çka bari i bënë
organizmit?)
farmakoterapia (aplikimi i barit në
sëmundje të caktuara)
toksikologjia (efektet toksike të
barnave dhe helmimet)
5. Kur bari jepet për trajtimin e sëmundjes,
është me rëndësi ta kuptojmë rrugën dhe
mënyrën me të cilën ai bar ndërvepron
me proceset patologjike të sëmundjes.
6. Çdoherë kur përshkruhet një bar duhet të
merret parasysh rezultati përfundimtar i
tij, si dhe marrëdhëniet ndërmjetë barit
dhe proceseve fiziologjike dhe patologjike
në organizëm.
7. Çka janë barnat?
Substanca kimike të jashtme që janë të
afta të modifikojnë sistemet biologjike në
një mënyrë relativisht selektive, të cilat
veprojnë në organizmin e gjallë në
aspektin e parandalimit, diagnozës dhe
tretmanit të sëmundjeve.
8. Çka janë barnat? (vazhdim)
Kimikisht nuk ka ndonjë dallim mes
ushqimit, barit dhe helmit, por dallimi mes
tyre qëndron në sasinë e marrur në
organizëm, sepse një substancë në sasi
të caktuara mund të shërbejë si ushqim,
si bar, ose si helm.
9. Kërkimin dhe zhvillimin e barnave të reja
gjithnjë e ka kushtëzuar nevoja për barna të
reja në parandalimin dhe trajtimin e
sëmundjeve.
Me qëllim të shfrytëzimit racional të barnave,
është e rëndësishme të kuptohen principet
themelore të veprimit të barnave.
10. Zanafilla e barnave
Në të kaluarën barnat janë nxjerrë nga
burimet e tyre natyrore, gjë që edhe sot disa
barna me rëndësi të madhe ende përfitohen
në këtë mënyrë.
Për shembull, disa preparate insulinike
përfitohen nga pankreasi i lopëve dhe derrave
(origjina shtazore);
digitalisët përfitohen nga bima e digitalisit
(origjina bimore);
hekuri, që zakonisht shfrytëzohet në formë
ferrosulfati, përfitohet nga burimet minerale
(origjina minerale).
11. Zanafilla e barnave (vazhdim)
Megjithatë, sot shumica e barnave janë të
sintetizuara nga kimistët dhe për çdo vit
me mijëra substanca të reja krijohen për
tu shfrytëzuar si barna të mundshme.
12. Emërtimi i barnave
Në shfrytëzimin praktik dhe në literaturë
hasen disa lloje të emërtimit të barnave,
duke filluar nga ai historik ose popullor,
që është më i vjetëri (p.sh. bari i
majasëllit), me dallime të mëdha në mes
të popujve dhe gjuhëve.
13. Emërtimi i
barnave
Emërtimi kimik, megjithëse është më i sakti,
sepse pasqyron strukturën kimike të barit, është
i vështirë për shfrytëzim praktik, për arsye se në
shumë raste është tepër i gjatë dhe vështirë
mbahet mend. Emërtimi që sot shfrytëzohet më
së shumti është ai gjenerik ose emërtimi
internacional i pambrojtur (EIP), me anën e të
cilit komunikohet si në literaturë, ashtu edhe në
shfrytëzimin praktik, e të cilin e përcakton
Organizata Botërore e Shëndetësisë
14. Emërtimi i
barnave
Në shfrytëzim praktik është edhe emërtimi i
mbrojtur, i cili gjithnjë shkruhet me shkronjë të
madhe dhe përkrah emrit ka një yll ose
shkronjën R të futur në një rreth (reserve).
Ky emërtim shkakton konfuzion të madh në
praktikë, sepse fabrikat farmaceutike, për
qëllime komerciale, prodhimeve të tyre u vënë
emra të vet dhe krijojnë vështirësi që të mbahen
mend, për shkak të numrit të madh të tyre.
15. Emërtimi i
barnave
Shpeshherë këta emra nuk kanë ndonjë
lidhje me emrin e tyre gjenerik ose me
sëmundjen që i dedikohen.
17. APLIKIMI I BARNAVE
Objektivat mësimor:
- Njohja me fazat (proceset) e terapisë me barna
- Njohja me klasifikimin e rrugëve të administrimit
të barnave
- Njohja me përparësitë dhe mangësitë u rrugëve
të caktuara të administrimit
- Përshkruani konceptet “dritare terapeutike”,
“indeksi terapeutik” dhe “gjerësi terapeutike”
18. FAZA FARMACEUTIKE E
BARNAVE
Ky proces përfshin të gjitha fazat e përpunimit të
barit derisa ai arrin tek i sëmuri.
Procesi farmaceutik është i lidhur kryesisht me
kimistët e farmaceutikës dhe me farmacistët.
Shpeshherë lindin probleme terapeutike me
barna të ndryshëm, për shkak të formulimit të
tyre që ka lidhje me ekscipientët dhe me
materialet e shtresimit që shfrytëzohen në
përgatitjen e barit, ose nëse tretja e barit nuk
është bërë në tretësin adekuat.
19. FAZA FARMACEUTIKE E BARNAVE
Shpërthimi i toksicitetit nga digoksina dhe
fenitoina në fund të viteve të 60-ta dhe në fillim
të viteve të 70-ta janë një shembull i
rëndësishëm për këto probleme.
20. FAZA FARMACEUTIKE E BARNAVE
Fazë tjetër e këtij procesi është lëshimi i barit.
Duhet të dihet se shembulli më i thjeshtë i dështimit
terapeutik është dhënia e sasisë joadekuate të barit.
Një nga hallkat e këtij dështimi është edhe
mangësia e udhëzimeve korrekte nga ana e
mjekut ose e farmacistit lidhur me mënyrën e
marrjes së barit, ose keqkuptimet dhe harresa
nga ana e të sëmurit, ose mosdhënia korrekte
nga ana e infermieres.
21. FAZA FARMACEUTIKE E BARNAVE
Në raste të veçanta problem është edhe
“farmakofobia” dhe mosbesimi në efektin
e barnave nga ana e të sëmurit, që
rezulton me mosmarrjen e dozave
adekuatë të barnave.
23. Systemic Delivery Scheme
SITE OF ACTION
“Receptor”
Free Bound
Distribution
PLASMA
Bound
TISSUE DEPOTS Drug
Free
Bound Free Drug Metabolism
Metabolites
I.V.
Absorption Excretion
Oral/I.M.
24. rrugët e aplikimit
Aplikimi (administrimi) i barnave në
organizëm bëhet në dy rrugë kryesore:
lokale apo topike dhe
sistemike.
25. rrugët e aplikimit
Aplikimi lokal
Kjo rrugë përfshin:
1. aplikimin e barit në membranat mukoze (orale,
konjuktivë),
2. në lëkurë dhe në sipërfaqe të tjera epiteliale.
Aplikim lokal i barit është edhe në rastet kur
jepet me qëllim të veprimit lokal, pra në një
pjesë të caktuar të trupit (anestezioni lokal),
qoftë me injektim ose në formë aerosoli.
Qëllimi i këtij aplikimi është që të përkufizojë
aktivitetin e barit vetëm në vendin e aplikimit.
26. rrugët e aplikimit
Ka mendime të ndryshme rreth veprimit të
këtyre barnave
se këto nuk absorbohen në lëkurën e
padëmtuar, (që në të shumtën e herave nuk
është e vërtetë).
