E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5

UNIVERSITETI AAB-RIINVEST
FAKULTETI EKONOMIK

Dr. sc. Ilir Doçi

E-BIZNESI

Dispensë - Ligjërata të autorizuara
Drejtimi Banka, Financa dhe kontabilitet

PRISHTINË
2009

Dr.Ilir Doçi - E-biznesi Hyrje

HYRJE

Zhvillimi i teknologjisë së Internetit ka mundësuar zhvillimin e degëve ekonomike të
cilat me ndihmën e internetit realizojnë një afarizëm të suksesshëm. Interneti ka krijuar
një treg i cili po zhvillohet në mënyrë rapide që ka mundësuar edhe komunikimet dhe
kontaktet më të lehta në mes të njerëzve, e me këtë edhe të partnerëve afaristë. Ky
zhvillim ka imponuar edhe studimin e këtij fenomeni dhe këtij zhvillimi e që ka krijuar
edhe lëmi të posaqme të studimit. Këto lëmi janë: e-biznesi dhe nëndegët e tij si: e-
commerce, e-marketing, e-procurement, e-banking, auksioni online, etj. Biznesi
elektronik, ose e-biznesi është një fenomen i cili po e legjitimon internetin si një medium
kryesor i komunikimeve dhe po revolucionarizon një realitet të ri të afarizmit.
Në këtë tekst do të paraqesim të gjitha karakteristikat e e-biznesit duke përfshirë
organizimin, strategjitë, funksionimin, ndarjen, zhvillimin dhe adaptimin me teknologjitë
e reja. Këtë do ta paraqesim në mënyrë paralele me e-commerce, si pjesë e pandarë e e-
biznesit, ku do të tregohen teknologjitë e zhvillimit të tregtisë dhe afarizmit në internet
me shembuj praktik. Studim i veçantë do ti bëhet aplikimit të e-biznesit në funksion të
afarizmit bankar dhe financiar ku do të paraqiten në veçanti ICT Infrastruktura e bankave,
e-banking dhe shërbimet e tij, mënyra e zhvillimit dhe dizajnimit të web faqeve të
bankave, njohuritë dhe funksionimi i softverëve financiar, mënyrat e pagesave me anë të
internetit, siguria e sistemeve kompjuterike të bankave, etj.
Teksti do të ndahet në disa kapituj, ku në secilin kapitull do të përfshihet një segment i
rëndësishëm i e-biznesit. Përfshinë një kontest të gjerë të e-biznesit, duke përfshirë edhe
pjesë nga teknologjitë e ICT (Teknologjisë Informative dhe të telekomunikimeve).
Përmban shumë materiale që hasen në praktikë. Qdo kapitull por edhe paragraf është i
ilustruar me shembuj, fotografi dhe grafe.
Ky tekst është realizuar për mësimin e lëndës E-biznesi në kuadër të Universitetit AAB
dhe i shërben studentëve të shkencave ekonomike – me theks të veqantë të drejtimit
banka, financa dhe kontabilitet, por mund tu sherbejë edhe studentëve të Teknologjisë
Informative, studentëve të web dizajnit, kompanive, bankave dhe subjekteve financiare
që janë ose mendojnë të hyjnë në afarizmin në internet, si dhe të gjithë atyre për të cilët e-
biznesi është pjesë e punës së tyre.
Autori

2

Dr.Ilir Doçi - E-biznesi Kapitulli 1-Kuptimi i përgjithshëm

1. E-BIZNESI - KUPTIMI I PERGJITHSHËM

Biznesi elektronik - zakonisht i quajtur edhe si “eBusiness” apo “e-business”, mund të
definojmë aktivitetin i cili përdorë informatat dhe teknologjitë e informacionit (ICT) për
përkrahjen e të gjitha aktiviteteve të biznesit. Prefiksi ‘e’ do të thotë elektronik.
E-biznesi është termi për të përshkruar bizneset të cilat veprojnë në Internet, ose duke
përdorur teknologjitë e Internetit për të përmirësuar produktivitetin ose profitabilitetin e
biznesit. E-biznesi në mënyrë të theksuar po e ndërron strukturën ekonomike, të tregut
dhe të industrisë, vlerat e tregut, produktet dhe shërbimet dhe qarkullimin e tyre,
profilizimin e konsumatorëve, sjelljen e konsumatorëve, tregun e punës.
Një term më i “cunguar” i definicionit të e-business është që E-business përdoret për të
përshkruar bizneset që veprojnë në Internet ose përdorin teknologjitë e Internetit për të
ngritur produktivitetin ose profitabilitetin e biznesit.
Biznesi elektronik është ai biznes i cili përdorë kompjuterin si element kyq të aktivitetit të
tij. Edhepse ky definicion është më i tejkaluar, e-businessi gjithnjë e më shumë tek shumë
autorë të kësaj lëmie përmendet si biznesi i Internetit.
Implementimi më i shpeshtë i e-biznesit është si aktivitet shtesë, por me kalimin e kohës
po bëhet gjithnjë e më shumë si aktivitet primar.

1.1. ICT (Informations and Communications Technology – Teknologjia e
Informatave dhe e komunikimit)
Është term që nënkupton të gjitha teknologjitë për manipulimin dhe komunikimin e
informatave.
Edhepse po supozohet që ICT është sinonim i IT – Information Technology –
Teknologjia e informacionit, ICT në fakt përfshinë të gjitha mediumet dhe komponentet
që përfshinë një degëzim shumë të gjerë. Këto mediume apo degë janë:
• Ruajtja e shënimeve - disqet magnetike, shiritat magnetik, disqet optike, memoriet
flash, etj,
• Shënimet në letër;
• Teknologjitë e transmetimit të informatave – radio, televizioni, dhe teknologjitë e
komunikimit nëpërmjet të zërit dhe fotografive – mikrofonët, kamerat, telefonët,
telefonët celular. Teknologjitë e transmetimit satelitor të informatave.
• Varietetet e hardverit kompjuterik (PC, serverët, ruterët)
• Tregu i zhvillimit rapid të pajisjeve elektronike personale të komunikimit siq janë
- telefonat mobil, Ipod, Iphone, MP3 player, etj.
• Një varietet i madh të softverëve aplikativ – nga tabelat e vogla të zhvilluara
personalisht deri te paketat e kompanive të mëdha dhe shërbimeve ”software
online”.

3


• Operacionet e rrjetave të komunikimit dhe transmetimit të informatave, duke u
nisur prej rrjetit shtëpiak deri te rrjetat e mëdha private të operuara nga kompanitë
kryesore komerciale dhe në fund deri te rrjeti kryesor global Interneti. Në këtë
grup hyjnë edhe sistemet e komunikimit pa tela – wireless. Gjithashtu këtu hyjnë
edhe rrjetat e brendshme private siq është Intraneti apo rrjetat e mëdha private siq
është Extraneti.
Lidhja në mes të e-business dhe ICT është integral. E-business nuk mund të ekzistojë pa
ICT.

Fig. 1.1. Sistemet e ICT

Një definicion tjetër i e-businessit është: E-business është zëvendësimi i transaksioneve të
bazuara në përdorimin e letrës, ndërmjetësve njerëzorë, ose transakcioneve të bazuara në
telefon me transaksionet me anë të rrjetave elektronike.
Termi më “ekonomik” për e-biznesin është “interaksion me partnerët e biznesit, ku
interaksioni është mundësuar me ndihmën e teknologjisë së informacionit”.
E-biznesi involvon proceset e biznesit të tërë zingjirit të vlerave: blerjet elektronike,
menagjimin e zingjirit të furnizimit, procesimi i porosive në mënyrë elektronike, kujdesin
ndaj shërbimeve të konsumatorëve dhe kooperim me partnerët e biznesit.

4


Fig.1.2. Fazat e krijimit të e-biznesit

1.2. E-commerce

Ose Electronic commerce ose e përkthyer – afarizmi elektronik apo tregtia elektronike,
përfshinë blerjen apo shitjen e mallërave apo shërbimeve me anë të sistemeve elektronike
siq janë Interneti apo rrjetave tjera kompjuterike. Zakonisht krijohet konfuzion në mes të
këtyre dy termave. E-commerce është pjesë e e-biznesit që nënkupton mediumin
elektronik që përdoret për shitblerjen e produkteve.
Një varietet i gjerë i afarizmit nënkupton këtë aktivitet, duke përfshirë edhe inovacionet
më të reja:

• Transferet e fondeve elektronike,
• Menagjimi i zingjirit të furnizimit,
• Marketingu i internetit,
• Procesimi online i transaksioneve,
• Këmbimi elektronik i informative (EDI),
• Sistemet e menagjimit të inventarit, dhe
• Sistemet e mbledhjes automatike të informatave.
Derisa commerce apo tregtimi përbën këmbimin e produkteve dhe shërbimeve ndërmjet
bizneseve, kompanive, grupeve dhe individëve, e-commerce fokusohet në përdorimin e
ICT për të mundësuar aktivitetet komerciale dhe relacionet e biznesit në mes të biznesve,
kompanive, grupeve dhe individëve.
Në praktikë e-business është më shumë sesa vetëm e-commerce. E-business fokusohet në
funksionimin, strategjitë, rezultatet dhe funksionet tjera që janë si rrjedhim i përdorimit të

5


ICT, me një fjalë të gjitha aktivitetet e biznesit të lidhura me ICT. E-commerce është një
nëndegë e strategjisë së përgjithshme të e-biznesit që koncentrohet me zhvillimin e
afarizmit me përdorimin e Internetit dhe teknologjive të tij siq është World Wide Webi,
ose thënë në mënyrë më të thjeshtuar, merret me tregtinë online.
Një dilemë fundamentale do ta formuloja si pyetje, dhe ajo do të ishte: A është e-
commerce pjesë e e-business apo e-business është vetëm një rezultat i zhvillimit të
hovshëm dhe kompleks të e-commerce?
Mendimi im është që e-commerce është pjesë e e-business, pasi që e-business është
zgjeruar përtej kufijve të aktivitetit të mundshëm të e-commerce, gjë që do ta tregojmë në
këtë tekst.
Fig.1.3 tregon lëmitë të cilat janë pjesë e-commerce dhe lëmitë me të cilat janë pjesë e-
biznesit. Këto lëmi nuk krijojnë ndarje në mes të këtyre dy proceseve elekronike, por
kanë mbetur si një mënyrë e identifikimit të tyre. Kuptohet që e-commerce mbetet pjesë e
e-biznes. Një konkluzion shumë i rëndësishëm në këtë tekst është rreshti i fundit në
lëmitë e e-biznesit, i cili thotë që e-biznesi e zhvillon Internetin. Paraqitja e Internetit ka
ndikuar në krijmin e e-biznesit, e pastaj aktiviteti në rritje i e-biznesit po ndikon në
zhvillimin e vazhdueshëm të Internetit.

Lëmitë e E-Commerce... Lëmitë e E-Biznesit...

E-Biznesi
• Kompania e dizajnuar për sukses në erën e
informatikës
• Krijimi i burimeve të reja të krijimit të vlerave
E-Commerce ekonomike
• Marketing • Zhvillimi i lojalitetit të konsumatorëve
• Shitje • Optimalizimi i proceseve të biznesit
• Blerja e • Krijimi i produkteve të reja dhe shërbimeve
produkteve dhe • Menagjimi i riskut dhe ankesave
shërbimeve në • Krijimi i tregjeve të reja
• Zhvillimi i teknologjive të reja
• Zhvillimi i menagjmentit në kushte të reja
• Zhvillimi i Internetit

Fig.1.3. “Dallimet” në mes të e-commerce dhe e-business
Interneti si platformë fundamentale e e-biznesit është zhvilluar në sistem kryesor botëror
të distribuimit të të mirave materiale dhe shërbimeve dhe si një platformë e kooperimit
ndërkombëtar në mes të partnerëve të biznesit.
Metodat e biznesit elektronik u mundësojnë kompanive të lidhin sistemet e tyre të
brendshme dhe të jashtme të përpununimit të të dhënave në mënyrë më efikase dhe më

6


fleksibile, dhe të punojnë më mirë me furnizuesit dhe parnerët, dhe për të plotësuar më
mirë kerkesat dhe pritjet e konsumatorëve të tyre.
Në këtë tekst do të koncentrohemi më shumë në funksionimin e e-biznesit me përdorimin
e Internetit dhe teknologjive të tij. Aplikimet e tjera të ICT do të përmenden më
shkurtimisht.

