1. MENAXHIMI I PRODHIMTARISË SË VEGLAVE PËR
DEFORMIM PLASTIK NË FABRIKEN E VEGLAVE
“PLUS” APARATEVE ELELKTRIKE
1. HYRJE
Sikur edhe shumë ndërmarrje prodhuese dhe tregtare ashtu edhe fabrika e veglave në
Ferizaj ka qenë një gjigant për prodhimin e pjesëve dhe detaleve të ndryshme të
makinave duke filluar nga ato më të thjeshta deri te ato më të ndërlikuar (të makinave
për ngasje, për ngritje të peshës, vinçave, pjesë të turbinave, boshte të ndryshme për
ndërmarrje të ndryshme prodhuese, dhëmbëzor, bulona dado etj.), Pasi që Kosova po
jeton dhe punon dhe vepron në kushtet kalimtare edhe kjo fabrik pati po të njejtin fatë
të privatizimit dhe të menaxhimit nga personat të tjerë të cillë do ta drejtojnë dhe
organizojnë tani me die të reja dhe organizim të ri.
Sot struktura organizative e kësaj fabrike ka ketë radhitje:
• menaxheri (Drejtori),
• menaxheri i financave,
• menaxheri i shitjes,
• menaxherët teknik të cili përbëhet prej tre inxhinjerëve,
• menaxheri i prodhimit, dhe
• operatorët të cilët gjithësejt ishin 22.
Fig.1. Pamja e jashtme e fabrikës së veglave në Ferizaj
1

2. Për marrjen e vendimeve dhe me zgjedhjen e detyrave të madhësive dhe të natyrave të
ndryshme në nivelin e pjesëve të ndryshme organizative të nënsistemit të menaxhimit
ose në nivel të vetë sistemit organizativ në këtë ndërmërrje merret menaxheri.
Prandaj, punët ose detyrat themelore funksionale të menaxherëve janë ato veprime
prej të cilave përbëhet procesi i menaxhimit.
Kurse, funksionet kryesore të nënsistemeve të menaxhimit me sistemet
organizative prodhuese ose shërbyese janë:
• planifikim,
• organizimi,
• kuadrimi,
• udhëheqja,
• zbatimi,
• rregullimi,dhe
• kontrolli.
Varësisht se në cilin nivel të organizimit të sistemit gjendet menaxhimi për shembull:
pjesa e nënsistemit, nënsistemi ose sistemi në tërësi, bëhët me kategorizimin e e
menaxherëve:
• menaxherët e lartë (superior, të përgjithshëm, general),
• menaxherët e mesem ( të ndërmjetshëm) dhe
• menaxherët e ulët (operator).
Menaxherët e lartë
Në nivelin e lartë organizativ të nënsistemit të caktuar menaxhimit, sipas kategorisë së
punëve dhe vëllimit të detyrave që i kryejnë hyjnë këta menaxherë:
• drejtori i përgjithshëm ose drejtori general,
• zëvendësi i drejtorit të përgjithshme,
• ndihmësit e drejtorit të përgjithshëm.
Këta që i cekem merren me përcaktimin e caqeve të sistemit organizativ prodhues ose
shërbyes, përcaktojnë strategjinë e zhvillimit dhe taktikat e veprimit, udhëheqin
politika afariste të sistemit dhe përfaqësojnë sistemin organizativ prodhues (për
shembull: fabrika e veglave “Plus” e aparateve elektrike në Ferizaj).
Menaxherët e mesem
Në bazë të detyrave që kryejnë këta menaxher dhe nivelit të tyre në sistemin
organizativ prodhues ose joprodhues, në këtë katgori të menaxherëve hyjnë:
2