Shumë barna, potencialisht toksike, jepen
lokalisht në lëkurë, pa marrë parasysh
efektet e mundshme të padëshirueshme
sistemike.
27. rrugët e aplikimit
p.sh.kortikosteroidet sintetike potente.
Kur këto barna aplikohen në formë pomade
dhe kreme në lëkurën e padëmtuar, mund të
absorbohen në organizëm por, për fat të
mirë, niveli i koncentrimit të tyre plazmatik
është i pamjaftueshëm që të japë efekte
sistemike.
Nëse lëkura është e dëmtuar, këto barna do
të absorbohen shumë shpejt; poashtu edhe
nga lëkura e të porsalindurit dhe e fëmijëve
(në trajtimin e eczemës masive).
28. rrugët e aplikimit
Mukoza e gojës
Membranat mukoze të kavitetit oral
ndryshojnë nga lëkura dhe janë
sipërfaqe ideale për absorbimin e shumë
substancave.
Absorbimi në këtë sipërfaqe është mjaft i
shpejtë.
Duhet të jetë e qartë se bari që
aplikohet në këto mukoza me qëllim të
veprimit lokal ai do të absorbohet dhe
do të japë edhe efekte sistemike.
29. rrugët e aplikimit
Aplikimi sistemik
Kur një bar aplikohet me qëllim që të
absorbohet dhe të shpërndahet në tërë
organizmin, thuhet se është aplikuar me
rrugë sistemike.
Rrugët:
2. enterale dhe
3. parenterale
30. 1. Rrugët enterale
Me këto rrugë, bari futet në traktin
gastrointestinal.
a. orale (per os – PO) dhe
b. rektale (per rectum – PR),
31. a. Rruga orale
Barnat që merren PO, në pjesën më të madhe
absorbohen nga zorrët e holla, mirëpo ka
substanca të cilat absorbohen nga stomaku, (një
pjesë e aspirinës dhe alkoolit).
Rrugë mjaft e sigurt.
Të sëmurët alergjikë reagojnë me ashpërsi më të
vogël sesa që do të reagonin po të ishte marrë bari
me rrugë të tjera,
mirëpo nuk do të thot se kjo rrugë është absolutisht e
sigurt; barnat që merren PO mund të kenë reaksione
mjaft të rënda.
Është rrugë mjaft ekonomike.
32. a. Rruga orale
Mangësitë:
iritimi i mukozës gastrike (antireumatikët
josteroidë)
vështirësia e dhënies së barnave me këtë
rrugë në rastet kur i sëmuri është pa vetëdije
ose nëse ka vjellje.
veprimet shkatërruese të enzimeve të traktit
digjestiv.
Interferenca me ushqimin dhe interreaksionet
farmakokinetike në absorbim, ose
interreaksionet farmakodinamike.
33. Rruga orale
Rruga bukale dhe sublinguale.
Kjo rrugë enterale nuk aplikohet shpesh,
mirëpo është e shfrytëzueshme në rastet kur
bari duhet t’i shmanget kalimit të parë nëpër
mëlçi për shkak të metabolizimit të lartë që
mund të ndodhë me këtë rast
• p.sh. gliceril trinitrati që gjatë kalimit të parë nëpër
mëlçi metabolizohet pothuajse 100%.
34. Rruga orale
Rruga rektale.
Barnat nganjëherë jepen per rectum
si suposte ose
në formë tretësire si klizmë.
Kjo rrugë shfrytëzohet kur aplikimi PO është i
pamundshëm ose i vështirësuar, si dhe me qëllim
të veprimit lokal (barnat kundër hemorroideve).
Nëpërmes kësaj rruge bari i shmanget veprimit të
aciditetit dhe fermenteve të lëngut gastrik, si dhe
metabolizimit gjatë kalimit të parë nëpër mëlçi.
35. b). Rrugët parenterale
Aplikim parenteral i barit është kur bari
gjatë hyrjes së parë në qarkullim
mënjanon qarkullimin portal, pra është
rrugë jashtenterale.
Përgjithësisht kjo rrugë zgjedhet kur
është i nevojshëm një veprim i shpejtë
ose kur është e nevojshme që bari të
mënjanohet nga veprimi i aciditetit dhe i
enzimeve gastrointestinale.
36. Rrugët parenterale
Injektimi.
Nëse dëshirojmë që bari të veprojë me
tërësinë e strukturës së tij aktive, është
esenciale që ai të jepet me anë të
injektimit, p.sh. benzilpenicilina.
Absorbimi është shumë më i
parashikueshëm dhe shumë më i shpejtë
sesa kur jepet me rrugë orale.
37. Rrugët parenterale
Injeksioni mund të jepet:
intradermal (ID),
subkutan (SC),
intramuskular (IM) dhe
intravenoz (IV).
38. Rrugët parenterale
Injektimi subkutan (SC)
bëhet në rastet kur bari nuk është iritues i
indeve.
Është rrugë e zakonshme e dhënies së
barnave, si insulina.
Volumi i injeksionit subkutan është 1 mL ose më pak,
dhe nuk bënë të jetë më shumë se 2 mL.
Qarkullimi i gjakut në lëkurë është shumë më i vogël
sesa në muskul, prandaj edhe absorbimi është
shumë më i ngadalshëm.
39. Rrugët parenterale
Subkutan mund të vendosen
(implantohen) edhe tabletat për terapinë
mbajtëse zëvendësuese, të cilat bëjnë
lirimin e ngadalshëm të barnave, si p.sh.
implantet e estradiolit.
40. Rrugët parenterale
Injektimi intramuskular
bëhet me dhënien e injeksionit në muskul.
Meqenëse qarkullimi i gjakut në muskul
është i mirë, barnat e tretshme në lipide
kanë mundësi të difundojnë shumë shpejt
nëpër murin e kapilareve, prandaj edhe
absorbimi me këtë rrugë është i mirë.
41. Rrugët parenterale
Barnat komplet të patretshme në lipide mund të
absorbohen shpejt vetëm nëse pesha molekulare e
tyre është e vogël, që të jetë i mundshëm kalimi
nëpër poret e membranave kapilare.
Me këtë rrugë mund të injektohen sasi më të
mëdha sesa me rrugë SC
Është më e përshtatshme për substancat irituese.
Zakonisht injeksionet që përmbajnë depo preparate
me veprim të gjatë jepen me injeksion të thellë
muskular, p.sh. benzatin benzilpenicilina.
42. Rrugët parenterale
Injektimi intravenoz
Barnat që jepen me këtë rrugë veprojnë shpejt,
sepse shpejt e arrijnë koncentrimin e lartë në
plazmë.
Shërbejnë si alternarivë për barnat që janë
iritues me injektim intramuskular.
Kjo rrugë është e shfrytëzueshme sidomos te të
sëmurët e hospitalizuar
infuzioni i ngadalshëm IV jep koncentrim të
qëndrueshëm të barit.
43. Rrugët parenterale
Mangësitë:
efektet anësore me këtë rrugë janë më të
shpejta,
nëse injektimi bëhet shumë shpejt, mund të
shfaqet një koncentrim tepër i lartë i barit,
është e mundshme që në vend të venës të
bëhet shpimi i arteries.