Fig. 1.4. Faktorët kryesorë të zhvillimit të e-biznesit

Për një ndërmarrje themi se përdorë e-biznesin si pjesë të afarizmit të saj nëse kryen disa
nga këto operacione:
• Komunikon në mënyrë elektronike me partnerët e tyre afaristë, konsumatorët dhe
furnizuesit.
• Komunikon në mënyrë elektronike me ndërmarrjet tjera për të porositur
prodhimet dhe shërbimet.
• Shet produktet ose shërbimet me anë të web faqeve.
• Përdor teknologjitë e internetit, si World Wide Web (më tutje – web) për të gjetur
informata, siq janë çmimet dhe shiqimi i produkteve.
• Përdor web-in për kërkime, si p.sh. trendet e fundit industriale.
• Përdor web faqet për të ofruar informata në lidhje me produktet e saj dhe
shërbimet.
• Përdor internetin për operacionet bankare online (në rrjetin intranet, extranet ose
në Internet), dhe për realizimin e pagesave.

7


Asnjë lloj i biznesit nuk është domosdoshmërisht më i mirë se tjetri. Varet prej secilit
biznes të përcaktojë se cilat modele të biznesit janë më të përshtatshmet për funksionimin
e tij.
E-biznesi ndikon në mënyrën se si ndërmarrja përcakton strategjinë e saj dhe operacionet;
ai është më shumë sesa vetëm teknologji. Shumë biznese kanë filluar procesin e
transformimit në e-biznes me investimin në e-mail, prezencën në web dhe intranete. Kjo
formë e krijimit të strategjisë së e-biznesit për një ndërmarrje është bazike dhe si një
fillim i mirë për avancimin e zhvillimit të mëtutjeshëm.
E-biznesi i një ndërmarrjeje mund të ndahet në katër elementë kryesorë:

• Strategjia dhe drejtimi i e-biznesit – adresimi i rreziqeve dhe mundësive të e-
biznesit, iniciativat e reja, përshtatja me teknologjitë e reja, implementimi i e-
prokurementit, e-marketingut, etj; transakcionet me përdorimin e e-biznesit,
kolaborimi në zingjirin e furnizimit.
• Raportet dhe komunitetet – interaksioni i e-biznesit me pjesëmarrësit kryesorë
në process: konsumatorët, partnerët, punëtorët, partnerët afaristë, konkurentët ose
agjensitë qeveritare.
• Komunikimi dhe informimi – si mundet ndërmarrja të përmirësojë, avancojë,
pasurojë dhe shkëmbejë informatat me pjesëmarrësit kryesorë në e-biznes. Kjo
mund të involvojë ekzaminimin e vëllimit të informative të përdorshme.
• Procesi dhe kultura – Efekti të cilin e-biznesi e ka në proceset themelore të një
ndërmarrjeje dhe në kulturën e biznesit. Nëse dëshirohet një performancë e
qëndrueshme e afarizmit në e-biznes, atëherë duhet të adaptohet në mënyrën e
punës dhe të ndryshojë proceset në mënyrë të përshtatshme.

Fig. 1.5. Proceset e e-biznesit

8


Përveq blerjes dhe shitjes së produkteve, e-biznesi gjithashtu mund të realizojë edhe
aspektet tjera tradicionale të biznesit. Përdorimi i bisedimit elektronik (chat) si formë e
përkrahjes teknike dhe përkrahjes së konsumatorëve është një shembull shumë i mirë. Një
e-biznes i cili përdorë chat-in si shtesë në përkrahjen e tyre tradicionale me anë të
telefonit gjen një system i cili mundëson kursimin e madh të kohës dhe të parave e
njëherit si një mundësi shumë të mirë të ofrimit të përkrahjes teknike.
Qështjet e sigurisë

Zgjedhja e
nikoqirit të web
(Web hosting)
B2B
Zgjedhja e
B2C softverit të web

C2C Dizajnimi i web
faqes
B2G
Kategoritë E-Biznesi Realizimi Zgjedhja e emrit të
C2B domenit (emri-
ndermarrja.com)
B2E
Zgjedhja e ISP
G2G Modelet (Internet Service
Provider)

Shitblerje/tregti Organizim i Marketingu Këmbimi i Transaksionet
Ndërmarrjes informatave monetare

E-Commerce Angazhimi i tërë E-Marketing Komuniteti virtual E-banking
korporatës

Direkt te Ndërmjetësit, Kujdesi ndaj Integruesit e Procesorët
konsumatori portalet, agjentët konsumatorit vlerave
Provajderët e E-mail
shërbimeve të marketing Gateway (portalet) e
plota Infrastruktura e Provajderët e
përmbajtjes pagesës
përbashkët Reklamimet
E-shops Pay-per-click
E-Malls Përmes
E-Learning
E-Auctions Rregullativa ligjore promocioneve Emitues i kartelave
E-tailing Blog- monetare
E-Procurement Intranetet, marketingu Online chat
Extranetet,
M-Business
Groupware Ofrues i pagesave:
... Portalet e kërkimit Peer-to-Peer,
EAI
mikropagesat...
CRM
Knowledge
Management
Supply Chain
Management
ERP Fig. 1.6. Struktura – elementët
Business Intelligence themelor të E-Biznesit

9


Me zhvillimin e hovshëm të e-biznesit por edhe të internetit u rrit edhe kompleksiteti i të
gjitha aktiviteteve dhe funksioneve të tyre. Me këtë janë krijuar modele e me këtë edhe
terminologji të ndryshme për të mundësuar identifikimin e aktivitetit të caktuar specifik
të e-biznesit. Janë krijuar fushat që tani identifikohen si lëmi të veqanta, e ato janë: E-
procurement, E-government, E-marketing, E-shops, E-malls, E-auctions, E-privacy, M-
business, etj. Përdorimi i e-mailit dhe website privat është një metodë e shperndarjes së
shkresave dhe realizimit të komunikimeve. Këto terme do të shqyrtohen më detalisht në
kapitujt e ardhshëm.
Në vitet e fundit, virtualisht të gjitha bizneset janë bërë, deri në një shkallë të caktuar apo
tërësisht e-biznese. Gjithpërfshirja e Internet në jetën e përditshme, zgjedhjet dhe
mundësitë e tij, kanë bërë e-biznesin të pazëvendësueshëm. Ky trend vazhdon me
teknologjitë e reja, siq janë telefonat me qasje në internet, lidhjet satelitore, etj, me
krijime të reja të vazhdueshme.

1.1. Historiati i zhvillimit të e-biznesit

Kuptimi i e-biznesit dhe e-commerce ka ndërruar në 30 vitet e fundit. Në fillim e kishte
kuptimin e mundësimit të transaksioneve komerciale në mënyrë elektronike, duke
përdorur teknologjitë siç janë EDI – Electronic Data Interchange (Këmbimi elektronik i
të dhënave) dhe EFT- Electronic Funds Transfer (Transferi Elektonik i Fondeve). Këto dy
sisteme së pari u prezentuan në fund të viteve 1970, duke u mundësuar bizneseve të
dërgojnë dokumentet komerciale siq janë urdhëri i blerjes ose fakturat në mënyrë
elektronike. Rritja dhe pranimi i kartelave të kreditit, sporteleve automatike (ATM) dhe
telefonisë bankare (telephone banking) në vitet 1980 ishin gjithashtu formë e e-biznesit.
Prej viteve 1990 e më tutje, e-business filloi të inkorporojë Sistemet e burimeve të
korporatave (ERP- Enterprise resource systems), data mining – sortimin e të dhënave,
dhe data warehousing – deponimin e të dhënave.
Shërbimet e bankave online filluan në New York në vitin 1981, kur katër bankat më të
mëdha të qytetit (Citibank, Chase Manhattan, Chemical and Manufacturers Hanover)
ofruan shërbimet bankare në shtëpi duke përdorur sistemin e quajtur videotext.
Në vitet 1980, bankat i ofronin konsumatorëve të tyre qasje në llogaritë e tyre me anë të
kompjuterëve të tyre – por jo nëpërmjet Internetit. Sistemi i parë i qasjes së bankës nga
shtëpia ishte direct-dial. Konsumatori e lidhte kompjuterin e tij me bankën me anë të
linjës telefonike. Për të arritur lidhjen, konsumatorëve u duhej një software i posaqëm
financiar i cili ishte posaqërisht i dizajnuar për të komunikuar vetëm me sistemin bankar.
Ndoshta shembulli i parë i tregtisë elektronike – shitores elektronike të mallërave fizike
ishte Bursa e kompjuterëve e Bostonit, një treg i shitjes së kompjuterëve të përdorur në
vitin 1982. Tregu i parë online i informatave, duke përfshirë edhe konsultat online, ishte
Bursa Amerikane e Informatave, një sistem tjetër para-Internetit i prezentuar në vitin
1991.
CompuServe ishte një ndër portalet më të popullarizuara të shërbimeve të rrjetës për
shfrytëzuesit e kompjuterëve, duke ofruar veglat si e-mail, chat dhomat dhe panelet e

10


porosive. Në mesin e viteve 1980, Compuserve filloi shërbimin e quajtur Electronic Mall,
ku shfrytëzuesit muind të blenin mallëra direkt nga 110 tregtarë online. Në fillim,
Electronic Mall nuk kishte shumë sukses, por ishte një prej shembujve të parë të e-
commerce.
1990 – Shkencëtari anglez Tim Berners-Lee realizon web browser-in e parë, (kërkuesin e
e parë të Internetit), WorldWideWeb, duke përdorur NeXt kompjuterin.
1992 – J.H. Snider dhe Terra Ziporyn publikojnë punimin Shitorja e ardhmërisë: Si do të
ndërrojnë teknologjitë e reja në mënyrën se si blejmë dhe çfarë blejmë. ISBN
0312063598.
1994 – Kompania Netscape shpërndan browserin Navigator në tetor me emrin Netscape
1.0. Kompania Pizza Hut ofron mundësinë e porosisë së picave në Web faqen e saj.
Banka e parë online hapet. Tentimet e para bëhen për të ofruar dërgesat e luleve dhe
parapagimet në buletine online. Më tutje vazhdohet me ofertat komerciale online të
automjeteve dhe bicikletave. Netscape 1.0 prezenton në fund të vitit 1994 SSL
enkriptimin që mundësoi transaksionet e sigurta.
1995- Jeff Bezos lanson portalin Amazon.com, i cili fillon të merret me shitblerjen e
librave. Fillojnë të paraqiten radio-stacionet e para komerciale ose pa pagesë në internet
të cilat transmetojnë pandërprerë, siq janë Radio HK dhe NetRadio. Dell Kompania dhe
Cisco fillojnë në mënyrë agresive të përdorin Internetin për transaksionet komerciale.
eBay krijohet nga programuesi i kompjuterëve Pierre Omidyar me emrin AuctionWeb.
Më 1994 dhe 1995, u paraqitën shërbimet e para të palës së tretë për procesimin e
pagesave online me kartela kreditore. Kompanitë First Virtual dhe Cyber Cash ishin më
të popullarizuarat.
1995 – Kompania e quajtur VeriSign filloi me zhvillimin e ID digjitale, ose çertifikatave,
të cilat bënin verifikimin e bizneseve në Internet. Më vonë, Verisign u fokusua në
certifikimin e wb serverëve të e-commerce me qëllim të verifikimit se ata janë të sigurtë
dhe përdorin enkriptimin.
Edhepse Interneti u bë i popullarizuar në tërë botën më 1994, u desht edhe pesë vite për ti
prezentuar protokollet e sigurisë dhe DSL sistemin për lidhje të pandërprerë në Internet.
Në Maj të vitit 1995, Wells Fargo u bë banka e parë në botë (sipas Online Banking
Report) që filloi ti ofrojë konsumatorëve qasje në llogaritë e tyre me anë të Internetit.
Ky sistem i hershëm i Online Banking i mundësonte konsumatorëve vetëm të shihnin, jo
të vepronin në llogaritë e tyre.
1998 – Pullat postale elektronike mund të blihen dhe të shkarkohen për printim nga Web.
1999 – Business.com iu shit për 7.5 milion dollarë tek eCompanitë, e cila në fillim të vitit
1997 u ble për vetëm 150.000 dollarë. Softweri i parë i ndarjes së shënimeve me
teknologjinë peer-to-peer (rrjeti i decentralizuar i grupit të kompjuterëve) i quajtur
Napster lansohet.
2000 – Fillon dominimi i dot-com kompanive. Dot-com kompania është ajo kompani e
cila shumicën e biznesit e realizon në Internet, zakonisht me anë të web faqes që përdorë
domainin e nivelit të lartë “.com” (që në kuptim do të thotë “commercial”).