3. • drejtorët e nënsistemeve organiztive të sistemit (për shembull: të njësive
organizative të prodhimtarisë industriale).
Këta menaxher merren me zbtimin e urdhërave për zgjedhjen e detyrave të
parashturuara me plan nga menaxherët e lartë.
Menaxherët e ultë
Këtq menaxher marrinkëtë emrim jo pse janë më të parëndësishëm se sa menaxherët e
kategorive të tjera, por pse ndodhën në një nivel më të ulët hierarkik të strukturës
organizuese të nënsistemit të menaxhimit.
Ata merren me zgjedhjen e detyrave nga plani dhe programi në nivel më të ultë
organizativ të veprimit në kuadër të sistemit organizativ prodhgues ose joprodhues –
nënsistemet ose pjesët e nensistemeve, deri në vendin e punës ku zhvillohen punët
ekzakutuese për realizimin e planit në njësit organizative operative. Prandaj, këta
menaxherë shpeshherë emërohen si menaxherë operativ.
1.1. FUNKSIONET E NËNSISTEMEVE TË MENAXHIMIT
Aktivitetet e përgjithshme të nënsistemeve të menxhimit në sistemet e organizative
prodhuese ose shërbyese përmbledhen në funksionet vijuese:
• planifikimi (Planing),
• organizimi (Organizing),
• kuadrovimi (Staffing),
• drejtimi (Directing), dhe
• kontrollimi (Controlling).
Përveç nënsistemet e menaxhimit ekzistojnë edhe nënsistemet të tjera të cilat
zhvillohet puna menaxhuese, si për shembull në kuadër të funksionit të përgjithshëm
të sistemit organizativ prodhues ose joprodhues, përmes funksioneve të ndryshme siç
janë:
• funksioni afarist: funksioni teknik, ekonomik dhe funksioni ekonomik e
financiar,
• funksioni i furnizimit (me lëndë të pare),
• funksioni i shitjes dhe i margetingut,
• funksioni i kontabilësisë,
• funksioni i logjikës,
• funksioni i mirëmbajtjes etj.
3

4. 1.2. FUNKSIONI KRYESOR I MENAXHERIT
Funksioni i menaxherit në nësistemin e menaxhimit dhe të sistemeve të tjera
organizative prodhuese ose joprodhuese janë:
• drejtori i përgjithshëm ose drejtori general,
• zëvendësi i drejtorit të përgjithshëm,
• ndihmësi ose këshilltari i drejtorit të përgjithshëm,
• anëtari i këshillit drjtues,
• drejtori i marketingut,
• drejtori i hulumtimit dhe i zhvillimit,
• drejtori i prodhimitarisë,drejtori i financave,
• drejtori i punës kadrovike,
• drejtori i informatikës, dhe
• drejtori i qenrës së prifitit.
1.2.1 Menaxheri (drejtori ) i përgjithshëm
Në menaxhmetin bashkëkohor menaxheri (drejtori) I përgjithshëm I fabrikës së
veglave ëhtë bartës, kryetari I sistemit të prodhimtarisë ose I sistemeve të tjera të
thjeshta ose të përbëra organizative (fabrikës së veglave, korporatave, institucioneve,
postale etj.), ku merret me veprime kryesore afariste.
Prandaj për këtë arsye menaxheri duhet të ketë njohri të mjaftueshme për:
• sistemin shoqëror,
• traditën shoqërore,
• sistemin shtetor (nënsistemin politik, ekonomik, juridik etj.),
• qarkullimin e kapitalit,
• organizimin shkencor,
• funksionimin e bankave dhe qarkullimin e mjeteve financiare,
• funksionimin e tregut të vendit dhe të jashtëm,
• funksionimin e sistemit të drejtimit me sistemin e menaxhimit ose me sistemet
e tjera me të cilat drejton.
4

5. Prandaj në figuren 2 do të japim skemen organizative të këtyre aktiviteteve me të cilat
duhet të merret menaxheri (drejtori ) i përgjithshëm.
Fig.1. Paraqitja skematike e lëmejëve shoqërore ekonomike nga të cilat duhet të ketë dituri
drejtori i përgjithshëm
1.2.2. Zëvendës drejtori i përgjithshëm
Drejtori i përgjithshëm mund të ketë një e më shumë zëvendës, varësisht nga vëllimi i
ndërlikueshëmërit e punëve menaxhuese dhe përhapjes hapësonore të njësive
organizative të sistemit me të cilin drejton.
Zëvendës drejtori me drjtorin e përgjithshëm përbëjnë menaxhmentin superior të
sistemit organizativ dhe e përbëjën nivelin më të lartë të menaxherëve.
Edhe pse në munges të shumë njohurive për menaxher të tjerë fabrika e veglave në
Ferizaj e vazhdon veprimtarinë e vet me këtë struktur organizative.
Kërkohet të ketë edhe menaxher të tjerë si për shembull ate të merketinugt, të
hulumtimeve zhvillimiore etj, punon me një numer shumë të vogël të puntorëve sepse
5

