3. Në Shqipëri njihen dy grupime
të mëdha etnografike, të
konsoliduar që nga mesi i
shek.XVIII, që janë: Gegëria në
veri të lumit Shkumbin dhe
Toskëria në jug të tij. Gegëria
përbëhej nga Gegëria e
mirëfilltë, Dukagjini apo Leknia,
Malësia dhe Fushat Bregdetare të
Veriut, kurse në Toskëri bënin
pjesë: Toskëria e mirëfilltë,
Myzeqeja, Labëria e Çamëria.
Natyrisht, përbrenda këtyre
krahinave etnografike ekzistonin
edhe ndarje të tjera më të vogla.
4. Vendbanimet në Shqipëri, qysh në
mesjetë, kishin arritur një stabilitet
dhe kishin kufij të përcaktuar mirë, që
ndanin një fshat nga të tjerët. Kufijtë
shënoheshin me gurë të mëdhenj të
ngulur në tokë, me grumbuj plisash,
me rrjedhën e përrenjve e të lumenjve,
me shenja në trungjet e drurëve, atje
ku kishte pyll, etj. Lëvizja e këtyre
shenjave konsiderohej një faj shumë i
rëndë. Çdo fshatar i njihte mirë kufijtë
e fshatit të vet dhe mund t’i tregonte
me lehtësi, duke përmendur
toponimet përkatëse.
Përbrenda kufijve të fshatit,
përfshiheshin trojet e banesave e
përqark tyre oborret e kopshtijet,
pastaj vinin arat ose tokat e punuara
dhe më tej kullotat dhe pjesa e malit a
e pyllit, që i përkiste fshatit.
5. Familja përbëhet nga çifti i të martuarve
me fëmijët e tyre beqarë. Vajzat e
martuara jetojnë në familjen e burrit.
Djemtë e martuar, pak kohë pas martese,
veçohen nga familja e prindërve dhe
jetojnë më vete, por në shumë raste, djali
më i vogël mbetet në shtëpinë e prindërve
dhe jeton me ta. Kështu, mesatarja e
frymëve për familje është 5-6 vetë, por ka
fshatra, ku kjo mesatare është më e ulët.
Megjithatë, në kujtesën e njerëzve të
moshuar, ruhen raste familjesh të mëdha,
ku vëllezërit e martuar e fëmijët e tyre
jetonin së bashku. Në këto familje kishte
detyrimisht një rregull strikt në ndarjen e
punëve dhe të detyrave për të gjithë. Atje
ruheshin më gjatë edhe doke e zakone të
dikurshme të jetës familjare, praktika e
rite pagane, etj.
6. Në ritet e besimet që kanë të
bëjnë me ciklin e jetës, pra me
lindjen, martesën e vdekjen,
studjuesit që janë marrë me to,
kanë mundur të hetojnë edhe
rite të lashta, të cilat, sado të
zbehta, jetojnë aty-këtu. Këto
janë kryesisht rite për të
ndjellë mbarësi për familjen e
çiftuar e çiftet e reja, që të
shtohen e të kenë sidomos
trashëgimtarë meshkuj. Ndër
zakonet e vdekjes, mund të
shënojmë se deri në Luftën e
Dytë Botërore, në disa krahina
ruhej vajtimi me “ligje” (këngë
mortore).
7. Dibra si vend i vjetër ka
dhe traditën e vjetër të saj,
e cila mund të themi se në
mënyrë fanatike ruhet edhe
sot. Ajo ka karakteristikat e
saja të veçanta me të cila
dallohet nga rrethet tjera.
Edhe pse ka pasë ndikime
të kulturave tjera, dibranët
akoma i rruajnë zakonet e
vjetra, këngët e tyre të
vjetra, lojrat, veshjen dhe të
gjithë simbolet tjera
etnografike.
8. Këshilli për ruajtjen e pastërtisë së zakoneve dibrane, që ka firmosur
dhe këtë vendim-besëlidhje, siç e quajnë ata, ka shënuar se ky vendim
është normë obligative e çdo qytetari të Dibrës. Rastet e gëzimit janë
shumë të rëndësishme për njeriun dhe kanë një sërë adetesh, që në
Dibër i zbatojnë. Në lindjen e fëmijës, lehonës në spital duhet t’i bëjnë
vizitë vetëm anëtarët e ngushtë të familjes, ndërsa për këshillin tradita e
dërgimit të petullave ditën e daljes së lehonës nga spitali duhet
vazhduar. Ndërkohë që, po sipas këshillit, ndalohet kategorikisht
praktika e organizimit të koktejlit te shtëpia e nënës së lehonës. Për
emrin e fëmijës përparësi kanë ato autentikë dhe emrat tradicionalë.
Fëmijët nuk duhet të pagëzohen me emra të huaj dhe të pakuptueshëm.