11


Në fund të vitit 2000, shumë kompani të biznesit nga Amerika dhe Evropa ofruan
shërbimet e tyre me anë të World Wide Web-it. Prej atëherë, opinioni filloi të lidhë
termin “e-business” dhe “e-commerce” me mundësinë e porositjes së të mirave materiale
me anë të Internetit duke përdorur teknologjitë e tij që përfshijnë edhe protokollet e
sigurisë dhe shërbimet e pagesave elektronike.
2002 – E-Bay blen PayPal për 1.5 miliardë dollarë. Kompanitë e shitjes me pakicë CSN
Stores dhe NetShops janë krijuar me konceptin e shitjes së produkteve me anë të disa
domainëve të caktuar e jo vetëm me anë portaleve të centralizuara.
2003 – Amazon.com paraqet profitin e parë vjetor.
2008 – Shitjet nga e-commerce dhe online në SHBA parashikohet të arrijnë në 204
miliardë dollarë, një rritje prej 17 % në krahasim me 2007.

12

Dr.Ilir Doçi - E-biznesi Kapitulli 2-Kuptimi i Internetit

2. KUPTIMI I INTERNETIT

Pa njohjen e Internetit, funksionimin e tij dhe disa prej teknologjive të tij vështirë që
mund të kuptohet e-biznesi dhe mënyra se si funksionin. Shumica e termave të e-biznesit
janë të ndërlidhura me internetin. Pa dhënë një sqarim për pjesët kryesore të internetit dhe
të disa lëmive të caktuara të ICT nuk ka kuptim të sqarohet e-biznesi. Shumë spjegime në
këtë tekst janë thjeshtësuar, prandaj shumë pjesë dhe teknologji të internetit nuk do të
jepen shumë të detajizuara. Qëllimi i këtij kapitulli nuk është të spjegojë Internetin në
mënyrë të detajizuar, sepse kjo do të kërkonte një libër të veqantë, por të japë një spjegim
të përgjithshëm të tij dhe të teknologjive të tij, sidomos ato pjesë të ndërlidhura me e-
biznesin.
Interneti është sistem global i rrjetave të ndërlidhura kompjuterike të cilat bëjnë
shkëmbimin e të dhënave duke përdorur grupet e standardizuara të protokolleve
për shkëmbimin elektronik të të dhënave dhe informatave.

Fig.2.1. Arkitektura e internetit

Ai është “rrjeti i rrjeteve” që përbëhet nga miliona rrjeta private, publike, akademike, të
biznesit dhe qeveritare prej nivelit lokal deri në global, dhe të cilat janë të lidhura me anë
të kabllove të bakrit, kabllove fiber optike, lidhjeve pa tela dhe teknologjive tjera. Shumë

13


shërbime dhe burime të informatave siq janë: posta elektronike (e-mail), bisedimi online
(online chat), transferi i skedarëve (file transfer), ndarja e skedarëve (file sharing),
lojërat online dhe hypertext dokumentet (http) janë pjesë e Internetit – World Wide Web-
it (www).
Shumë terme të internetit e me këtë edhe të e-biznesit janë me bazë në gjuhën angleze.
Përshtatja e tyre në gjuhën shqipe kërkon ende punë të madhe. Në të shumtën e rasteve
këto terme do ti paraqes në të dy gjuhët.
Qëllim tjetër i spjegimit të Internetit në këtë kapitull është të kuptohet edhe struktura e tij,
mënyra se si funksionon dhe kuptimi i teknologjive të tij. Shumë autorë tek ne kanë
botuar tekste komerciale në gjuhën shqipe të cilët spjegojnë në mënyrë sipërfaqësore disa
vegla të internetit siç janë Browserët (Internet Explorer), kërkuesit e internetit (Google,
Yahoo), veglat për bisedim (Messenger), lidhjen e kompjuterit në internet me anë të
shënimit të disa numrave, etj., pa dhënë të kuptohet mënyra e funksionimit dhe e
ekzistimit të internetit dhe elementët themelor të tij, siç janë: protokollet TCP/IP dhe
katër nivelet (shtresat e tyre), ruterët, Web serverët, e-mail serverët, kuptimi i domainit,
zhvillimi i rrjetave lokale, rajonale dhe inkorporimi i tyre në rrjetin global të Internetit,
funksioni i provajderëve të internetit (ISP), teknologjitë e krijimit të Web faqeve, e-mail
adresave, etj. Shumë prej tyre do t’i spjegojmë në këtë kapitull dhe në kapitujt e
ardhshëm.

2.1. Historia e zhvillimit të internetit

Koncepti i internetit filloi qysh në fund të viteve 1960, kur një pjesë e Deparatamentit të
Mbrojtjes të SHBA kërkonte mënyrën e ofrimit të mënyrave më të avancuara të
komunikimit në mes të bazave të ndryshme ushtarake. Ata dëshironin një paketë
relativisht të thejshtë të programeve që do të mundësonin vazhdimin e komunikimeve në
mes të bazave të ndryshme ushtarake në rast të sulmit nuklear kundër SHBA apo ndonjë
prej aleatëve Evro-perëndimorë.
Ideja ishte e thjeshtë, por nevojitej edhe zhvillimi i softverit të nevojshëm për këtë qëllim.
Disa universitete elite u ftuan për të marrë pjesë në hulumtim dhe në të njejtën kohë
sistemi i ri operativ filloi të përkrahet nga të gjitha palët. Ky sistem operativ ishte UNIX.
Kontributi më i madh i këtij sistemi në ditët e para të Internetit ishte se u zhvillua me një
varietet të programeve të komunikimeve të inkorporuara në të. Si i tillë, ai ishte një
kandidat natyral për komunikimet në Internetin fillestar.
Me zhvillimin e vazhdueshëm të UNIX, u përforcuan edhe kërkesat për një sistem të
komunikimit fleksibil dhe të qëndrueshëm. Ishte e mundur në mesin e viteve 1970 të
ofrohet një numër i konsiderueshëm i kompjuterëve të ndërlidhur apo edhe i sistemeve
kompjuterike të cilat përdornin sistemet standarde telefonike, mikrovalët, radio valët etj.,
dhe nëse një lidhje dështonte atëherë komunikimi mund të mbështetej në përdorimin të
një apo më shumë linjave alternative.

14


Fig.2.2. Struktura e internetit fillestar - Arpanet

Më 29 tetor 1969 dy nyjet e para të një rrjeti të parë u krijuan, të quajtur ARPANET. Ky
rrjet lidhte dy Universitete UCLA dhe SRI International në Menlo Park, Kaliforni.
ARPANET ishte paraardhësi i Internetit të sotëm. Duke parë efektet positive të
ARPANET, disa kompani tjera si British Post Office, Telenet, DATAPAC dhe
TRANSPAC bashkëpunuan për të krijuar Shërbimin Internacional të këmbimit të
informative (IPSS – International packet-switched network service në vitin 1978. Grupi i
rrjetava të bazuara në portokollin X.25 filloi të zhvillohet ne Evropë, SHBA duke
vazhduar në Kanadë, Hong Kong dhe Australi deri në vitin 1981.
Përdorimi i termit “Internet” për të përshkruar një rrjet të vetëm global të TCP/IP u
përdor për herë të parë në vitin 1974. Gjatë nëntë viteve të ardhshme puna vazhdoi me
përmirësimin e protokolleve dhe implementimin e tyre në një varitetet të gjerë të
sistemeve operative.
Komuniteti i biznesit filloi të vërejë mundësitë për transferin e shpejtë të të dhënave në
mes të organizatave multinacionale dhe kështu një numër i rrjetave të cilat përdornin
principet dhe teknologjitë e ngjashme filluan të zhvillohen me të shpejtë. Kjo rrjetë e
rrjetave formoi bazën e asaj që sot quhet Interneti. Disa prej rrjetave janë rreptësisht
ushtarake, disa janë të biznesit, disa janë për qeverinë e disa për komunitetin lokal apo
private. Njëri prej principeve kryesore të kësaj strukture është fakti që komunikimi në
mes të dy kompjuterëve arrihet me shpenzime të thirrjes lokale në mes të tyre kudo që ata
janë. Pagesat për internetin dhe mirëmbajtjen e tij u organizuan në formë të pagesës nga
ana e shfrytëzuesve tek Organizatat që ofrojnë Internetin (ISP – Internet Service
Providers).

2.2. Protokolli TCP/IP

Grupi i Protokolleve të Internetit (i quajtur edhe TCP/IP) është një suitë e protokolleve të
komunikimit që përdoret për Internetin dhe rrjeta tjera të ngjashme. Është i emëruar prej

15


dy protokolleve më të rëndësishme në të: Protokollit të kontrollit të transmisionit
(Transmission Control Protocol –TCP) dhe Protokollit të Internetit (IP). Sot, rrjetat e
bazuara në IP Protokollin paraqesin sintezën e disa zhvillimeve që filluan të evoluojnë në
vitet 1960 dhe 1970, me kryesorët Internetin dhe LAN – Local Area Networks (Rrjetat
lokale), të cilët së bashku me zbulimin e World Wide Web nga ana e Tim Berners-Lee në
vitin 1989 e revolucionarizuan kompjuterizimin.

Modeli i TCP/IP përbëhet nga këtër nivele të quajtura edhe shtresa, prej më të ulëtave
deri te më të lartat. Këto nivele/shtresa (Ang. Layers) janë:

• Niveli i lidhjeve (konektivitetit),
• Niveli i Internetit
• Niveli i Transportit
• Niveli i Aplikacioneve

Modeli TCP/IP

Niveli i Aplikacioneve (Akronimet)

BGP · DHCP · DNS · FTP · Gopher · GTP · HTTP · IMAP · IRC · NNTP · NTP · POP ·
RIP · RPC · RTCP · RTP · RTSP · SDP · SIP · SMTP · SNMP · SOAP · SSH · SSL ·
STUN · Telnet · TLS · XMPP
Niveli i Transportit (Akronimet)
TCP · UDP · DCCP · SCTP · RSVP · ECN

Niveli i Internetit
IP (IPv4 · IPv6) · ICMP · ICMPv6 · IGMP · IPsec

Niveli i lidhjeve (konektivitetit)
ARP · RARP · NDP · OSPF · Tunnels · Media Access Control · Device Drivers

Të gjithë termet nga kjo tabelë kanë një kuptim të veqantë. Nuk është në fushën e
studimit të këtij teksti përmendja e secilit prej tyre. Do të përmendi atë që është shumë i
rëndësishëm për realizimin e lidhjes në Internet apo rrjetë e ai është në Nivelin e
Internetit: IP Protokolli (IPv4 apo së shpejti edhe IPv6).

2.2.1. Implementimi i protokolit TCP/IP

Sot, sistemet operative përfshijnë dhe instalojnë modelin TCP/IP automatikisht. Për
shuimicën e shfrytëzuesve, nuk ka nevojë të shiqojnë për implementimet. TCP/IP është i

16


përfshirë në të gjitha sistemet operative si UNIX dhe derivatet e tij, Mac OS, Linux, dhe
të gjitha sistemet e Microsoft Windows.