6. vetvetiu na tregon se në këtë gjigant prodhues tani punohet vetëm duke bërë porosi
për ato pjesë që nuk kanë mundësi të gjenden në tregun Kosovar ose të punohen
gjetiu.
1.2.3. Drejtori i financave
Aktiviteti brenda sistemit organizativ prodhues ose shërbyes është koncentuar në
nënsistemin e menaxhimit me financa, përkatësisht në menaxhmntin e financave, që
paraqet pjesën organizative të menaxhimit me sistemin siç janë:
• planifikim,
• përcjellja ,
• orientimi, dhe
• kontrolli i rrjedhave financiare për realizimin e caqeve të synuara të sistemit të
prodhimit ose shërbyes.
Menaxhimi me financa të fabrikës së veglave përfshinë:
• caktimi i politikës financiare të sistemit të prodhimtarisë së prodhimeve ose të
shërbimeve,
• planifikimin e aktiviteteve financiare (për shembull: bankiare),
• organizimin e nënsistemit të financimit,
• analizën e operacioneve financiare,
• kontrollin e aktiviteteve financiare, dhe
• informimin përrrjedhat financiare të sistemit të prodhimtarisë së prodhimeve
osë të shërbimeve.
Drejtori i financave të kësaj organizate, përkatësisht menaxheri i financave të sistemit
të prodhimtarisë së prodhimeve, që të mund t’i zhvillojë me sukses aktivitetet e
nevojshme financiare, në pajtim me normat ligjore dhe sipas kushteve të tregut, duhet
të ketë dituri, veçori dhe veti të caktuara, si për, shembull:
• të ketë njohuri të mjaftueshme për financa,
• të njoh normat ligjore të ekonomizimit me mjetet financiare,
• të njohë funksionin e shërbimeve bankiere,
• të jetë i aftë për bashkpunim me partnerët përkatës, për këtë të jetë kreaktiv,
fleksibil, inventive, komunikativ, të sinqertë, të ndershëm,
• të ketë autoritet dhe gadishmëri për bashkëpunim me partnerët tjerë,
• të jetë komunikativ, bindës dhe i matur në kontakt me partnerët afarist, për
shembull: me marrësit e shërbimeve nga sistemi iprodhimtarisë së tyre.
6