Dhurata merr vetëm i porsalinduri e lehona, madje ato duhet t’ia
dërgojnë vetëm familja e vajzës. Dhuratat s’duhet të tregohen para të
tjerëve dhe s’duhet të përfliten jashtë rrethit të ngushtë. Me vendosjen e
emrit të fëmijës përfundon dhe ceremonia e të porsalindurit. Syneti
është një nga ceremonitë më të rëndësishme për familjet që kanë djem.
Qerasja fillon me hallvë dhe me një darkë familjare.
9. Sipas dibranëve, akti i fejesës duhet të lidhet edhe me shkues.
Shkuesi duhet të hapë një kuti me llokume, ose bonbone për të
vërtetuar fjalën e dhënë pozitive. Nuses i dërgohet unaza vetëm
në ndërrimin e nishaneve, ndërkaq që gjatë festave, deri në
martesë, nuses së re nuk duhet t’i dorëzohet asnjë dhuratë. Eshtë
detyra e prindërve të kompletojnë dhomën e gjumit. Ditën e
premte që ka qenë zakon vështrimi i pajës nga rrethi familjar në
Dibër ndalohet kategorikisht dhe është quajtur mendjemadhësi
e sëmurë. Dhoma e nuses duhet të qëndrojë e mbyllur, me qëllim
që vizitorët të kenë objekt nusen dhe jo pajën që ajo ka sjellë.
Këshilli e ka quajtur të domosdoshme ndërprerjen e dhënies së
lekëve në formë detyrimi për të ftuarit në darkë. Madje në ftesat
e dasmës duhet të shënohet: “Nuk pranojmë kurrfarë dhuratash.
Do të na detyroni t’ua kthejmë”. Në darkë bëhet kurorëzimi i
çiftit nga përfaqësuesi i fesë dhe nis darka pa alkool.
10.
11. Ndalohet mbajtja e rrobave të zeza nga
gratë, si dhe përdorimi i shallit nga të
rejat. Ky është një ndër vendimet e
rëndësishme të marra nga këshilli për
rastet e zisë. E gjithë ceremonia nuk
duhet të shoqërohet me vaje, sepse në
fenë islame është e tepërt kjo mënyrë.
Zakonisht varrimi duhet të bëhet në
mesditë, por në raste të veçanta edhe
në orare të tjera. Pritjet zgjasin tre ditë
dhe pas këtij afati konaku mbyllet.
Vizita nuk duhet të ketë të martave dhe
të premteve për gjashtë javë radhazi.
Në zakonet dibrane, për të rejat zija
mbahet vetëm 6 javë dhe për të
moshuarat 6 muaj. Ky është një aspekt
i veçantë i këtyre zakoneve, pasi në
krahina të ndryshme zija mbahet më
shumë për të renë e jo për të vjetrin.
Këto ishin disa nga pikat e kësaj
besëlidhjeje dibrane, ku secili është i
detyruar të zbatojë vendimin e këshillit
për pastërtinë dhe ruajtjen e zakoneve.
12. Akti i fejesës duhet të lidhet edhe me
shkues. Shkuesi duhet të hapi një kuti
me llokume ose bonbone për të vërtetuar
fjalën e dhënë pozitive.
Nuses i dërgohet unaza vetëm në
ndërrimin e nishaneve.
Gjatë festave, deri në martesë nuses së re
nuk duhet t’i dorëzohet asnjë dhuratë.
Eshtë detyra e prindërve të kompletojnë
dhomën e gjumit.
Ndalohet kategorikisht shikimi i pajës të
premten.
Dhoma e nuses duhet të qëndrojë e
mbyllur me qëllim që vizitorët të kenë
objekt nusen dhe jo pajën që ajo ka
sjellë.
Të ndërpritet dhënia e lekëve në formë
detyrimi për të ftuarit në darkë.
Madje në ftesat e dasmës duhet të
shënohet “Nuk pranojmë kurrfarë
dhuratash. Do të na detyroni t’ua
kthejmë.
13. Dibranet jane njerëz të shquar, traditë,
mikpritje. Nuk është e rastestësishme
gjithashtu që tradita e gatimit të jetë një nga më
të pasurat me pjata, prodhime dhe gatesat më
të mira të Shqipërisë. Duke qënë antikisht një
vend ku kanë “hyrë e dalë” tregti, zejtari, ushtri,
të huaj, karvane, kjo trevë ka qenë e pasur në “
mall e gjë’”. Si rrjedhim, gatimi ka qenë një ndër
majat e diamantit të kultures dhe traditës
Dibrane. Nuk mund të lë pa përmendur disa
nga gatesat më simbol të saj, gatuar siç
dibranëve u pëlqen ta theksojnë « ka zojat e
shpis », duke filluar nga « Sheçerpare,
Shandetlije, Jufka me Pul Fshati, Kulloshtër
n’Tav, Petllat e Malsis, Pule me Arra,e Pul
m’Qull, Hallve Dibre, Fli’ me Renda, Bungur i
Omël, « kompostot e reçelnat e me kumlla,
molla, thana ne qershi », etj. Vetem e famshmja
hallve Dibrane gatuhet gati në katër mënyra,
me miell gruri, miell misri, me trahana dhe
gështenja. Të gjitha këto gatime dibranët e
dibranet i ruajnë me fanatizëm , sic ruajnë
dialektin e tyre të rrallë dhe natyrën e pashoqe .