Fig.2.3. Lidhjet e instaluara në kartelën e rrjetës së kompjuterit dhe prezenca e TCP/IP

Fig.2.4. Një mënyrë standarde e definimit të IP protokollit (Ipv4) në rrjetën e kompjutërëve.

17


Fig. 2.5. Sistemi i kompunikimit në mes të rrjetave. Majtas – me ndërmjetësim të internetit;
djathtas – pa internet

Ruteri (router) – është kompjuteri tek i cili hardweri dhe software i instaluar janë të
dedikuar vetëm për detyrat e qarkullimit (routing) ose përcjelljes së informatave. Ruterët
në përgjithësi kanë Sistem Operativ të specializuar për këtë qëllim. Më i njohuri është
IOS sistemi i Cisco’s por edhe JUNOS i Juniper Networks dhr XOS I Extreme Networks.

Fig.2.6. Sistemi i thjeshtë i rrjetës lokale pa tela (wireless)

Switch ose network switch – është një term i papërshtatshëm për pajisjen e rrjetave
kompjuterike që lidh dy segmente të rrjetës. Kjo pajisje haset edhe me emrin Network
bridge (ura e rrjetave) që proceson dhe qarkullon të dhënat dhe informatat. Pajisje tjetër e
ngjashme por më pasive dhe më pak e avancuar është pajisja e quajtur hub.

18


2.3. Zhvillimi i internetit

Edhepse aplikacionet bazike dhe infrastruktura fillestare për të bërë të mundshëm
Internetin ka ekzistuar qysh prej mesit të viteve 1975, ky rrjet nuk arriti të fitojë
popullaritet në publik deri në vitin 1990. Më 6 gusht të vitit 1991, CERN laboratori i
Zvicrrës publikoi projektin e ri World Wide Web (www). Web-i, siq shkruhet shkurt, u
zbulua nga shkencëtari anglez Sir Tim Berners-Lee në vitin 1989.
Ky është një sistem i hypertext dokumenteve (hypertext – teksti në kompjuter që do të
drejtojë lexuesin në një informatë apo faqe tjetër sipas kërkesës) të cilat mund të hapen
me anë të internetit. Me anë të Web browser-it (Internet Explorer, Firefox, etj.)
shfrytëzuesi shiqon Web faqet që mund të përmbajnë tekst, fotografi, video dhe
multimedia tjera dhe lëvizë më mes tyre duke përdorur hiperlinkat (hyperlinks). Për të
shiquar Web faqen në www, duhet të shkruhet URL (Uniform Recource Locator) ose
emri i faqes, zakonisht në formën http://www.shembull.com në Web browserin ose duke
përcjellur hiperlinkun. Web browserët e parë të popularizuar ishin ViolaWWW dhe
Mosaic. Më tutje zhvillohet Netscape Navigator dhe Internet Explorer. Më tutje u
zhvillua Moxilla Firefox. Browser tjerë të njohur janë edhe Opera, Safari dhe së fundmi
Google Chrome.

Fig.2.7. Web Browseri Mozilla Firefox.

2.3.1. Serverët

Serveri është një kompjuter i dedikuar dhe i posaqëm i cili menagjon me burimet e rrjetës
dhe plotëson kërkesat nga klientët. Ka lloje të ndryshme të serverëve: Web serverët, e-

19


mail serverët, serverët e databazave, file serverët, serverët e aplikacioneve, etj. Një server
i vetëm mund të ofrojë shumë shërbime. Psh, një server mund të funksionojë në të njejtën
kohë si Web server dhe si file server.
Web serveri ruan web faqet dhe ofron faqet për klientët varësisht nga kërkesa. Web
browseri përdor protokollin e transferit të hipertekstit (Hypertext Transfer Protocol –
HTTP) për të transferuar faqet nga Web serveri varësisht nga kërkesa.
.
2.4. Lidhja në Internet

Mënyrat e zakonshme të lidhjes në internet është dial-up me anë të modemëve,
broadband linjave (me anë të kabllove koaksial, kabllove me tela, kabllove fiber optike),
Wi-Fi sistemeve pa tela, sistemeve satelitore, telefonave celular, datacards, ruterët
celularë.
Mënyra e lidhjes me anë të kabllove është më e përhapura, dhe shumë e aplikuar nëpër
ndërtesa ku ekzistojnë rrjetat e brendshme dhe të cilat mundësojnë lidhjen në Internet.
Disa nga elementët e kabllove për lidhje në Internet janë paraqitur në fotot vijuese.

Fig. 2.8. Konektorët modular dhe kabllot: 8P8C, 6P6C, 6P4C, 4P4C, 6P6C – shteku

Fig. 2.9. Fiber optic connectorët; majtas – LC CP; djathtas - SC/PC

20


Fig. 2.10. Kablloja koaksiale fleksibile RG-59. A – Mbulesa e jashtme prej plastikes; B – shtresa
e bakrit; c – izoluesi i brendshëm dielektrik; D – Bërthama nga bakri

Hapësirat publike të cilat përdorin Internetin përfshijnë libraritë, shkollat, Universitetet,
Internet Kafetë, etj. Gjithashtu ekzistojnë edhe pika të qasjes së internetit (Access points)
në shumë vende publike siq janë aeroportet apo hotelet, ku qasja zakonisht është pa tela
(wireless). Këto rrjeta janë të njohura edhe si WAN (Wide Area Network) – Rrjeta të një
hapësire të madhe. Këto rrjeta mund të jenë me qasje falas ose me pagesë, ndërsa
hapësira e mbulimit mund të jetë prej disa dhjetëra metra në disa kilometra.

Teknologjitë për lidhjen në Internet janë të ndryshme. Tabela 2.1, paraqet
karakteristikat teknike të llojeve më të zakonshme të lidhjes në Internet. Shumica e
shfrytëzuesve shtëpiak dhe ata të bizneseve të vogla e shfrytëzojnë Provajderin e
Internetit (ISP – Internet Service Provider) për tu lidhur në Internet. Mënyra më e
përhapur të cilën ISP u ofrojnë shfrytëzuesve për tu lidhur në Internet është lidhja me
modem. Teknologjitë e ofrimit të Internetit po ndryshojnë me avancimin e teknologjisë së
komunikimit.
Metoda Shpejtësia Shpejtësia e Kostoja Disponueshmëria
(Kbps) dërgimit=Shpejtësia për biznesin
e pranimit
Modemi 33-56 Jo Shumë e ulët Univerzale
Kabell Modemi 64-1500 Jo Mesatare Shumë e kufizuar
ISDN 56-128 Po E Lartë Shumë e përhapur
xDSL 384-55000 Jo E Ulët E Kufizuar
Frame relay/T1 64-1544 Po Shumë e lartë Shumë e përhapur
Tab.2.1. Tabela e krahasimit të teknologjive të lidhjes në Internet

Shumica e Provajderëve të Internetit ofrojnë tarifa mujore për qasjen në Internet. Disa
ISP ofrojnë qasjen falas në Internet në këmbim me të dhënave demografike të
shfrytëzuesve, siq janë mosha, adresa, interesi si dhe mund të bëjnë reklamime në web
faqet të cilat shiqohen nga shfrytëzuesit. Këto shërbime janë të ngjashme me
marrëveshjet e biznesit të transmetimit publik të televizionit.

21


2.4.1. DSL – Digital Subscriber Line

DSL Ofron Internet me qasje të shpejtë nëpër linjat telefonike. Parashtesa xDSL përdoret
për të përshkruar shumë tipe të DSL të cilat janë të disponueshme, siq janë DSL
Asimetrik (ADSL), DSL simetrik (SDSL), DSL i shpejtësisë së lartë (HDSL) dhe i
shpejtësisë shumë të lartë (VDSL).
DSL transformon telat standard telefonik të bakrit në lidhje digjitale të shpejtësisë së
lartë. Pasiqë këto lidhje veç ekzistojnë në shumë shtëpi dhe zyre, miliona shfrytëzues
mund të fillojnë të shfrytëzojnë DSL pa shtuar kabllo të reja, dhe kjo mundëson uljen e
shpenzimeve të shërbimeve të DSL.

Fig. 2.11. Modemi i DSL

Kapaciteti i brezit të transmetimit (bandwidth) – paraqet sasisë e të dhënave që mund të
dërgohen prej njërit kompjuter te tjetri me anë të një lidhjeje të caktuar në një interval
kohor të caktuar. Sa më shumë që të ketë kapacitet, aq më shpejt mund të arrihet qasja në
informatë.

Fig. 2.12. Organizimi i DSL linjës

22


ADSL lidhjet – quhen asimetrike sepse shpejtësia e lidhjes për dërgimin e të dhënave në
Internet (rrjedhja e sipërme – upstream) është më e ngadalshme se shpejtësia e lidhjes për
pranimin e të dhënave nga Interneti (rrjedha e poshtme-downstream). ADSL është i
popullarizuar tek shfrytëzuesit shtëpiak, pasiqë të dhënat të cilat i dërgojnë këta janë
kryesisht e-mail porosi dhe kërkesa për web faqe, derisa të dhënat që këta i pranojnë
shumë herë janë web faqe, shkarkimin e skedarëve, grafika dhe përmbajtja multimedia,
që mund të jenë me madhësi të konsiderueshme.

Fig. 2.13. Rrjeti LAN i bazuar në DSL

2.4.2 Broadband

Broadband është kategori e shërbimeve të kapacitetit të madh të transmetimit në Internet
të cilat ofrohen kryesisht nga televizioni kabllovik dhe kompanitë telefonike.
Komunikimet broadband janë të afta të menagjojnë zërin, të dhënat dhe video informatat.

2.4.3. ISDN – Integrated Services Digital Network (Rrjetit Digjital i Shërbimeve të
Integruara)

ISDN ofron lidhje me shpejtësi të madhe në Internet edhe në linjat digjitale poashtu edhe
në linjat standarde telefonike, me shpejtësi të transferit deri në 128 Kbps. Një pjesë e
specializuar e hardverit e quajtur adaptori teminal (Terminal adapter –TA) and një ISP që
ofron shërbimet e ISDN janë të nevojshme për realizimin e lidhjes. Për shkak të këtyre
kushteve të limituara, ISDN disponueshmëria është e kufizuar, dhe shërbimi është i
shtrenjtë.

23


2.4.4. Linjat T-1 dhe T-3

Një linjë T-1 është një lidhje e dedikuar e cila përkrahë transmetimin e të dhënave në
shpejtësi 1544 Mb për sekond. Linjat e T-1 janë të përbëra prej 24 kanaleve. Secili kanal
përkrahë 64 Kbps.
Linja T-3 përkrahë shkëllën prej 43 Mbps dhe është e ndërtuar nga 672 kanale, ku secili
prej tyre përkrahë 64 Kbps. T-1 dhe T-3 linjat mund të përdoren për komunikimet e zërit
dhe të të dhënave.

2.4.5 Internet2®

Internet2® (www.internet2.edu) është konzorciumi i cili po punon në zhvillimin e
gjeneratës së ardhshme të internetit. Konzorciumi, i cili përbëhet nga 180 universitete, së
bashku me një numër të organizatave industriale dhe qeveritare, po i zhvillon teknologjitë
e avancuar dhe aplikacionet e rrjetave. Një ndër zhvillimet më të rëndësishme të Internet2
do të jetë rritja e bandwidth. Abeline, një rrjet i shpejtësisë së madhe që po përdoret
aktualisht nga anëtarët e konsorciumit të Internet2 do të mund të transferojë 2.4 gigabit të
të dhënave për sekond.