7. Për këtë qëllim, gjatë përzgjedhjes së menaxherit financiar të fabrikës sonë
shfrytëzohën këto kritere themelore:
• njohuria për:
-rentabilësinë,
-ekonomësinë,
-likuidësinë e sistemit organizativ prodhues,
• aftësi bashkëpunimi me :
-furnizuesit e sistemit,
-blerësit e prodhimeve ose me marrësit e shërbimeve,
-bankat,
-të punësuarit,
-organet e kontrollit shoqëror,
-partnerët afarist konkurrent në treg, etj.
1.2.4. Menaxheri (Drejtroi) i prodhimit
Sistemi i prodhimit material duhet të sigurojë të miratë e kërkuara materiale, me sasi
dhë cilësi të dëshiruara, brenda afateve të planifikuara, me shpenzime optimale të të
gjitha energjive të angazhuara për realizimin e tyre (të energjisë njërzore, të energjisë
ngasëse të të gjitha llojeve, të mjeteve dhe të sendeve të punës, të hapësirave
teknologjike, të dokumentacionit teknik e teknologjik, të informatikës, etj). Prej këtu
rrjedhin detyrat menaxhuese për sistemin e menaxhimit.
Sistemi i prodhimtarisë së shërbimeve në përgjithësi, duhet të sigurojnë shërbime të
nevojshme transportues, sit ë mallrave ashtu edhe të njerëzve dhe të informatave, me
sasi dhe cilësi të dëshiruar në kohën e duhur, për çmim sa më të ulët, që do të thotë
me shpenzimin optimal të të gjitha energjive të angazhuara në procesin e prodhimit.
Prej këtu rrjedhin detyrat themelore për menaxherët e angazhuar në sistemin e
prodhimtarisë së prodhimeve dhe të shërbimeve, për shembull, transportuese:
organizimi i zhvillimit të proceseve prodhuese dhe transportuese me shpenzime sa më
të vogëla të të gjitha llojeve të energjive të nevojshme ose të domosdoshme, që do të
thotë ekonomësi dhe rentabilësi dhe prodhimësi të planifikuar.
Që të sigurohen këto rezultate të planifikuara, menaxheri i lartë i sistemit organizativo
prodhues, drejtori duhet të ketë njohuri të mjaftueshmë ekonomike dhe teknike mbi
degën ekonomizuese dhe sistemin politik dhe ekonomik, mjetet dhe sendet e punës
sepse vetëm atëherë mund të bëjëm me sukses planifikimin, organizimin,
kuadrovimin, drejtimin dhe kontrollimin e funksionimit të sistemit të prodhimit.
7

8. Për veç kësaj, për funksionmit të drejt të të gjitha pjesëve të ndërmarrjes “Plus”
menaxheri duhet të sigurojë kordinim të mirë të veprimeve menaxhuese me
menaxherët tjerë në pjesët e ndryshme të ndërmarries, veçanerisht me menaxherin e
marketingut, me dhënjen dhe marrjen me kohë të informatave të nevojshme eventuale
të funksionimit të tyre, në pajtim me atë që është planifikuar, ose që duhet ndërmarrë
për t’u përshtatur kushteve të ndërruara në tregun e shërbimeve transportuese
tëpaprituar.
Sipas kësaj del se, detyrat themelore menaxhese e menaxheri të prodhimit janë:
• planifikim i mirë i funksionimit të sistemit të prodhimit,
• përgaditja teknike dhe ekonomike e proceseve të prodhimit,
• organizimi i mirë i proceseve të prodhimit,
• mirëmbajtja e sistemeve teknike të sistemit të prodhimtarisë,
• organizimi i nënsistemeve të informimit,
• organizimi i kontrollit të sistemeve teknike,
• organizimi i kontrollit shëndetësor të punëtorëve.
Të gjitha këto jane veprime të menaxhimit të menaxheri të lartë të prodhimtarisë së
prodhimeve në bashkëpunim dhe bashkëveprim me strukturat përkatëse të organizimit
të përgjithshëm të sistemit ekonomiktë vendit, si për shembull inspektorëtin e
komunikacionit.
2.VEÇORIT E EKONOMIZIMIT BASHKËKOHORË
2.1. NJOHURTI E PËRGJITHSHME
Ekonomizimi bashkëkohorë dallohet me zbatimin e mjeteve dhe sendeve më
bashkëkohore në prodhimtari në përgjithësi ë në prodhimtarinë industriale në veçanti,
si dhe me ndarjen e zhvilluar të punës. Prandaj ekonomizimi bashkëkohor mund të
analizohet nga aspekti shoqëror dhe nga aspekti teknik.
Nëse e shikojmë ekonomizimin botëror nga aspekti shoqëror, në të vërejmë dy
sisteme:
• Sistemin e onomizimit sipas kushteve të tregut (kapitalist) dhe
8