44. Rrugët parenterale
Vendet e tjera më pak të zakonshme të
injektimit janë:
intra-arterial,
spinal epidural dhe
intratekal. (Tek infeksionet meningeale,
antimikrobikët nganjëherë jepen intratekal,
me ç’rast bëhet mënjanimi i kalimit nëpër
barrierën hematoencefalike. Në këtë mënyrë
mund të bëhet injektimi i gentamicinës).
45. Rrugët parenterale
Inhalacionet.
Anestetikët inhalatorë janë shembulli më i mirë
për këtë rrugë të aplikimit.
Inhalimi i aerosoleve aplikohet jashtëzakonisht
shumë në trajtimin e sëmundjeve obstruktive të
rrugëve respiratore, si p.sh. astma bronkiale.
Inhalimi bëhet nga goja, ndërsa absorbimi bëhet
nga bronkiolet e vogla. (Si shembull është
dhënia e natrium kromoglikatit me anë të
“turboinhalatorit”).
47. Gjërsia terapeutike, dritarja
terapeutike, indeksi terapeutik
Gjërsia terapeutike është diapazoni
mes dozës minimale vepruese dhe dozës
minimale toksike
Dritarja terapeutike (shpeshëherë
është sinonim i gjërsisë terapeutike)
është diapazoni mes dozës minimale
vepruese dhe asaj maksimale vepruese
49. Indeksi terapeutik është raporti
mes dozës letale në 50% të shtazve
laboratorike dhe dozës efektive në
50% të shtazve laboratorike
LD50/ED50
50. Marrëdhënia mes koncentrimit
plazmatik të barit dhe efektit
terapeutik
Kriteri themelor në bazë të të cilit do të
përcaktohet efekti terapeutik i barit është
koncentrimi terapeutik i tij, i cili do të
shprehet me dritaren terapeutike dhe
gjërësinë terapeutike
Në shumicën e rasteve forca e pergjigjes
terapeutike është në relacion me shkallën
e koncentrimit në gjak
51. Për disa barna nuk vlen ky parim i
këtij relacioni për këto arsye:
• Efekti irreversibil (inhibitorët e MAO)
• Involvimi i metabolitëve aktiv (antidepresivët
triciklik)
• Kinetika e ndryshme e barit në kompartmente të
caktuara në krahasim me gjakun (apomorfina)
52. Insuficienca veshkore
Insuficienca hepatike
Intereaksionet e barnave
Disfunksioni i tiroidesë
Dijareja
Disbalansi i elektroliteve
Mosha
53. FARMAKOKINETIKA
Farmakokinetika është disiplinë e farmakologjisë që
merret me fatin e barit në organizëm; pra, mund të
definohet si pyetje – çka i bën organizmi barit?
Kjo fazë e tretmanit terapeutik me barna përfshin
periudhën e kohës nga marrja e barit e deri te arritja e tij
në vendin e veprimit dhe eliminimi.
Këtu përfshihen procesi i absorbimit, distribuimit,
metabolizimit dhe eliminimit të barit. Kjo disiplinë
bazohet në analizat matematikore të kohës së
nevojshme për absorbim, distribuim, metabolizim dhe
ekskretim të barit.
54. Absorbimi i barit
Pas aplikimit oralë, sasia e barit në
qarkullim në çdo moment është e varur
nga ekuilibri mes shkallës së absorbimit
dhe shkallës së eliminimit. Kalimin e barit
nëpër membrana e determinojnë faktorët
që përcaktojnë profilin fizikokimik të barit
dhe faktorët e ambientit ku duhet të kalojë
bari, pra membranat qelizo
55. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
1. pesha molekulare;
2. stabiliteti kimik;
3. tretshmëria në lipide dhe
4. shkalla e jonizimit.
56. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
1. Pesha molekulare.
Zakonisht substancat me peshë të madhe
molekulare nuk absorbohen në mënyrë intakte, me
përjashtim të disa sasive të vogla, ndërsa ato me
peshë të vogël molekulare i kalojnë membranat
shumë më lehtë.
Nëse substancat me peshë të madhe molekulare
aplikohen per os, në traktin gastrointestinal ato
mund të dezintegrohen në pjesët e tyre përbërëse
dhe, si të tilla, të absorbohen lehtë, p.sh. proteinat –
në aminoacide.
57. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
Ka disa proteina, të cilat në organizëm
duhet të veprojnë me tërësinë e
makromolekulës së tyre (p.sh. insulina),
ndërsa në traktin digjestiv ato nuk mund
të absorbohen të padezintegruara,
prandaj edhe nuk aplikohen me rrugë
orale.
58. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
2. Stabiliteti kimik.
Absorbimi i substancave nga trakti
gastrointestinal varet edhe nga stabiliteti i
tyre kimik, sidomos nga stabiliteti në
ambientin acidik të stomakut.
59. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
3. Tretshmëria në lipide.
Pwr absorbimin (pwrthithjen) është i
nevojshwm kalimi nëpër membranat qelizore.
Së pari duhet të kalojë nëpër qelizat e
endotelit të traktit gastrointestinal dhe hyn në
qarkullimin e përgjithshëm dhe pastaj, qoftë
drejtpërdrejt nëpërmes të kapilareve, ose
indirekt nëpërmes enëve limfatike, arrin në
vendin e veprimit.
60. Faktorët fizikokimikë që ndikojnë në
transferimin e barit nëpër membrana
4. Shkalla e jonizimit.
Marrëdhënia fundamentale ndërmjet
shkallës së jonizimit dhe absorbimit të
barit është se pjesa e pajonizuar e barit
është e tretshme në lipide dhe prandaj
absorbohet mirë, ndërsa pjesa e jonizuar
është e patretshme në lipide prandaj
absorbohet pak.
61. Membrana qelizore
1 . D ifu z io n i u jo r
2 . D ifu z io n i lip id ik
3 . T r a n s p o r ti m e b a rtë s
J o e le k t r o lit e
S is t e m m e s h p e n z im
T ë t r e ts h m e n ë li p id e
të e n e r g jis ë
T ë p a t r e ts h m e n ë lip id e
E le k t r o lit e t o r g a n ik e
D if u z io n i p a s iv
T ë p a jo n iz u a r a I n d ih m u a r
( të t r e ts h m e n ë lip id e )
+
+ H
T ë jo n iz u a r a H +
( T ë p a tr e t s h m e n ë l ip id e ) H + +
H +H
+
H H + +
H+H H
62. Distribuimi i barnave
Pas absorbimit të barit, ose injektimit të tij
në qarkullimin e gjakut, ai do të
distribuohet në lëngjet celulare dhe
ekstracelulare, ose do të deponohet në
inde të ndryshme.
Ky distribuim varet nga faktorët
fiziologjikë dhe karakteristikat fizikokimike
të barit.
63. Distribuimi i barnave
Gjithashtu varet edhe nga qarkullimi
regjional i gjakut.
Zemra, mëlçia, veshka, truri dhe organet
e tjera mirë të perfuzionuara marrin
sasinë më të madhe të barit gjatë
minutave të parë pas absorbimit,
përderisa muskujt, lëkura dhe organet
tjera viscerale e marrin më ngadalë.
64. Distribuimi i barnave
Fecesi mund të përmbajë një sasi të barit
të paabsorbuar, ose mund të përmbajë
sasi të konsiderueshme të barit i cili është
absorbuar dhe përsëri është ekskretuar
në zorrë si i pandryshuar ose pjesërisht i
metabolizuar.