2.5. Aplikimet më të njohura të internetit

2.5.1. E-mail

E-mail ose electronic mail është koncepti i dërgimit dhe ruajtjes së porosive në formë të
tekstit elektronik me anë të sistemeve elektronike të komunikimit në mes të palëve, në
mënyrën analoge sikurse dërgimin e letrave ose memove. Termi e-mail nënkupton
sistemin elektronik të porosive në Internet të bazuar në SMTP – Simple Mail Transfer
Protokoll (Protokolli i transferit të porosive të thjeshta). Procesi i realizimit të SMTP
protokollit bëhet me anë të e-mail serverit i cili secilit shfrytëzues i dedikon një adresë (e-
mail adresë) p.sh. personi@shembulli.com, ku simboli @ është bërë shenjë identifikuese
për e-mail. Mënyra e qasjes në e-mail nga kompjuterët mund të bëhet me anë të
programeve të posaqme të instaluara në kompjuter (Outlook Express, Microsoft Outlook,
Lotus mail, Moxilla Thunderbird) por edhe nga provajderët e e-mail nga Interneti të cilët
japin mundësinë e shfrytëzimit të e-mail sistemit të tyre falas ose komercialisht (Hotmail,
Yahoo, Gmail, etj.).
Në vitin 1972, Ray Tomlinson eksperimentoi me postën elektronike dhe zhvilloi
programin e quajtur Premiere që mundëson dërgimin e tekst porosive me anë të rrjetës,
atëherë Arpanet. Për të siguruar adresimin unik, Tomlinson përdori simbolin @, pasi që
ky symbol nuk ishte pjesë e alfabetit dhe nuk mund të identifikohej gabimisht nga
kompjuteri. Kjo njëherit konsiderohet edhe fillimi i e-mail.
Mënyra më e përhapur e keqpërdorimit të internetit dhe dëmtimit të sigurisë së sistemeve
po bëhet me anë të e-mail porosive të pa legjitimuara të quajtura edhe si “spam”, ku
personat e pandërgjegjshëm dërgojnë e-mail të përmbajtjeve të ndryshme që mund të jenë

24


prej atyre imorale dhe fyese deri tek ato me rrezikim të sigurisë së kompjuterëve dhe
internetit. Qështja e sigurisë së e-mail dërgesave është mjaft komplekse dhe
problematike.

2.5.2. Qasja nga distanca (Remote Access)

Interneti ju lejon shfrytëzuesve të kompjuterëve të lidhen me kompjuterët tjerë dhe
burimet e informatave me lehtësi, nga çdo vend i botës. Ata këtë mund ta bëjnë me ose pa
përdorimin e sigurisë, autentifikimit dhe teknologjive të enkriptimit, varësisht nga
kërkesat.
Kjo është një mënyrë e përparuar e punës nga shtëpia, jashtë zyres apo e bashkëpunimit
dhe ndarjes së informatave në shumë degë të industrisë. Një kontabilist i cili qëndron në
shtëpi apo në zyre me anë të qasjes nëpërmjet Internetit nga distanca mund të auditojë
librat e kompanisë më bazë në ndonjë vend tjetër, në serverin i cili ndodhet në një shtet
tjetër i cili mirëmbahet nga një specialist i IT.

2.5.3. Bashkëpunimi (Colaboration)

Çmimi i ulët i ndarjes të njëkohëshme të ideve, njohurive dhe aftësive ka bërë punën në
bashkëpunim shumë të lehtë. Jo vetëm që mundet një grup të komunikojë lirë dhe
shpejtë, por edhe të bëjnë këmbimin e shërbimeve dhe elementeve tjerë, si psh, lëvizja e
gratis softverit në mes të zhvilluesve të tij, si psh Sistemi Operativ Linux dhe disa
aplikacione të tij, ose OpenOffice.org.
Internet bisedimi, ose “chat”, mund të jetë në formën e IRC “chat dhomave” ose
kanaleve, ose me anë të sistemeve të porosisë instante (Instant messaging systems), ju
mundëson bashkëbiseduesve të jenë në kontakt në mënyrë të përshtatshme në çdo kohë.
Këto sisteme mundësojnë edhe këmbimin e të dhënave por mund të shërbejnë edhe si
audio apo video kontakt apo konferencë.

2.5.4. Ndarja e të dhënave ose skedave (File sharing)

Një skedë kompjuterike mund të dërgohet me anë të e-mail tek konsumatorët, kolegët dhe
shokët në formën e shtesës ose attachment (eng). Mund të ngarkohet (upload-eng) në
website ose FTP që pastaj të mund të shkarkohet lehtë nga të tjerët. Mund të vendoset në
lokacionin e përbashkët {shared location) ose në serverin e skedarëve (file server) për tu
përdorur njëkohësisht nga kolegët. Shkarkimi i të dhënave të shumta tek shumë
shfrytëzues mund të lehtësohet me përdorimin e serverëve të shumëfishtë (mirror) ose me
anë të rrjetave peer-to-peer (prej nyjes në nyje).

25


2.5.5. Telefonia në Internet

E quajtur ndryshe edhe zëri me anë të IP (Voice over IP - VoIP) paraqet protokollin e
Internetit që i dha një orientim krejt tjetër Internetit. Ky fenomen filloi si një shtesë në
sistemet e instant porosive në formën e komunikimit me zë që filluan rreth vitit 2000. Në
vitet e fundit shumë sisteme të VoIP u bënë të lehtë për përdorim si një telefon normal.
Përfitmi është që kjo metodë e komunikimit mund të jetë shumë më e lirë, sidomos në
distance të gjata, dhe është një sfidë serioze për për provajderët e telefonisë fikse por
edhe atyre mobile.

Fig.2.14. Telefonia në Internet

ICANN

Korporata e Internetit për Emrat dhe Numrat e dedikuar (ICANN – The Internet
Corporation for Assigned Names and Numbers) është autoriteti që koordinon dedikimin e
identifikuesve unik në Internet, duke përfshirë emrat e domainëve, Internet Protocol (IP)
adresat, portet e protokolleve dhe numrat parametrik. Me një fjalë, kjo korporatë apo
Agjensi është rregullatori i Internetit.
Hapësira globale e emrave të unifikuar (sistemi i fjalëve – emra në të cilat një bartës
mund të ketë vetëm një emër) është qenësor për funksionimin e Internetit. ICANN e ka
qendrën në Marine del Rey, Californi, SHBA, por mbikqyret nga bordi internacional i
drejtorëve të përbërë nga komunitete të internetit, biznesit, akademikë dhe jo-komercial,
dhe ky është i vetmi element institucional i Internetit deri më tani. Gjithsesi mbetet
dilemë e madhe se kush është pronar i Internetit, ose kush ka të drejtat në mbikqyrjen e
tij, kontrollën apo përkujdesjen. Gjithsesi, qeveria e SHBA, si krijuese e Internetit
fillestar ka një rol në këtë aspekt, edhe pse ky rol është i paqartë, pasiqë në komunitetin e
Internetit definohet që Interneti është sistem pa pronar (vërejtje e autorit).

26

Dr.Ilir Doçi - E-biznesi Kapitulli 3-Modelet e E-biznesit

3. MODELET E E-BIZNESIT

Në këtë kapitull do të paraqesim llojet e ndryshme të bizneseve të cilat operojnë në
Internet. Këto lloje të bizneseve i definojmë edhe si modele të e-biznesit. Modelet e e-
biznesit janë të shumta dhe të ndryshme, dhe ende po evoluojnë dhe po paraqiten modele
të reja. Zhvillimi i teknologjive të reja në Internet si p.sh. pajisjet mobile - telefonat
mobilë, etj. si dhe kompanitë e fuqishme të biznesit në Internet: Amazon.com, Ebay,
Yahoo!, Google, etj. po ndihmojnë në definimin e modeleve të e-biznesit dhe zhvillimit
të e-biznesit.
Modeli i e-biznesit mund të definohet si metodë me të cilën kompanitë krijojnë dhe
përdorin resurset e tyre për tu ofruar konsumatorëve, partnerëve, furnizuesve dhe
pjesëmarrësve tjerë të e-biznesit vlera më të mira për të realizuar përfitim nga ky
aktivitet. Modeli i e-biznesit paraqet faktorin që i mundëson firmës të ketë një përparësi
kompetitive, për të performuar më mirë sesa rivalët e tij në një periudhë afatgjate.
Modelet e e-biznesit tërë konceptin e funksionimit e ndërtojnë në teknologjitë e ndryshme
dhe të reja të Internetit, në metodat dhe teknologjitë e zhvillimit të web faqeve, mënyrave
të organizimit të e-commerce në kuadër të web sajteve, rrjetave të brendshme
(Intraneteve) dhe të jashtme (extraneteve), IT infrastrukturës, programimit, teknologjive
të komunikimit, etj.
Ka mënyra të ndryshme për të përshkruar dhe klasifikuar modelet e e-biznesit. Autorët
Weill dhe Vitale propozojnë se ka një numër të fundëm të modeleve themelorë të e-
biznesit, secili prej të cilëve përfshinë mënyra të ndryshme të krijimit të e-biznesit. Këta
autorë identifikuan tetë e-biznes modele themelore, secili prej të cilëve përshkruan
esencën e krijimit të biznesit elektronik.

3.1. Direkt te konsumatori (Direct to consumer)

Karakteristikë e këtij modeli është që blerësi dhe shitësi më shumë komunikojnë direkt
sesa që komunikojnë me ndërmjetës. Shitësi mund të jetë një shitës me pakicë, me
shumicë ose prodhues. Konsumatori mund të jetë individ ose biznes. Shembuj të modelit
direkt te konsumatori janë Dell Computer Corporation (www.dell.com) dhe Gap, Inc.
(www.gap.com).
Infrastruktura – Modeli direkt te konsumatori kërkon lidhje ekstensive elektronike më
konsumatorin, duke përfshirë sistemet e pagesës elektronike online. Shumë
implementime direkt te konsumatori përfshijnë extranetin për të lejuar web faqet e
përshtatshme për konsumatorët. Operimi i e-biznesit direkt te konsumatori kërkon
investime të konsiderueshme në ekuivalentin e shitores në Web site. Këto biznese
shpenzojnë milona dolloarë për zhvillimin e Web faqeve të cilat lehtë navigohen dhe
lehtë përdoren me qëllim të përmirësimit të eksperiencës së tregtisë online. Nga kërkimet
që janë bërë është konkluduar që firmat me iniciativë të e-biznesit të cilat kanë qenë të
modelit direkt te konsumatori kanë investuar ose kanë pasur nevojë të investojnë në tri

27


fusha të shërbimeve infrastrukturore: infrastruktura e aplikacioneve, komunikimet dhe IT
menagjmenti.
Burimet e të ardhurave – Burimi kryesor i të ardhurave në modelin direkt te konsumatori
është zakonisht shitja direkte te konsumatorët. Të ardhurat shtesë vijnë nga marketingu,
dhe të ardhurat nga vendosja (reklamimi) i produkteve.

Fig. 3.1. Shpenzimet kompanive Direkt-te-konsumatori për qëllime marketingu në SHBA
.
Faktorët kryesorë të suksesit – Faktorët kryesor të suksesit janë ata faktorë të cilët firma
duhet të dijë ti përdorë dhe aplikojë maksimalisht. Lista e ardhshme tregon faktorët
kryesorë për këtë model:

• Krijimi dhe mirëmbajtja e informimit të konsumatorëve, me qëllim të ndërtimit të
masës kritike të konsumatorëve për të mbuluar shpenzimet fikse të ndërtimit të
prezencës elektronike;
• Reduktimi i shpenzimeve për përvetësimin e konsumatorëve
• Angazhimi maksimal për të mbajtur raportet e mira me konsumatorë dhe të kuptohen
nevojat e konsumatorëve
• Ofrimi i shpejtë dhe efikas i procesimit të transaksioneve dhe pagesave
• Procesimi dhe dorëzimi i shpejtë i porosive
• Sigurimi adekuat për organizatën dhe konsumatorët.
• Mundësimi i aplikacioneve të web-it që kombinojnë lehtësinë e përdorimit me
eksperiencën.