14. Dibrës duken sikur janë disa tipe, por në
të vërtetë janë tetë, një i burrave dhe
shtatë të grave. Sipas veçorive karakeristike
kostumet popullore të grave grupohen:
kostume popullore të krahinës
së Zerqanit dhe Bulqizës,Gollobordës,
Lurës,Ujë e më Ujës (Përroit të Gramës
dhe lumit të Veleshicës), të fshatrave në të
majt të Drinit të Zi, me shtrirje Reç-
Komuna e Shupenzës dhe veshje të Fushës
së Shehrit.
Kostumet popullore të grave, më i
përhapuri ka qënë veshja, që mbahet nga
fshatrat në të majtë të Drinit te Zi.
Kostumi popullor i gruas të këtyre
fshatrave përbëhej prej:rizës, këmishës së
gjatë ose të shkurtër prej pambuku,
pështamallit, xhamadanit pa mëngë,
mbathje të gjata të bardha pambuku,brezi
disa ngjyrësh, çorape leshi, opingave prej
lëkure lope më gjalma leshi dhe xhupës
prej shajaku me ngjyrë të bardhë e të
qëndisur bukur në shpinë dhe
gjoks.Katolikët e Lurës qëndisin dhe
kryqin në shpinë të xhupës.
15. Traditat e lashta ne te cilat
shkrihen besimet e ndryshme,
manifestohen ne nje seri festash
e ceremonish qe shpesh bazohen
ne marrdheniet e ngushta te
njeriut me natyren. Gjuha zyrtare-
shqipja- eshte e paster dhe
thuajse e njejte me ate letrare.
Pothuajse te gjithe vlonjatet
kuptojne ose flasin italishten, cka
deshmon per nje lidhje te gjate te
trasheguar mes dy popujve.
Festat, martesat, jeta e
perditshme, shoqerohen nga nje
muzike e vecante dhe
karakteristike per kete zone.
16. Muzika e treves se Vlores eshte
nje nder me antiket ne Ballkan. Ne
treven e Vlores gjenden menyra te
te kenduarit, te cilat perbejne
gjurme te nje kulture te lashte si:
monofonia, kenge dyzereshe me
dhe pa iso, kenge trizereshe pa
iso, por me preres ose mbajtes, iso
shumezereshe(polifoni) me tre e
kater zera. Zerat njerezore
zevendesojne gjithe instrumentat
muzikore. Kur degjon kenget e
Kurveleshit, Himares, Dukat-
Tragjas, kenget e kenduara ne
vallet eVranishtit, Terbacit, ndien se
kontakton me nje art te lashte te
tradites.
17. Ne vendet malore, me klime te ftohte,
me blegtori te zhvilluar, veshjet
popullore ne pjesen me te meadhe te
tyre beheshin prej leshi. Ne luginat e
malesise eshte perdorur dhe liri,
gjithashtu edhe gjeshtra per veshje e
shtroje.
Veshje me e vjeter e gruas labe eshte
ajo me fustan. Nje veshje e
mevonshme kane qene edhe citjanet,
veshje e huajtur nga Orienti, qe
ndryshon plotesisht nga veshja e vjeter
tradicionale vendase.
Veshja e burrave eshte ruajtur
origjinale-veshja me e vjeter eshte ajo
me kemishe te gjate, me fustanelle e
tirq kofshore, veshja me poture e tirq
gjunjare, veshje me qillota. Ne veshjet
me te vjetra vendase jane perdorur
opinga te lopes, kepuce me profka,
opinga me sholle te regjur, opingat me
xhufka. Ne koke eshte mbajtur qylaf i
bardhe me thumb ne maje.
18. Kuzhina e zonës së Vlorës
është një kuzhinë tipike e
zonave malore, por
njëkohësisht dhe bregdetare.
Në të përdoren prodhime të
freskëta blegtorale të kopeve të
dhirta dhe të të leshtave që
rriten nëpër malet buzë detit me
barin gjithnjë të njomë dhe erën
e detit. Një tjetër karakteristikë
e kuzhinës vlonjate janë pjatat
me prodhimet e detit, peshk,
midhje, karkaleca deti, aragosta
etj. Pijet më tipike të Vlorës
janë rakia si dhe dhalla shumë
e shijshme produkt i kosit
shumë cilësor.
19. Para se të planifikohej një
bashkim mes dy familjesh,
përmes lidhjes së kurorës
nga çifti i ri, ajo që shikohej
me vëmendje më parë nga
të dyja palët, ishte zgjedhja
e mikut. Krushqit, duhet
patjetër që të ishin të një
niveli ekonomik, social e
kulturor, në mënyrë që të
mos lindnin diferencime e
mospërputhje klasore dhe
të shmangeshin
pakënaqësitë e përveçme.