65. Distribuimi i barnave
Pas absorbimit nga trakti gastrointestinal, bari së
pari hyn në qarkullimin portal dhe pastaj përmes
mëlçisë hyn në qarkullimin e përgjithshëm.
Transportimi i barit mund të bëhet edhe përmes
enëve limfatike.
Kur hyn në gjak, bari mund të mbahet në të
(heparina), ose të kalojë nëpërmes murit të
kapilareve, të hyjë në lëngun ekstracelular, ku ai
mund të izolohet (D-tubokurarina) ose të kalojë
nga lëngu ekstracelular në atë intracelular
(etanoli, tiopentoni).
66. Volumi i distribuimit
Volumi i distribuimit të barit nuk mund të
matet në mënyrë direkte, por përcaktohet
në bazë të dozës së dhënë (D) dhe
koncentrimit (C) të tij në gjak –
V = D/C.
Volumi i distribuimit shprehet në litra/kg.
67. Rezervuarët e barit
Kompartmentet të cilat mund të shërbejnë
si rezervuarë të barit janë
proteinat plazmatike,
qelizat e ndryshme,
indi dhjamor,
eshtrat dhe
rezervuarët transcelularë.
68. Rezervuarët e barit
Lidhja për proteinat plazmatike.
Shumë barna, në shkallë të ndryshme, lidhen në
mënyrë reversibile për konstituentë të ndryshëm të
indeve dhe veçanërisht për proteinat plazmatike.
Fraksioni i barit i cili është i lidhur për proteinat
plazmatike nuk mund ta lëshojë gjakun dhe të
kalojë në indet tjera (është joaktive)
Pjesa e palidhur e barit është farmakologjikisht
aktive dhe është e lirë të lëshojë qarkullimin dhe të
hyjë në qeliza ku ai do të veprojë.
69. Rezervuarët e barit
Lidhja për qeliza.
Disa barna lidhen për sipërfaqe ose brendi të
qelizave dhe me vështirësi arrihen koncentrime të
larta.
Për shembull sasia e klorokinës (antimalarik), e cila
lidhet për mëlçi, shpretkë, mushkëri, veshkë dhe retinë
mund të jetë disa qinda herë më e madhe sesa sasia në
plazmë.
Nëse bari lidhet në mënyrë reversibile për disa
proteina intracelulare, ky kompleks do të jetw si
depo, prej nga bari do të lirohet ngadalë në
qarkullim dhe do të ketë efekt të prolonguar.
70. Rezervuarët e barit
Indi dhjamor si rezervuar
Barnat liposolubile mund të deponohen
në këtë ind dhe të japin ulje të
koncentrimit plazmatik, por që do të
veprojnë për kohë më të gjatë, si p.sh.
anestetikët e përgjithshëm(tiopentali).
71. Rezervuarët e barit
Eshtrat
Tetraciklinët, jonet e metaleve divalente si
dhe metalet e rënda akumulohen në
eshtra, prandaj eshtrat mund të shërbejnë
si rezervuarë që eliminojnë ngadalë këta
agjensë toksikë, si p. sh. lirimi i radiumit
në gjak
72. Biotransformimi ose
metabolizimi i barnave
Ekskretimi:
në formën e tyre të pandryshuar ose
të transformohen në një ose më shumë
metabolitë ose
të eliminohen me të dy mekanizmat.
73. Eliminimi = largimi i barit nga
organizmi
Barnat e tretshme në lipide metabolizimi (mëlçi)
metaboliteet e tretshme në ujë
Barnat e tretshme në ujë eliminimi (mëlçi ose
veshkë
Barnat volatile (anestetikët) eliminimi (mushkëri)
74. Të dhëna të përgjithshme për
metabolizmin e barnave
Involvimi i enzimeve në zbërthimin
kimik të substancave dhe
ksenobiotikëve
Enzimet shfaqin joselektivitet në
substratin për të cilin lidhen
Opcione të shumta metabolike për
një substrat
75. Biotransformimi
Biotransformimi i barnave dhe
ksenobiotikëve në metabolite më
hidrofilike është esencial si për aktivitetin
e tyre biologjik, ashtu edhe për eliminimin
e tyre nga organizmi.
76. Konsekuencat fiziko-kimike të metabolizmit të
barnave
Liposolubile hidrosolubile ( Ekskretimi)
Konsekuencat biologjike të metabolizmit të
barnave
Inaktivizimi
• fenobarbitoni, petidina, klorpromazina, suksametoniumi
Aktivizimi
• karbamazepina, morfina,
• Estret e ampicillinës (probari)
• paracetamoli, halotani
77. Biotransformimi
Ekskretimi në formën e pandryshuar
Vetëm një numër shumë i vogël i barnave
ekskretohen si të pandryshuara ose
pjesërisht të metabolizuara, p.sh.
benzilpenicilina ilustron më së miri këtë
formë të ekskretimit.
78. Biotransformimi
Transformimi në një ose më shumë metabolite
Në përgjithësi, biotransformimi i barnave ka dy
efekte:
1. Ndryshimin e aktivitetit farmakologjik, zakonisht
duke e zbritur atë, mirëpo nganjëherë ndodh
konvertimi i barit në komponime me aktivitet të
ngjashëm ose më të madh (potencimi) nga bari
origjinal.
2. Shndërrimin në metabolite të cilat nuk kanë
aktivitet farmakologjik, por nëse akumulohen mund
të kenë efekt toksik.
79. Rrugët e metabolizimit të
barnave
faza I dhe
faza II
80. Faktorët që modifikojnë shkallën e
metabolizmit
Modifikimi i metabolizmit të barnave ka
rëndësi klinike në këto raste:
• te trajtimi kronik me barna
• Nevoja për monitorim të përpikt (indeksi i ngusht
terapeutik)
Barnat të cilat i përmbushin këto kritere janë:
• Varfarina
• Antihipertenzivët
• Antiepileptikët
• Barnat që shfrytëzohen në psikiatri
• Disa antibiotikë
81. Biotransformimi
Faza I e metabolizimit.
Ndryshimet kimike në molekulën e barit në këtë
fazë përfshijnë:
1. oxidimin (nëpërmes NADPH, oksigjenit dhe
citokrom P450) p. sh. diazepami, varfarina etj.;
2. reduktimin, p. sh. nitrazepami, kortizoni;
3. hidrolizën, p. sh. suksametoni, ametokaina
82. Oksidimi
Sistemi i enzimeve mikrosomale
(Monooksigjenaza)
ëLocated in endoplasmic reticulum of liverç
citokrom P450
RH + NADPH + O2 ROH + NADP +H2O
3+
Fe
Product (ROH) Substrate (RH)
P450
-
e
Fe
3+
The Fe
2+
(ROH) (RH)
P450
Cycle
H2O
O2
+ -
+ H ,e
H
2+
Fe .OOH
(RH)
84. Forma multiple të P450 (në mëlçinë
humane janë 15 forma: 6 janë të
rëndësishme për barna)
• CYP1A2
• CYP2C9
• CYP2C19
• CYP2D6
• CYP2E1
• CYP3A4
85. Oksidimi me sisteme tjera nga ai i P450
Alkoholi (alkohol dehidrogjenaza) ethanol
Aminat (monoamino-oksidaza) sumatriptan
Reduktimi
• Nitro Reduktimi kloramfenikoli
• Dehalogjenizimi reduktive halotani
Hidroliza/Deacetilimi
• Esteret prokaina (plazma)
• Amidet prokainamidi
• Groupet acetile aspirina
86. Biotransformimi
Faza II e metabolizimit
Në këtë fazë inkorporohen reaksionet e konjugimit për të
formuar një ose më shumë komponime që pasojnë:
1. me acidin glukoronik, si p.sh. morfina, paracetamoli -
glukoronide (-OH, -COOH, -NH2)
2. me acidin sulfurik, si p. sh. izoprenalina (sulfatimi) (OH);
3. me acidin acetik, si p. sh. isoniazidi, hydralazina (NH2) ;
4. me glutationin, si p. sh. paracetamoli.