3.2. Provajderët e shërbimeve të plota (Full-service providers)

Kompania e cila përdorë modelin e provajderit të shërbimeve të plota ofron mbulesë të
plotë të nevojave të konsumatorëve të një veprimtarie të caktuar, të konsoliduar me anë të

28


një pike të vetme të kontaktit. Veprimtaria mund të jetë secila fushë kryesore e nevojave
të konsumatorëve të cilët kërkojnë produkte apo shërbime të ndryshme, si p.sh. shërbime
financiare, shërbime shëndetësore ose kemikate industriale. Të gjitha bankat me anë të
shërbimeve të Internetit tentojnë të promovohen në provajderë të shërbimeve të plota.
Infrastruktura – Numri i provajderëve të shërbimeve të plota mbetet relativisht i vogël.
Një arsye e kësaj është infrastruktura e kërkuar. Pjesa që mundëon në shumë biznese
shpesh është baza e të dhënave që përmban informata në lidhje me konsumatorin dhe
produktet të cilat i posedon konsumatori. Të gjitha interaksionet e rëndësishme me
konsumatorët të cilat ndodhin përgjatë kanaleve ose formave të biznesit duhet të
regjistrohen në databazën e konsumatorëve.
Databazat e hulumtimit të tregut dhe deponimit dhe ruajtjes së shënimeve janë disa prej
shërbimeve më të rëndësishme të infrastrukturës të lidhura me modelein e shërbimeve të
plota.
Disa shërbime tjera të rëndësishme të sistemeve të infrastrukurës janë edhe:
• Aftësia për të evaluuar propozimet për sistemet e reja të informimit me qëllim të
koordinimit të IT investimeve
• Menagjimi i centralizuar i IT kapaciteteve të infrastrukutës për të integruar njësitë
e biznesit brenda firmës dhe provajderëve të palës së tretë.
• Instalimi dhe mirëmbajtja e kompjuterëve dhe rrjetave lokale për të operuar
biznesin online me lidhjen e të gjitha njësive të biznesit dhe provajderëve të palës
së tretë.
• Identifikimi dhe testimi i teknologjive të reja për gjetjen e mënyra efektive të
racionale për ofrimin e këtij modelit kompleks të biznesit tek konsumatorët
përgjatë kanaleve të shumfishta.

Fig. 3.2. Provajderët e shërbimeve të plota

29


Burimet e të ardhurave – Provajderi i shërbimeve të plota realizon të ardhurat me shitjen
e produkteve të tij ose të të tjerëve, ose edhe me tarifat e anëtarësisë vjetore, tarifat e
menagjmentit, tarifat e transaksioneve, autorizimet në produktet e palëve të treta,
reklamimin ose listimin e tarifave nga provajderët e palës së tretë.
Faktorët kritikë të suksesit – Një faktor sukesi i rëndësishëm është autoriteti, kredibiliteti
dhe besimi i domosdoshëm për konsumatorin për të realizuar të gjitha kërkesat dhe
nevojat e tij në një firmë të tillë. Faktor tjetër shumë i rëndësishëm është fuqizimi i
rregullave për të mbrojtur interesat e furnizuesve të brendshëm dhe të jashtëm si dhe të
konsumatorëve.

3. 3. Angazhimi i tërë korporatës (Whole of enterprise)

Pika e vetme e kontaktit për konsumatorin e e-biznesit është esenca e tërë këtij modeli.
Edhepse shumë nga inovacionet e këtij modeli kanë ndodhur në organizatat e sektorit
publik, modeli është i aplikueshëm edhe në sektorin privat.
Infrastrukura – Për modelin e angazhimit të tërë korporatës nevojitet të lidhë sistemet e
ndryshme në njësi të ndryshme të biznesit dhe ofrojë perspektivën e gjerë për
menagjmentin. Shërbimet më të rëndësishme të infrastrukturës për implementimin e këtij
modeli janë:
• Menagjimi i centralizuar e kapaciteteve të infrastrukturës për të organizuar
integrimin dhe zgjerimin e afarizmit
• Identifikimi dhe testimi i teknologjive të reja për të gjetur mënyrat e reja të
integrimit të sistemeve të ndryshme të shpërndara në shumë njësi të biznesit në
një pikë të vetme të kontaktit me konsumatorin.
• Menagjimi i të dhënave kryesore dhe krijimi i depozitave të centralizuar për
informimin e tërë korporatës.
• Mënyrat elektronike të përmbledhjes së shënimeve nga aplikacionet e ndryshme
dhe platformat për menagjiin e kompleksitetit të realizuar nga një pikë e vetme e
kontaktit për njësitë e shumta të biznesit.
• Zhvillimi i shërbimeve të ERP për procesimin e transaksioneve të nxitura nga
konsumatorët në interaksion me njësitë e ndryshme të biznesit, shpesh duke
kërkuar konsolidimin ose lidhjen e disa ERP-ve në firmë.
• Procesimi i transaksioneve të pagesave, ose në nivel të përgjithshëm të firmës ose
me lidhjen e disa sistemeve përgjatë njësive të biznesit.
• Procesimi i shënimeve në shkallë të gjatë për të procesuar transaksionet nga
shumë njësi të biznesit, shpesh të centralizuara për të arritur zgjerimin e afarizmit

Burimet e të ardhurave – Në sektorin privat, të ardhurat gjenerohen me provizionet dhe
shërbimeve tek konsumatori nga ana e njësive të biznesit. Mund të ketë edhe mundësi për
të kërkuar pagesë në shërbimet vjetore ose tarifën e anëtarësisë për këtë nivel të
shërbimeve.

30


Faktorët kritik të suksesit – Ndryshimi i sjelljes së konsumatorit për të përdorur këtë
model të ri, në kundërshtim me praktikën e vazhdimit të interaksionit të direkt të
konsumatorit me njësitë individuale; Reduktimi i shpenzimeve në njësitë individuale të
bizneseve pasi që kërkesa për këto njësi bie.

3.4. Ndërmjetësit siq janë portalet, agjentët, auksionet, etj.

E-biznesi shpesh promovohet si një mënyrë ideale për shitësit dhe blerësit për të
bashkëpunuar direkt, duke shkurtuar zingjirët e vlerave të ekonomive të vjetëruara me
anë të largimit të ndërmjetësve. Por, prap disa nga faqet më të popullarizuara në Internet,
si për konsumatorët ashtu edhe për shfrytëzuesit e biznesit janë në fakt ndërmjetës – faqe
që qëndrojnë në mes të blerësit dhe shitësit. Shërbimet e ndërmjetësimit përfshijnë:
Kërkimin - për të lokalizuar provajderët e produkteve dhe të shërbimeve,
Specifikacionet (për të identifikuar atributet e rëndësishme të produkteve,
Çmimin - për të formuar çmimet, duke përfshirë edhe shtesat opcionale siç janë
garancionet,
Shitjet - për të kompletuar transaksionet e shitjeve, duke përfshirë pagesat,
Realizimet - realizimin e porosisë me dorëzimin e produktit ose shërbimit,
Mbikqyrjen - për të realizuar mbikqyrjen e aktiviteteve të blerësve dhe shitësve me qëllim
të raportimit të aktivitetit të tërësishëm dhe çmimeve dhe për të informuar dhe rregulluar
tregun,
Sforcimin - për të sforcuar detyrimet nga ana e blerësve dhe shitësve. Shembuj të
ndërmjetësve janë të gjitha shitoret elektronike, agjentët e shitjes, aukcionet speciale,
tregjet elektronike, aukcionet elektronike dhe portalet.
Infrastruktura – Ndërmjetësit gjenerojnë vlera me koncentrimin dhe afrimin së bashku të
blerësve dhe shitësve, duke operuar tërësisht në hapësirë dhe duke u mbështetur në IT si
infrastrukturë primare. Shërbimet më të rëndësishme infrastrukturore për firmat të cilat
funksionojnë si model i ndërmjetësve janë:
• Menagjimi i diturisë, duke përfshirë njohjen e databazave dhe databazat e
kontakteve të cilat mundësojnë kodifikimin dhe ndarjen e njohurive në këtë
biznes të intesitetit të lartë të informative.
• Sforcimin e rregullave të e-mail dhe të internetit për të mundësuar përdorimin e
përshtatshëm dhe consistent të kanaleve elektronike për blerësit, shitësit
dhendërmjetësit.
• Rrjetet e kompjuterëve për të përkrahur prodhimet dhe shërbimet të këtij modeli
të biznesit tërësisht elektronik.
• Menagjimi i centralizuar i aplikacioneve të e-biznesit, duke siguruar konistencën
dhe integrimin përgjatë ofertave të produkteve.

31


• Sistemet informative të planifikuara për të identifikuar përdorimet më efektive të
IT në biznes.

Burimet e të ardhurave – Ndërmjetësit mund të arrijnë të ardhura nga blerësit, shitësit ose
të dyjat. Shitësit mund të paguajnë një tarifë të listimit, tarifë të transaksionit, autorizim
apo mandat të shitjes ose disa kombinacione të tyre. Ngjashëm, blerësit mund të paguajnë
një tarifë të regjistrimit, një tarifë të suksesit ose autorizim të shitjes.

Faktorët kritikë të suksesit – Kërkesa kryesore për mbijetesën e ndërmjetësit është vëllimi
i kënaqshëm i aktivitetit për të mbuluar shpenzimet fikse për krijimin e biznesit dhe
infrastrukturës së nevojshme. Tërheqja dhe mbajtja e një mase kritike të konsumatorëve
është faktori kryesor dhe kritik i suksesit. Një faktor tjetër i rëndësishëm i suksesit është
ndërtimi i infrastrukurës sa më shpejt që është e mundur për të plotësuar kërkesën, nëse
kjo kërkesë rritet.

3.5. Infrastruktura e përbashkët

Firma ofron infrastrukurën e ndarë nga pronarët e saj. Furnizuesit tjerë, të cilët janë
shfrytëzuesit e infrastrukturës së përbashkët, por të cilët nuk janë pronarë, gjithashtu
mund të përfshihen. Konsumatorët të cilët kanë qasje direkte në infrastrukturën e
përbashkët ju jepet opcioni i zgjedhjes së furnitorëve dhe sugjerimet e vlerave. Në disa
situata, të mirat materiale dhe shërbimet rrjedhin direkt nga infrastruktura e përbashkët
tek konsumatori. Në situata tjera, porosia është e dërguar nga infrastruktura e përbashkët
tek furnizuesi, i cili pastaj kompleton transaksionin me anë të ofrimit të të mirave
materiale dhe shërbimeve te konsumatori.
Një shembull që ilustron karakteristikat e modelit të infrastrukturës së përbashkët është
është sistemi i vitit 2000 nga prodhuesit më të mëdhenjë të prodhimeve të automjeteve të
Amerikës. Iniciativa u quajt Covisint (collaboration vision integrity – visioni,
bashkëpunimi, integrimi). General Motors, Ford dhe DaimlerChrysler shohin mundësi më
të mëdha të përfitimit nga kooperimi në ligjistikën e zingjirëve të furnizimit sesa nga
krijimi i konkurencës së ashpër. Janë të njohura lidhjet në mes të kompanive të mëdha të
teknologjisë së ITC, si p.sh. Microsoft me prodhuesin e porcesorëve Intel, apo edhe me
Hewlett Packard, të cilët shpesh bashkëpunojnë për të përfituar në tregun e kësaj
teknologjie.
Infrastruktura – Biznes modelet e Infrastrukturës së përbashkët kërkojnë kompetitorë për
të kooperuar me anë të ndarjes së përbashkët të infrastrukturës dhe informatave. Ky nivel
i kooperimit kërkon marrëveshje në nivel të lartë të IT arkitekturës si dhe standardet
operacionale për aplikacionet, komunikimet e të dhënave dhe teknologjisë. Shërbimet më
të rëndësishme të infrastrukturës të nevojshme për firmat të cilat implementojnë këtë
model janë standardet dhe arkitektura e IT. Këto shërbime janë:

• Specifikimi dhe sforcimi i arkitekturave të nivelit të lartë për të dhënat,
teknologjinë, aplikacionet, komunikimet dhe punët të cilat janë dakorduar nga
partnerët e aleancës.

32


• Specifikimi dhe sforcimi i standardeve të detajizuara për arkitekturat e nivelit të
lartë.

Burimet e të ardhurave – Të ardhurat mund të gjenerohen nga pagesat e anëtarësisë dhe
nga tarifat e transaksioneve. Aleanca mund të jetë në baza të joprofitit ose në baza të
realizimit të profitit. Infrastrukturat e përbashkëta joprofitabile janë zakonisht të hapura
ndaj të gjitha organizatave të përshtatshme dhe kthejnë çfarëdo të ardhurash mbrapa të
anëtarët. Modelet e profitit janë zakonisht pronë e disa firmave, të cilat e ndajnë profitin
në mes tyre.

Faktorët kritikë të suksesit – Faktorët kritikë të suksesit në këtë model përfshijnë:
• Nuk ka partner dominant që përfiton më shumë se partnerët tjerë.
• Një kanal i paanshëm dhe një prezentim objektiv i porduktit dhe informative të
shërbimeve.
• Masë kritike e partnerëve të aleancës dhe e konsumatorëve.
• Menagjimi i konfliktit në mes të iniciativave të e-biznesit në kuadër të partnerëve
të aleancës.
• Përgaditja dhe dorëzimi i raporteve të shërbimeve dhe përfitimeve të dhëna nga
secili anëtarë i aleancës.
• Interoperabiliteti i sistemeve.

3.6. Komuniteti virtual

Komunitetet virtuale meritojnë një vëmendje të veqantë, dhe jo vetëm për shkak se janë
më transparentet, por ndoshta edhe forma e vetme e mbijetuar që paraqet qëllimin
original të krijimit të internetit. Me përdorimin e IT për të avancuar nevojën e njeriut për
të komunikuar me anë të nyjeve (peers), komunitetet virtuale mund të krijojnë vlera të
rëndësishme për pronarët e tyre si dhe për anëtarët e tyre. Kur krijohet njëherë,
komuniteti virtual është më pak i ndikueshëm nga konkurenca apo nga modelet tjera të
biznesit. Në këtë model të biznesit, firma e interesuar – sponzori i komunitetit virtual –
qëndron në qendër, i pozicionuar në mes të anëtaeëve të komunitetit dhe furnitorëve.
Baza e suksesit të këtij modeli është që anëtarët janë në gjendje, por edhe janë të
inkurajuar të komunikojnë me njëri tjetrin. Komunikimi në mes të anëtarëve mund të jetë
me anë të e-mail, tabelat e buletineve, bisedimet online (chat), konferencat e bazuara në
Web, ose mediat e tjera të bazuara në kompjuter, që paraqesin karakteristikën dalluese të
këtij modeli. Shembull i këtyre modeleve mund jenë Yahoo grupet, apo Motley Fool
(www.moteleyfool.com) – komuniteti virtual i investorëve.

Infrastruktura – Komunitetet virtuale varen në IT për të ekzistuar. Në veqanti, krijimi dhe
zhvillimi kontinual i faqeve të Internetit është esencial për mbijetimin e komunitetit
virtual. Shumë faqe të komuniteteve virtuale përfshijnë jo vetëm përmbajtje statike dhe

33


linke (hyperlink – udhëzues apo shkurtesë për kalim në faqe tjera të Internetit) por edhe
vegla të interesit për anëtarët potencial. Shërbimet më të rëndësishme të infrastrukturës
për këtë model janë:

• Trajnimi në përdorimin e IT për anëtarët e komunitetit.
• Ofrimi i shërbimeve të aplikacioneve (ASP – application service provision) për të
ofruar sistemet e specializuara nevojave të komuniteteve virtuale siq janë tabelat e
buletineve, e-mail, dhe qasjen në ISP.
• Hulumtimi dhe zhvillimi i IT, duke përfshirë edhe shërbimet e infrastrukturës për
të identifikuar dhe testuar teknologjitë e reja dhe për evaluimin e propozimeve për
iniciativat për sisteme të reja të informimit.
• Planifikimi i sistemeve informative për identifikimin dhe dhe dhënien e
prioriteteve në investimet në IT.
• Instalimi dhe mirëmbajtja e kompjuterëve dhe rrjetave lokale për të përkrahur
botën elektronike të komunitetit virtual.

Fig. 3.3. Tipologjia e Komuniteteve virtuale

Burimet e të ardhurave – Firma sponzoruese mund të arrijë të ardhura nga pagesa e
anëtarësisë, shitjet direkte të të mirave maeriale dhe shërbimet, reklamimet dhe dhënia e
autorizimeve. Firma e cila sponzoron komunitetin virtual si një shtesë në aktivitetet e saj
(P.sh.Yahoo), mund të mos ketë fare të ardhura nga komuniteti virtual. Por, firma
përfiton përfitime tjera siq janë lojaliteti i konsumatorëve dhe njohuri më të thella për
bazën dhe rrethin e konsumatorëve të vet.

Faktorët kritik të suksesit – Faktorët kritik të suksesit për komunitetin virtual përfshijnë:

• Gjetjen dhe mbajtjen e masës kritike të anëtarëve.
• Ndërtimin dhe mbajtjen e lojalitetit me një kombinim të përshtatshëm të
përmbajtjes dhe karakteristikave.
• Mbajtja e konfidencialitetit dhe sigurisë së informatave të anëtarëve.
• Balancimi i potencialit komercial dhe interesave të anëtarëve.

34


• Referimet e profilit të anëtarëve tek reklamuesit dhe tregtarët.
• Krijimin e ndjenjës së besimit në komunitetin nga ana e anëtarëve të tij.

Fig. 3.4. Orientimet e komuniteteve virtuale

3.7. Integruesit e vlerave

Tradicionalisht, shumë firma operojnë në mënyrë simultane në dy botëra: në botën fizike
dhe atë virtuale. Në botën fizike, të mirat materiale dhe shërbimet krijohen në një seri të
aktiviteteve të vlerës së shtuar të cilët lidhin anën e furnizimit (furnitorët, prokurementi,
dhe logjistika) me anën e kërkesës (konsumatorët, marketingu dhe transportimi).
Integruesit e vlerave shfrytëzojnë këtë ndarje dhe tentojnë të kontrollojnë zingjirin virtual
të vlerave në industritë e tyre me mbledhjen, analizimin dhe distribuimin e informatave.
Integruesit e vlerave shtojnë vlerën me përmirësimin e efektiviteti të zingjirit të vlerave
dhe me koordinimin e informatave. Një pjesëtar i pastër i integruesit të vlerave operon
ekskluzivisht në zingjirin virtual të vlerave, duke poseduar vetëm disa asete fizike. Për të
realizuar përpunimin e informatave, integruesit e vlerave duhet të pranojnë dhe dërgojnë
informata tek të gjithë pjesëtarët në model. Këta koordinojnë qarkullimin e produkteve
prej furnizuesve tek aleatët dhe konsumatorët. Produkti qarkullon prej furnizuesve te
konsumatorët dhe mund të jetë direkt ose me anë të aleatëve. Në disa raste, integruesit e
vlerave mund të shesin informatat ose produktet tjera tek konsumatorët. Shembuj të
integratorëve të vlerave janë Cisco sistemet (www.cisco.com).
Infrastruktura – Integruesi i vlerave arrin sukses në punën e tij me anë të mbledhjes,
përpunimit dhe distribuimit të informatave. Por, lidhja elektronike dhe e shënimeve me
aleatët dhe pjesëmarrësve të tjerë janë asete shumë të rëndësishme. Shërbimet më të
rëndësishme të infrastukturës në këtë lloj të modelit të biznesit janë:

• Lidhja e sistemeve në platforma të ndryshme përgjatë shumë pjesëtarëve në rrjetin
e vlerave.
• Depo e shënimeve të centralizuara që mbledh informatat kryesore për analizat nga
databazat e decentralizuara të menagjuara nga disa pjesëmarrës përgjatë tërë rrjetit
të vlerave.

35


• Specifikimi dhe sforcimi i arkitekturës së nivelit të lartë dhe standardet e
detajizuara të të dhënave, teknologjisë, aplikacioneve dhe komunikimeve për të
lidhur së bashku platformat e teknologjive të ndryshme të poseduara nga firmat e
ndryshme.
• Qendrat e thirrjes të cilat ofrojnë këshilla dhe udhëzime për partnerët dhe aleatët
në arritjen e vlerës më të madhe nga informatat e ofruara nga ana e gjeneruesit të
vlerave .
• Kapaciteti i madh i rrjetit të shërbimeve të komunikimit për të përkrahur vëllimin
e madh të informative të cilat qarkullojnë përgjatë rrjetit të vlerave.

Burimet e të ardhurave – Në këtë model, të ardhurat janë kryesisht të arritura me anë të
tarifave ose margjinave në të mirat materiale fizike të cilat qarkullojnë nëpër rrjetin e
vlerave industriale. Me përdorimin e informative në lidhje me konsumatorët, integruesit e
vlerave janë në gjendje të rrisin qmimet duke iu afruar kërkesave të konsumatorëve.

Faktorët kritik të suksesit – Faktorët e sukesesit për këtë model janë:

• Reduktimi i pronësisë së aseteve fizike dhe njëkohësisht mbajtja e pronësisë në
shënime.
• Pronësia apo leja e qasjes në tërë industrinë e zingjirit virtual të vlerave.
• Krijimi i emrit të besueshëm të njohur në të gjitha pjesët e zingjirit të vlerave.
• Tregjet operative ku informata mund të shtojë vlerën, siq janë ato të cilat janë
komplekse, të fragmentuara, rregulluara, shumështresuara, joefikase dhe shumë
prej tyre pa burim të qartë të informatave.
• Paraqitja e informative tek konsumatorët, aleatët, partnerët dhe furnizuesit në
mënyrë të qartë dhe inovative për të ofruer vlerë.
• Ndihmesa e pjesëmarrësve të tjerë të zingjirit të furnizimit për të kapitalizuar
informatat e ofruara nga ana e integruesit e vlerave.

3.8. Provajderët e përmbajtjes (Content Providers)

Si shumë terma të asociuar me e-bizneset, provajderi i përmbajtjes ka kuptime të
ndryshme. Me provajder të përmbajtjes kuptojmë firmën e cila krijon dhe ofron
përmbajtje – informata, produkte ose shërbime në formë digjitale tek konsumatorët me
anë të palëve të treat. Analogjia me botën fizike e porvejderit të përmbajtjes është
gazetari, artisti i incizimeve apo analisti i berzës. Produktet digjitale siç janë softveri,
agjensitë turistike online, dhe muzika digjitale dhe video janë shembuj të përmbajtjes.
Shembujt konkret të provajderëve të përmbajtjes janë parashikuesit e motit si për
shembull Weather Channel (www.weather.com).
Infrastruktura – Provajderët e përmbajtjes duhet të katalogizojnë dhe ruajnë përmbajtjen
e tyre në modulet e indeksuara mirë ashtu që ato të mund të kombinohen dhe rregullohen

36


për tu përshtatur nevojave të konsumatorëve me anë të varieteteve të kanaleve. Shërbimet
më të rëndësishme të infrastrukturës janë:

• Infrastrukturat e deponimit të të dhënave të cilat duhet të merren me sasi të madhe
të të dhënave.
• Fokusim i theksuar në arkitekturën duke përfshirë krijimin dhe sforcimin e
standardeve, posaqërisht atyre të punës.
• Arkitektura e detajizuar e të dhënave për të strukturuar, specifikuar dhe menagjuar
pronën intelektuale.
• Rrjeti infrastrukturor i kompjuterëve për të mundësuar online biznesin
fundamental të provajderit të përmbajtjes.

Burimet e të ardhurave – Burimet themelore të të ardhurave për provajderin e
përmbajtjes janë tarifat prej palëve të treat ose aleatëve. Këto tarifa mund të bazohen në
çmimin fiks për muaj ose për vit.

Faktorët kritik të suksesit – Për të patur sukses, një provajder i përmbajtes duhet të ofrojë
përmbajtje të përshtatshme në format të rregullt me çmim të rregullt. Faktorët kritik të
suksesit për këtë model përfshijnë: reputacionin (vlera e përmbajtjes ka rol në
reputacion), pranimin si më i miri i grupit (provizionet e përmbajtjes do të jenë globale
dhe kompetitive), dhe rrejti (krijimi dhe mirëmbajtja e rrjetit të palëve të treta përgjatë të
cilave përmbajtja është e distribuuar).