(Glukoroniltransferaza, sulfotransferaza dhe acetiltransferaza ekzistojnë
në shumë forma)
O H
C N
N C OH O Glucuronic acid
H
O Phenytoin
87. Shumësia e rrugëve metabolike
The Metabolism of Diazepam
CH3 H
N O N O
N-dealkylation
Cl Cl
N N
Diazepam Nordiazepam
3-hydroxylation 3-hydroxylation
CH3 H
N O N O
Cl OH N-dealkylation Cl
N N OH
Temazepam Oxazepam
Glucuronide Glucuronide
88. Indukimi i enzimeve
e shkallës së aktivitetit enzimatik (P450 dhe glukuronimi) e
ndërmjetësuar me sintezën e enzimeve të reja
Induktuesit janë: barnat (disa barbiturate, antiepileptikët,
rifampicina) - CYP3A4
marrja kronike e alkoolit – CYP2E1
pimja e duhanit – CYP1A2
kimikaliet (DDT, halotan)
Ndryshimi i shkallës së metabolizmit:
toleranca
dhënia e njëkohëshme e barnave tjera
barbituratet - varfarina, fenitoina
Efektiviteti analgjetik i propoksifenit është i reduktuar te
duhanxhinjët
89. Inhibimi i enzimeve
e shkallës së aktivitetit të enzimeve
natyrisht për shkak të natyrës jospecifike
të enzimeve
Inhibimi i metabolizmit të terfenadines
nga ketokonazoli mund të shkaktojë
aritmi të rënda
90. Biotransformimi
Vendi i metabolizimit të barnave
Vendi më i rëndësishëm i metabolizimit të barnave
është mëlçia,
mirëpo për disa barna metabolizimi kryhet edhe në
organe ose vende tjera,
• në veshkë (vitamina D),
• në muret e intestinumit (tiramina, levodopa),
• në plazmë (suksametoniumi),
• në mushkëri (5-hidroksitriptamina ose serotonina),
• në lëkurë (vit. D) dhe
• në placentë (numër i madh i barnave).
Këto ndryshime enzimatike të përshkruara mund të
kryhen nga enzimet e lokalizuara në retikulumin
endoplazmatik (“enzimet mikrosomale”) ose në
vendet jomikrozomale.
91. Biotransformimi
Faktorët tjerë që veprojnë në metabolizimin e
barnave
Faktorët që do të përshkruhen më poshtë mund
të veprojnë në uljen e efikasitetit të barit, në
prolongimin e efektit dhe në rritjen e toksicitetit.
Këta faktorë mund të jenë fiziologjikë, të
ambientit dhe gjenetikë.
Mosha.
Gjinia.
Faktorët e ambientit
Faktorët gjenetikë (farmakogjenetika).
94. Ekskretimi (eliminimi) i barnave
Ekskretimi renal
Filtrimi glomerular.
Shkalla e filtrimit të barit nëpër glomerule varet nga
koncentrimi plazmatik i barit, nga pesha molekulare e
tij, nga shkalla e filtrimit glomerular, e cila në gjendje
normale është rreth 125 mL/min
Ekskretimi aktiv tubular.
Ky sistem bëhet me anë të transportuesit. Shfaqet si
shtesë e filtrimit glomerular, prandaj barnat që
pësojnë ekskretim aktiv tubular kanë klirensin renal
mbi shkallën e filtrimit glomerular dhe thuaja është i
barabartë me shkallën e qarkullimit renal.
95. Ekskretimi i barnave
Reabsorbimi tubular.
Funksioni i tubuleve renale është që të
reabsorbojë sasi të caktuara të joneve të
veçanta, veçanërisht të Na dhe klorideve
bashkë me ujin.
Reabsorbimi i barnave që gjendën në filtrat
do të varet nga vetitë e tyre fizikokimike
96. Ekskretimi i barnave
Ekskretimi i barnave në dëmtimin renal
Nëse kemi të bëjmë me dëmtimin e fltrimit
glomerular, atëherë do të kemi ndryshime
serioze në ekskretimin e cilitdo bar i cili
eliminohet kryesisht me rrugë renale.
Klirensi i kreatininës (Cl ) është parametri më
cr
i shpeshtë që shfrytëzohet për të përcaktuar
shkallën e filtrimit glomerular (SHFG).
97. Ekskretimi i barnave
Ekskretimi me anë të bilës
Shumë metabolite të barnave që krijohen në
mëlçi, ekskretohen në traktin gastrointestinal me
anë të bilës.
Këto metabolite nganjëherë mund të
reabsorbohen në gjak dhe të ekskretohen në
urinë.
Anionet organike, duke i futur edhe glukoronidet
si dhe kationet organike, transportohen në
mënyrë aktive në bilë me sistemet bartëse, njësoj
sikurse bartja nëpër tubulet renale.
98. Ekskretimi i barnave
Ekskretimi me anë të bilës
Këto sisteme transportuese janë
joselektive dhe jonet e ngjashme mund të
konkurrojnë për këto sisteme.
Steroidet dhe substancat e ngjashme me
to transportohen në bilë me anë të
sistemit të tretë bartës (shih ekskretimin
aktiv tubular).
99. Ekskretimi i barnave
Ekskretimi me rrugë të tjera
Ekskretimi me anë të mushkërive
gjithashtu është rrugë e rëndësishme,
veçanërisht për anestetikët inhalatorë.
Po ashtu rëndësi ka edhe ekskretimi me
anë të qumështit tek nëna gjidhënëse.
100. Ekskretimi i barnave
Kinetika e eliminimit të barnave
Individualizimin dhe përshtatjen e dozimit të barit
e përcaktojnë si vetitë e barit, ashtu edhe
faktorët e ndryshëm fiziologjikë dhe
fizpatologjikë, të cilët veprojnë në parametrat
farmakokinetikë.
Për njësi të caktuar kohore, eliminimi i barit
shfaqet në shkallë konstante ose në fraksione
konstante dhe eliminimi që është proporcional
me koncentrimin (kinetika e rendit të parë).
101. Ekskretimi i barnave
1 00%
C m ax
K in e tik a lin e a re
(k i n . e re n d it t ë p a r ë )
K o n c e n trim i n ë %
K in e tik a s a tu ru e s e
(k in . e re n d it z e ro )
50%
b
a
0 20h
1 0h
K o h a /h
T ½ p ëra T ½ p ërb
102. K o n c e n t rim i p la z m a t ik
K o h a /d i t ë
1 0
20
40
30
G jë r ë s ia te ra p e u ti k e
Ekskretimi i barnave
103. K o n c e n t rim i p la z m a t ik
40
K o h a /d i t ë
30
20
1 0
G jë rë s i a te ra p e u t ik e
Ekskretimi i barnave
104. Gjysmëjeta (gjysmëkoha e
eliminimit)
Gjysmëkoha e eliminimit (T½ ose T0.5)
është koha e nevojshme që koncentrimi i
barit të bjerë në gjysmën e vlerës së tij
origjinale (fig 1.7.), e cila mund të matet
në cilëndo pjesë të grafikonit, duke filluar
nga koha zero.