Fig.3.5. Napster- Provajderi i përmbajtjes – muzikës digjitale

37


Një mënyrë e krahasimit të këtyre e-biznes modeleve është të analizohet se deri në çfarë
niveli secili model krijon integrimin me konsumatorët dhe deri në çfarë niveli secili
model krijon integrimin me partnerët. Në Fig.3.1, modeli Direkt te konsumatori krijon
kryesisht integrimin me konsumatorët, derisa Infrastruktura e përbashkët krijon kryesisht
integrim me partnerët.

Diapazon
i madh Direkt te konsumatori
Ndërmjetësi

Komuniteti virtual
Angazhimi i tërë
korporatës

Integrim me Provajderi i
konsumatorët shërbimeve të plota
Integruesit e vlerave

Diapazon Provajderët e përmbajtjes Infrastruktura e
i vogël përbashkët

Diapazon i Integrim me Diapazon i
vogël partnerët madh
Fig.3.6. Integrimet e E-business modeleve me konsumatorët dhe partnerët

3.9. Zgjedhja e modeleve të përshtatshme

Qështja e definimit të e-biznes modelit më të përshtatshëm është qështje e diskutueshme
dhe varet nga këndi i vrojtimit të secilit pjesmarrës. Vendimmarrësit e biznesit e përdorin
këtë si një term informal, dhe zakonisht ekzison një dallim i madh në mes të definicionit
nga subjektet e biznesit dhe zhvilluesit e IT.
Periudha e internetit ka prodhuar shumë modele të biznesit në Internet. P.sh. disa autorë i
kanë bërë 8 ndarje:

• Modeli i komisionerëve
• Modeli i reklamimeve
• Modeli infomediar,
• Modeli tregtar,
• Modeli i prodhimit dhe përpunimit
• Modeli i anëtarësimit
• Modeli i komunitetit

38


• Modeli sipas levërdisë

Modeli i biznesit në Internet, nganjëherë i quajtur edhe b-web, është biznesi në Internet
që paraqet një sistem të veqantë të furnizuesve, distributorëve, ofruesve të shërbimeve
tregtare, provajderëve të infrastrukturës dhe konsumatorëve të cilët përdorin Internetin
për komunikimet e tyre primare të biznesit dhe transaksioneve.

Klasifikim tjetër i modeleve të e-biznesit është:

Shitoret tërësisht virtuale – Shesin produktet direkt te konsumatorët ose te bizneset
individuale (Amazon.com, EPM.com)

Komisioneri (brokeri) i informative – Ofron produkte, çmime dhe informata për
individët dhe bizneset. Krijon të ardhura me anë të reklaimimit ose direkt nga blerësit ose
shitësit (Edmunds.com, Kbb.com, Insweb.com, IndustralMall.com).

Komisioneri i transaksioneve – Kursen paratë dhe kohën e konsumatorëve me anë të
procesimit të shitjeve online, transaksioneve, krijimin e tarifave sa herë që transaksioni
ndodhë. Gjithashtu ofron informata në lidhje me kursin dhe kushtet (expedia.com)
Tregu online – Ofron hapësirën digjitale ku blerësit dhe shitësit mund të takohen,
kërkojnë për produkte, prezentojnë produktet dhe krijojnë çmimet për ato produkte
(eBay.com, Priceline.com, ChemConnect.com, Pantellos.com).

Provajderët e përmbajtjes – Krijojnë të ardhura me ofrimin e përmbajtjeve digjitale, siç
janë lajmet digjitale, muzika, fotot, ose video, me anë të web-it (WSJ.com, CNN.com,
TheStreet.com, Gettyimages.com, MP3.com)
Ofruesit e shërbimeve online – Ofrojnë shërbimet online për individët dhe bizneset.
Krijojnë të ardhura nga anëtarësimet ose tarifat e transaksioneve, nga reklamimet, ose me
mbledhjen e informative të marketingut nga konsumatorët (@Backup.com, Xdrive.com,
Employease.com, Salesforce.com)

Komuniteti virtual – Ofron vendtakimet online ku njerëzit me interesa të përbashkëta
mund të komunikojnë dhe gjejnë informata të dobishme (Motocross.com, iVillage.com,
Sailnet.com).
Portalet – Ofrojnë pikën fillesater hyrëse në web së bashku me përmbajtjet e
specializuara dhe shërbimet tjera (Yahoo.com, Msn.com, Ebay.com)
Autorët Hayes dhe Finnegan (2005) paraqesin disa klasifikime të e-business modeleve.
Një klasifikim përfshijnë e-shop, e-mall, e-procurement, tregjet e palëve të treta, e-
auction, komunitetet virtuale, platformat kolaborative, provajderët e zingjirit të vlerave,
integrimi i zingjirit të vlerave, komisionimi i informative dhe shërbimet e trusteve.

39


Fig. 3.7. Faqja kryesore e portalit ebay.com

Një klasifikim final i e-biznes modeleve përfshinë një listë të gjatë, ku bëjnë pjesë:

Tregtari virtual, Tregtari i katalogjeve, hipermarketet virtuale, metamediatorët –
kompani që kanë funksionin e pikës së vetme të kontaktit në mes të konsumatorëve online
dhe furnizorëve, distributorët, modelet e prodhimit, këmbimorja tregtare, komisionerët e
lehtësimeve dhe dhuratave, komisionerët e auksioneve, auksionet reversibile – anulimi
ose refuzimi i auksionit, komuniteti vertikal i web-it, portalet e specializuara, rrjetet e
njohurive, modelet e kodit të hapur (open source), shërbimet e përmbajtjes, shërbimet e
trusteve, dhe komisionerët e transaksioneve.

Biznesi elektronik përmban sfida të shumta për organizatat sepse përcakton se si
organizatat krijojnë relacione me palët e jashtme (konsumatorët, furnitorët, kompetitorët
dhe tregjet) dhe si ata operojnë për menagjimin e aktiviteteve, proceseve dhe sistemeve.

Për zgjedhjen apo përcaktimin e e-business modelit të përshtatshëm, disa kritere mund të
përdoren. Ato janë:

Palët e involvuara, siç janë kategoritë: biznesi-te-biznesi (business-to-business-B2B),
biznesi-te-konsumatori (business-to-consumer-B2C), dhe/ose konsumatori-te-
konsumatori (consumer-to-consumer-C2C);
Burimet e të ardhurave – siç janë tarifat e transaksioneve, çmimet e produkteve, ose
tarifat e reklamimit;
Konfigurimi i vlerave – siç janë zingjiri i vlerave dhe ose rrjeti i vlerave.
Integrimi me konsumatorët dhe/ose partnerët;

40


Relacionet – siq janë një-me-shumë (one-to-many), shumë-me-shumë (many-to-many),
dhe/ose shumë-me-një (many-to-one).
Dituria – siq janë të dijsh si (know-how), të dijsh çfarë (know-what) dhe të dijsh pse
(know why).

3.10. Disa e-business modele që janë më së shumti në përdorim

3.10.1. E-shops

Ose Online shopping (tregtia online) është procesi në të cilin konsumatorët porosisin
prodhimet ose shërbimet me anë të Internetit. Online shop (shitore online), e-shop, e-
store, shitore e internetit, web shop, webstore, online store (shitore online) ose shitore
virtuale (virtual store) paraqesin termat tjerë të këtij kuptimi.
Tregtia online është tip i e-commerce që përdoret për transaksionet business-to-business
(B2B) dhe business to consumer (B2C).
Termi “Webshop” gjithashtu i referohet vendit të biznesit ku web zhvillimi, web
mirëmbajtja dhe tipet e tjera të aktiviteteve të web-it bëjnë pjesë.
Shumica e e-commerce web faqeve janë shitore online të cilat kanë së paku këto
elemente në nivelin e kontaktit me konsumatorë:
• Online katalogu (Online catalog) bën listimin e produkteve për shitje, paraqet
çmimet e tyre si dhe disponueshmërinë (produkti në depo apo numri i ditëve deri
te ardhja e produktit). Janë të njohura katalogjet mail order (porosia me postë);

• Kanë web sajte të shitjes me pakicë, duke përfshirë edhe ato të cilat nuk kanë
shitore fizike apo katalogje të letrës.
• Portal të kërkimit (Search Engine) – mundëson me lëhetësi lokalizimin e
produkteve në bazë të disa kritereve të kërkimit (firma, çmimi, djalët kyçe, etj).
• Sistemi virtual cart ose shopping cart – Paraqet elementin themelor sistemit të e-
commerce, ndonjëherë të quajtur edhe virtual caddy (pakoja virtuale). Ky është
portal në web faqe, i cili bën të mundur porositjen nga ana e klientëve dhe
azhurimin e përmbajtjeve për secilin rast të porosive;
• Pagesat elektronike të sigurta – shpesh mundësohet nga një palë e tretë e
besueshme, me anë të transaksioneve të sigurta;
• Sistemi i përcjelljes së porosive dhe kërkesave – mundëson procesimin e
porosive që nga porositja nga ana e konsumatorit deri te dërgimi i mallërave te
konsumatori.
Më shumë sa i përket tregtisë online do të tregohet në kuadër të E-commerce dhe
Shopping Cart në kapitujt e ardhshëm.

41


3.10.2. E-procurement

Është termi që përdoret për të përshkruar metodat elektronike për realizimin e
transaksioneve të biznesit. I njohur edhe me termin këmbim i furnizuesve, ky është një
process i business-to-business (Biznes-te-biznes kategoria) ose business-to-consumer
(Biznes-te-konsumatori) shitjeve dhe blerjeve të furnizimeve dhe shërbimeve me anë të
Internetit, si dhe me anë të sistemeve tjera të informimit siç janë EDI dhe ERP. E-
procurement mund të përdoret në secilën pjesë të procesit të e-commerce. Mund të fillojë
me pranimin e kërkesës apo porosisë për shitjen apo dërgimin deri te porositësi dhe të
përfundojnë me fakturën ose pagesën e konsumatorit.
Web faqet tipike të e-procurement ju lejojnë shfrytëzuesve të regjistruar dhe të
kualifikuar për të kërkuar blerësit apo shitësit e mallërave apo shërbimeve. Varësisht nga
qasja, blerësit dhe shitësit mund të specifikojnë koston ose të kërkojnë oferta. E-
procurement softverët e bëjnë të mundshme automatizimin e disa llojeve të blerjeve dhe
shitjeve. E-procurementi pritet të integrohet me trendin e kompjuterizimit të menagjimit
të zingjirit të furnizimit.
E-procurementi realizohet me aplikacionet softverike të cilat përfshijnë elementet për
menagjimin e furnizuesve dhe auksionet komplekse. Veglat e eBay për shitësit e tyre
kanë këso elemente të ngjashme.

Ekzistojnë 6 tipe kryesore të e-procurement-it:

ERP i bazuar në Web (Planifikimi i burimeve elektronike) - Krijimi dhe aprovimi i
kërkesave të porosive, vendosja e porosive dhe pranimi i të mirave materiale dhe
shërbimeve me përdorimin e softverit të bazuar në teknologjinë e internetit.

e-MRO (Mirëmbajtja, riparimi dhe kontrollimi ) - Sikurse ERP e bazuar në web,
përveq se të mirat materiale dhe shërbimet të porositura nuk janë furnizime të lidhura me
produktet e MRO.

e-sourcing - Identifikimi i furnizuesve të rinjë për kategori të caktuar të kërkesave për
blerje me përdorimin e teknologjisë së internetit.

e-tendering - Dërgimi i kërkesave për informata dhe çmime te furnizuesit dhe pranimi i
përgjigjeve të furnizuesve me përdorimin e teknologjisë së Internetit.

e-reverse auctioning (aukcioni revers elektronik) – Përdorimi i teknologjisë së
internetit për blerjen e të mirave materiale dhe shërbimeve nga një numër i njohur ose i
panjohur i furnizuesve.

e-informing - Mbledhja dhe distribuimi i informatave të blerjeve nga dhe deri te palët e
brendshme dhe të jashtme me përdorimin e teknologjive të internetit.

42

E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5

E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

Similar to E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5

Similar to E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5 (20)

More from Menaxherat

More from Menaxherat (20)

E Biznesi Ligjerata Kapitull 1-5