105. FARMAKODINAMIKA – VEPRIMI
I BARNAVE NË ORGANIZËM
Farmakodinamika mund të definohet si
disiplinë e farmakologjisë, e cila studion
mekanizmat e veprimit të barnave dhe
efektet e tyre biokimike, fiziologjike dhe
farmakologjike.
Efekti i barnave në indet e dedikuara
është rezultat i interreaksionit mes
molekulave të barnave dhe qelizave
(pjesëve të qelizave) nga të cilat është i
formuar ai ind.
106. Llojet e veprimeve të barnave
Barnat kanë disa lloje të veprimeve:
veprimi kryesor, veprimi anësor, etiologjik,
simptomatik, substituiv (terapi
zëvendësuese), të drejtpërdrejtë, të
tërthortë, stimulues, deprimues, selektiv
dhe veprim specifik.
107. Mekanizmi i veprimit të barnave
1. Barnat që veprojnë nëpërmes
receptorëve farmakologjikë:
veprojnë në koncentrime të ulta,
interreagojnë me receptorë specifikë,
shfaqin marrëdhënie strukturë – aktivitet,
mund të antagonizohen me antagonistë
specifikë. Shembuj janë acetilkolina,
noradrenalina, adrenalina, histamina etj.
108. Mekanizmi i veprimit të barnave
2. Barnat që nuk veprojnë nëpërmes receptorëve
farmakologjikë:
veprojnë në koncentrime të larta,
nuk interreagojnë me receptorë specifikë,
nuk tentojnë të shfaqin marrëdhënie strukturë –
aktivitet,
nuk kanë antagonist specifik. Shembuj janë
anestetikët e përgjithshëm (etëri, halotani),
diuretikët (tiazidet) dhe përçarësit e membranave
qelizore (detergjentet).
109. Interreaksioni bari – receptor
Receptori farmakologjik është një
makromolekulë me vende speciale ku
vendosen substancat specifike, si p.sh.
barnat (quhen edhe me emrin ligande).
Receptorët më të rëndësishëm janë të
natyrës proteine - lidhjen e substancave
endogjene,
hormoneve,
neurotransmiterëve,
autakoideve,
enzimeve metabolike,
proteinave të involvuara në proceset
transportuese, ose
proteinave që kanë rol struktural,
acidet nukleike.
110. Lidhja bari – receptor (ligand – receptor)
shpie në ndërrimet të cilat nisin vargun e
reaksioneve që rezultojnë me reagimin e
indit ose të organit, p.sh.
kontraksioni i muskulaturës së lëmuar,
sekretimi i gjëndrrave,
stimulimi ose inhibimi i qelizave nervore që të
lirojnë ose të inhibojnë lirimin e transmiterëve
kimikë nga mbaresat e tyre, etj.
111. Afiniteti i barit është aftësia e tij që të lidhet
për receptorin, ndërsa efikasiteti është aftësia
për të dhënë efektin ose për të nisur vargun e
reaksioneve.
Afinitet kanë agonistët dhe antagonistët (shih
më vonë), ndërsa efikasitetin zakonisht e kanë
agonistët, ndërkaq për antagonistët thuhet se
nuk kanë efikasitet, por lidhen për receptorin, e
okupojnë atë dhe nuk lejojnë lidhjen e agonistit.
112. Agonisti është bar (hormoni, transmiteri) i cili
kombinohet me receptorin e tij specifik, e
aktivizon atë dhe inicon efekte të cilat pasojnë
më vonë.
Antagonisti është substancë që interferon me
veprimin e agonistit.
Antagonisti i pastër nuk shfaq kurrfarë veprimi, por
vetëm interferon me veprimin e një agonisti, ku si
shembull mund të shërbejë antagonisti i morfinës –
naloksoni.
113. Përzierja agonist – antagonist është term
relativisht i ri, të cilin ne duhet ta përmendim. Ky
shpeshherë është konfuz dhe abuzohet me
termin e agonistit parcial. Përzierja agonist –
antagonist është bar i cili vepron në mënyrë
simultane në grupe të përziera receptorësh, me
veprim të agonistit në njërën anë dhe me
veprimin e antagonistit në anën tjetër.
114. Ka dy variante të këtij definimi:
1. veprimi i agonistit mund të jetë komplet
ose parcial (i pjesshëm)
2. Në komplekset me shumësi të numrit të
receptorëve, në të cilat mund të veprojë
ky tip i barnave, teorikisht janë të
mundshme disa kombinime të veprimeve
të agonistit dhe antagonistit.
115. Distribuimi i receptorëve
farmakologjikë
Receptorët për barna janë gjetëur:
1. Në ose nëpër membranën qelizore
a. që veprojnë në permeabilitetin membranor, për
ta ndryshuar atë, me kohën e reagimit shumë të
shpejtë të matur në milisekonda, si p.sh.
receptorët kolinergjikë nikotinikë ose
b. që veprojnë në mesengjerin (lajmtarin) sekondar
me kohë të shpejtë të përgjigjes me sekonda ose
minuta që e jep adrenalina ose noradrenalina.
2. Brenda qelizave, të cilët e ndryshojnë
transkribimin e ADN me kohë të reagimit të
ngadalshëm brenda orëve, si p.sh. steroidet.
116. Karakteristikat themelore të
receptorëve farmakologjikë
1. Receptorët farmakologjikë aktivizohen me koncentrime shumë të
vogla të barnave. Është llogaritur se vetëm 1/6000-ta pjesë e
sipërfaqes së qelizës (më pak se 0.02%) është e nevojshme të
mbulohet me molekulat e barit dhe të shfaqet efekti i tij.
2. Duket se qelizat posedojnë vende të veçanta për lidhjen e
molekulave të barnave të caktuara – marrdhënia strukturë-aktivitet
(p.sh. pllaka përfundimtare e muskulaturës skeletore reagon vetëm
në acetilkolinë).
3. Barnat që posedojnë izomere optike, kanë ndryshime të mëdha
edhe në aktivitetin e tyre.
4. Disa ligandë endogjenë veprojnë në më shumë se një tip
receptorësh (p.sh. adrenalina vepron në receptorët alfa dhe beta
adrenergjikë). Sot me teknikat e reja hulumtuese është e
mundshme izolimi dhe përcaktimi i strukturës së receptorëve.
117. Mekanizmat e veprimit të barnave
në sistemin e receptorëve
1. Lidhja receptori – kanali jonik
N e u r o tr a n s m it e r i Jonet
Jonet
118. Lidhja receptori – enzimi .
N e u r o tr a n s m it e r i
A d e n il c ik la z a
ATP C AM P + +
C a
ATP A D P
P ro t e i n a t P ro t e i n a t+ P O 4
119. Lidhja e receptorit
intracelular steroid.
a. Hormonet steroide, të cilat janë me tretshmëri
të lartë në lipide, penetrojnë membranën
qelizore me lehtësi dhe kombinohen me
receptorin specifik intracelular në citoplazmë.
b. Kompleksi hormon – receptor hyn pastaj në
bërthamën qelizore dhe inicon sintezën e
mARN-së.
c. Kjo sinjalizon sintezën e proteinave dhe me
këtë kuptohet modifikimi i aktivitetit qelizor.
120. INTERREAKSIONET E
BARNAVE
Kur dy e më tepër barna jepen në të njëjtën kohë, ato
mund të shfaqin efektin e tyre në mënyrë të pavarur ose
mund të interreagojnë mes vete (interreaksioni bari – bari),
p.sh.
interreaksioni mes aspirinës dhe varfarinës.
Po i njëjti proces mund të ndodhë edhe mes barnave dhe
ushqimit (interreaksioni bari – ushqimi) p.sh.
interreaksioni mes inhibitorëve të MAO dhe djathit.
Disa interreaksione planifikohen për të dhënë efektin të
cilin nuk mund ta arrijmë vetëm me një preparat, si p.sh.
kombinimi i kontraceptivëve oralë (estrogjen plus progestagjen).
121. Interreaksioni mund të zhvillohet si veprim
i antagonizimit të efektit të njëri-tjetërit.
Ngandonjëherë mund të manifestohet
ndonjë efekt i tretë i papritur.
Në pikëpamje terapeutike, të gjitha
interreaksionet nuk janë të padëshiruara.
122. Interreaksionet farmaceutike
Në realitet këto janë interreaksione
kimike, të cilat ndodhin për shkak të
formulimit të barnave ose përzierjes së
substancave kimikisht inkompatibile.
Interreaksionet farmaceutike shfaqen më
së shumti nga përzierja e barnave në
tretësirën për infuzion ose në shiringë
(p.sh. amfotericina është jostabile në
tretësirën e dekstrozës).
123. Interreaksionet farmakokinetike
Interreaksionet farmakokinetike janë mjaft të
komplikuara dhe vështirë parashihen.
Këto interreaksione mund të shfaqen në
ndryshimin e absorbimit, distribuimit (lidhja për
proteina), metabolizimit dhe ekskretimit të një
bari nga veprimi i një bari tjetër.
Gjatë këtyre interreaksioneve nuk ndryshohen
lloji i efektit farmakologjik të barit, por ndryshon
fuqia dhe kohëzgjatja e veprimit.
124. Interreaksionet gjatë absorbimit
Absorbimi i një bari mund të ndryshohet nga
veprimi i barnave të tjera,
duke e ndryshuar motilitetin e zorrëve (kur merret per
os),
duke ndryshuar pH e traktit gastrointestinal si pasojë
e ndërreagimit kimik (antacidët që përmbajnë katione
dy dhe trivalente të Ca2+, Mg2+, Al3+ dhe adsorbentët)
dhe
si pasojë e veprimit të ushqimit, si p.sh. zvogëlimi i
absorbimit të tetraciklinave nëse merren së bashku
me prodhimet e qumshtit.
125. Interreaksionet në distribuim
Në kontekst të interreaksioneve të barnave në
distribuim,
në lidhjen me proteinat plazmatike
Nëse një bar është i lidhur 99% me proteina, edhe
ndryshimi më i vogël, p.sh. 1%, do të rezultojë me
dyfishimin e koncentrimit të barit të lirë në plazmë,
nga 1% në 2% të sasisë totale.
E kundërta e kësaj është se-nëse pjesa më e
madhe e dozës totale të barit është e distribuar në
plazmë, pra nuk është e lidhur për proteinat
plazmatike.
126. Interreaksionet në procesin e
metabolizimit
Stimulimi ose induksioni i enzimeve që
metabolizojnë barnat (EMB).
fenobarbitoni, fenitoina, primidoni, karbamazepina,
rifampicina, grizeofulvina, etanoli (në shfrytëzim
kronik), si dhe pirja e duhanit, janë stimulues të
fuqishëm të EMB.
Si rezultat i kësaj është shkurtimi i T½ për disa
barna. Induksioni i enzimeve zhvillohet brenda
disa javëve dhe kërkon po aq kohë për t’u
kthyer në normale pas ndërprerjes së barit.
127. Si interreaksion i rëndësishëm që i përket këtij grupi është ai mes
kontraceptivëve oralë dhe antimikrobikëve. Janë regjistruar raste të
shtatzënisë kur krahas kontraceptivëve oralëë është marrë edhe
ndonjë antimikrobik, që do të thotë se kontraceptivët oralë mund të
mos veprojnë në prezencë të antimikrobikëve.
Inhibimi i enzimeve që metabolizojnë barnat. Një numër i madh i
barnave mund të inhibojnë EMB-in, ku hyjnë metronidazoli,
kloramfenikoli, fenilbutazoni, cimetidina, etanoli (intoksikimi akut),
izoniazidi dhe inhibitorët e MAO-s. Barnat më të zakonshme të cilat
mund të jenë të prekura nga ky inhibim janë fenitoina dhe
antikoagulantët.
128. Interreaksionet në ekskretim
Shkalla e ekskretimit të barnave që janë elektrolitë të
dobët mund të modifikohet me ndryshimin e pH së
urinës.
Shkalla e ekskretimit të acideve të dobëta, si salicilatët,
mund të ndihmohet duke e bërë urinën alkalike.
Ky veprim shfrytëzohet në tretmanin e helmimeve me aspirinë,
kur është e nevojshme të largohet bari nga organizmi sa më
shpejt që është e mundshme.
E kundërta, ekskretimi i bazave të dobëta, si p.sh.
petidina, mund të përshpejtohet me urinën acidike, me
ç’rast do të predominojë forma e jonizuar e barit që
është e tretshme në ujë.
129. Diuretikët frusemidi dhe acidi etakrinik zvogëlojnë ekskretimin e gentamicinës dhe
rrisin fuqinë e saj ototoksike dhe nefrotoksike. Fenilbutazoni redukton klirensin renal
të klorpropamidit dhe rrit rrezikun nga hipoglikemia. Kinidina redukton ekskretimin e
digoksinës nëpërmes veshkës dhe mund të dyfishojë koncentrimin plazmatik.
130. Një formë tjetër e interreaksionit shihet kur dy barna konkurrojnë për të njëjtin sistem
transportues në veshka. Me këtë mekanizëm probenecidi zvogëlon shkallën e
ekskretimit të penicilinës
131. Interreaksionet farmakodinamike
Ky tip i interreaksioneve të barnave
ndodh te ato barna të cilat kanë efekt të
kundërt farmakologjik me njëri-tjetërin –
veprimi antagonist; dhe te barnat që
kanë veprim të njëjtë ose të ngjashëm –
veprimi sinergjist.
132. Antagonizmi i barnave
I. Antagonizmi farmakologjik (kompetitiv)
1. Antagonizmi kompetitiv reversibil
2. Antagonizmi kompetitiv ireversibil
II. Antagonizmi jokompetitiv
III. Antagonizmi fiziologjik
IV. Antagonizmi kimik
V. Antagonizmi farmakokinetik
134. Barnat që nuk veprojnë në
receptorët specifikë
Siç është theksuar edhe më parë, këto barna veprojnë në koncentrime të larta, nuk
kanë marrëdhënie strukturë – aktivitet, dhe nuk kanë antagonist specifik. Shembull
janë anestetikët e përgjithshëm – halotani; diuretikët – tiazidet; dhe përçarësit e
membranave qelizore – detërgjentet .
135. EFEKTET ANËSORE TË
BARNAVE
Të gjitha barnat, përveç efekteve
farmakologjike të dëshirueshme, kanë
edhe efekte të padëshirueshme ose, siç i
quajmë ne, efekte anësore (angl. side
effects).
Këto efekte në pikëpamje terapeutike
janë të padëshirueshme, mirëpo në
pikëpamje farmakologjike shpeshherë
janë të pashmangshme.
136. Klasifikimi
Klasifikimi i efekteve anësore është i vështirë,
për shkak se në shumicën e rasteve mekanizmi
nuk është i qartë.
Sipas një klasifikimi të gjerë, efektet anësore
ndahen në dy grupe:
efekte të cilat do të mund të parashihen nga
farmakologjia e njohur e barit ose e përzierjes së
barnave, dhe
efekte që nuk mund të parashihen nga njohuritë për
farmakologjinë e barit.
137. Reaksionet që mund të parashihen janë
relativisht të zakonshme dhe rëndom jo
shumë serioze, por që mund të jenë të
papëlqyeshme.
atropina
138. Efektet anësore nga mbidozimi
Efektet anësore të barnave nga
mbidozimi lidhen me prezencën e sasive
të mëdha të barit në organizëm.
Mbidozimi mund të jetë absolut dhe
relativ.
139. Mbidozimi absolut. Ky mund të jetë momental,
me ç’rast gabimisht jepet sasi e tepërt e barit,
ose kur bari merret për qëllime suicidale.
Mbidozimi relativ. Shfaqet kur çrregullohet
mekanizmi për metabolizim ose për eliminim
(insuficienca hepatike ose renale). Në këto
kondita, dozimi normal ose subnormal mund të
japë shenja të mbidozimit.
140. Intoleranca
Kjo shihet në rastet kur kemi uljen e
pragut të reagimit farmakologjik ndaj
barit. Ky fenomen u atribuohet
variacioneve biologjike
141. Efektet sekondare
Këto nuk ndodhin për shkak të veprimit
direkt farmakologjik të barit, por vijnë si
konsekuencë e tij.
superinfeksioni “candida albicans”.
142. Idiosinkrazia
Ky është reagim abnormal kualitativ i
organizmit ndaj barnave për shkak të disa
abnormaliteteve të individit,
suksametoniumit (bllokator neuromuskular).
143. Efektet teratogjene
Barnat të cilat dëmtojnë embrionin, por që
nuk e mbysin, quhen barna teratogjene.
talidomidi, androgjenet, tetraciklinat.
suspekte, si p.sh. fenitoina.
144. Hipersensitiviteti (alergjia)
Alergjia nënkupton reaktivitetin e
ndryshuar ndaj barnave dhe ushqimeve
të caktuara, si dhe ndaj materieve të
caktuara me të cilat organizmi vjen në
kontakt.
Këto reaksione ndodhin për shkak të
interreaksionit antigjen – antitrup.
145. Barnat si antigjene
Antigjeni është substancë e cila ka aftësi të
inicojë reagim specifik imunologjik, gjegjësisht
të inicojë prodhimin e antitrupave.
Antigjenet janë substanca me peshë të madhe
molekulare, të cilat zakonisht janë proteina, por
nganjëherë janë polisakaride.
Kimikalet e thjeshta me peshë molekulare rreth
1000 ose më të vogël nuk mund të veprojnë si
antigjene.
146. Konjugati bari – proteinë është antigjenik;
substancat të cilat kombinohen me proteina
në këtë mënyrë dhe formojnë antigjene
njihen si haptene (ose proantigjene).
Hapteni konfirmon specifitetin e antigjenit,
ndërsa proteina konfirmon antigjenitetin.
147. Tretmani i shokut anafilaktik
Tretmani i reaksionit të rëndë akut anafilaktik
duhet të jetë i shpejtë dhe barnat e nevojshme
duhet të jenë pranë dorës, si
adrenalina,
kortikosteroidet dhe
antihistaminikët (H1 bllokatorët)
I sëmuri duhet të shtrihet horizontalisht, qoftë
në karrigen stomatologjike ose në dysheme.
Nëse është prezent deprimimi respirator, duhet
të jepet oksigjeni ose respiracioni gojë më gojë.
148. Pas kësaj jepet 0.5 mL adrenalinë 1 : 1000 (0.1
mg/mL) në formë injeksioni IM (ASNJËHERË IV).
Kjo duhet të pasohet me hidrokortizon sukcinat 100
mg IV.
Dozat tjera të adrenalinës mund të jepen sipas nevojës
në intervale prej 5 minutash, derisa të fillojë tërheqja e
simptomave.
Doza maksimale është rreth 1.5 mL në periudhën prej
15 minutave.
Adrenalina nuk jepet në enë të gjakut, sepse nëse jepet
në venë mund të shkaktojë fibrilacion ventrikular, që
është fatal.
149. Adrenalina me veprimet vazokonstriktore
dhe bronkodilatatore që posedon, vepron
si antagonist fiziologjik i këtyre efekteve
duke iu kundërvënë veprimit potencial
letal të shkaktuar nga histamina dhe nga
substancat e tjera aktive farmakologjike,
që lirohen në mënyrë eksplozive gjatë
reaksionit anafilaktik.
150. Pra, adrenalina është linja e parë e mbrojtjes, por
gjithashtu edhe hidrokortizoni 100 mg IV është me rëndësi
të madhe.
Glukokortikoidet janë barna antialergjike dhe kjo dozë
duhet të sigurojë sasinë adekuatë të hidrokortizonit, të cilat
edhe normalisht sekretohen në gjendje stresi.
Hidrokortizoni nuk prevenon shfaqjen e reaksionit antigjen
– antitrup, por vepron në mbrojtjen e qelizave nga
përfundimi i keq këtyre reaksioneve imunologjike.
151. Veprimi i adrenalinës varet nga prezenca e
sasisë adekuatë të hidrokortizonit.
Nëse për çfarëdo arsye kjo është e
pamjaftueshme, p.sh. në të sëmurët që
kanë insuficiencë adrenokortikale nga
terapia e zgjatur me kortikosteroide, dhënia
e hidrokortizonit IV është e detyrueshme.
152. Antihistaminikët mbeten si barna të linjës së
tretë, sepse H1 bllokatorët nuk i antagonizojnë
efektet e substancave tjera, përveç ato të
histaminës, pastaj këto barna mund ta rikthejnë
vetëm tonusin vazomotor në gjendjen e
mëparme.
153. • Nëse reaksioni nga hyrja e alergjenit nuk është
aq akute, mund të shfrytëzohet një linjë tjetër
e tretmanit.
• Në këtë rast si bar i linjës së parë të mbrojtjes jepet
hidrokortizoni dhe pastaj antihistaminiku.
• Antihistaminikët duhet të jepen parenteral, p.sh.
klorfeniramina 10 – 20 mg IM, të cilët gjithashtu
janë të vlefshëm edhe në prevencë.
• Nëse këto masa nuk veprojnë gjithmonë, adrenalina
do të ketë vlerën e vet.
154. Shembuj tjerë të reaksioneve të tipit I janë
astma, riniti, angioedema dhe urtikaria.
Këto janë të njohura edhe si gjendje
atipike të cilat janë shumë më të lehta se
anafilaksia.