9. • Sistemin e ekonomizimit socialist.
Shikuar nga aspekti teknik, si ekonomizimi botëror ashtu edhe ekonomizimi i çdo
vendi të zhvilluar ekonomikisht mund të ndahet në:
• Pjesën e ekonomizimit me ndarje horizontale të punës, dhe
• Pjesën e ekonomizimit me ndarje vertikale të punës.
2.2. SISTEMI I EKONOMIZIMIT SIPAS KUSHTEVE T Ë TREGUT
Mardhënjet prodhuese ose mardhëniet shoqërorë paraqesin marëdhnjet në mes
njerëzve në procesin shoqëror të prodhimitarisë. Përveç marëdhënjes në mes
njerzëve, marëdhnjet prodhuese karakterizohen edhe me mënyrën se si njerëzit
përvetsojnë frytet e punës. Në sistemin pronësor (kapitalisti) të ekonomizimit mjetet e
prodhimtarisë jnaë pronë e individit ose e grupit, e në bazë të kësaj ata rezervojnë të
drejten që t’u takojnë edhe frytet e punës me këto mjete.
Kështu që sistemi pronësorë të ekonomizimit e karakterizojnë pronësia private e
mjeteve të prodhimtarisë, përkatësisht e veçojnë marëdhnjet prodhuese në mes
pronarit të mjeteve të prodhimitarisë (kapitalistit) dhe mëditarit (punëtorit me mëditje,
rrogëtarit ).
Pronarët e mjeteve të prodhimtarisë e kanë kapitalin. Për kapital merret çdo vlerë , e
cila sjell tepëricën e vlerës pa marrë parasysh formën në të cilën ajo paraqitet.
Tepërica e vlerës lajmërohet si dallim në mes kapitalit të deponuar dhe vlerës së
realizuar të mallit. Kjo tepëricë arrihet më angazhimin e punës së mëditarit
(rrogëtarit).
Në prodhimtari shpenzohen mjetet e prodhimtarisë dhe puna. Prodhimtaria sipas
kushteve të tregut paraqet së pari, prodhimtarinë e vlerës së shpenzuar të mjeteve e
pastaj edhe prodhimtarinë e tepëricës së vlerës. Kjo vlerë paraqet materializimin e
punës. Mirëpo për këto, siç pamë nevojiten mjetet e prodhimtarisë. Këto mjete kanë
vlerën e tyre, e cila është e krijuar më parë me punën e kaluar të mëparëshme, të cilën
e kemi quajtur puna e sendërtuar.
Në sistemin e ekonomizimit pronësor këto mjete i takojnë poseduesit (posedues
individual ose grupor), i cili për blerje ose prodhimin e tyre ka shpenzuar mjetet e veta
ose të huazuara. Këto mjete (ndërtesa, makina, vegla , paralëndë, repromaterial, lënda
ngasëse e tjerë) gjatë procesit të prodhimtarisë shpenzohen ose gradualisht, ose
përnjëherë.
9

10. Kjo do të thotë se vlera e tyre ose zvogëlohet ose ndryshon. Pjesa e prodhimtarisë me
të cilën kompensohet vlera e mjeteve të shpenzuara të punës quhet prodhimtaris e
vlerës.
Pjesa e prodhimtarisë mbi prodhimtarinë e vlerës quhet prodhimtaria e tepëricës së
vlerës. Siç shifet vlera e ndërtesave, makinave, paralëndëve e lëndëve ngasëse ( e
energjisë ) dhe e mjeteve të tjera materiale të nevojshme për prodhimtari kalon në
prodhimet e reja ose thjeshtë shpenzohet proporcionalisht me shtimin e prodhimtarisë,
por jo të gjitha në masë të njejtë.
Në të vërtet elementet e ndryshme shpenzohen në mënyrë të llojllojshme. Për
shembull: ndërtesa edhe mjetet e tjera të prodhimit të gjatë pjesërisht barten në
prodhime të reja me pjesën e tyre, kurse vlera e paralëndëve përnjëherë barete në
prodhimin e ri.
Në rastin e parë në prodhimin e ri gjendet vetëm një pjesë e mjeteve të prodhimtarisë,
ndërsa në rastin e dytë në prodhimin e e ri gjendet e tërë vlera e përparshme e
paralëndës. Mirëpo në të dy rastet bartja e vlerave të përparshme është bërë me
ndërmjetësimin e punës së gjallë, të punës së njeriut. Kjo punë ndërmjetësuese paraqet
punën konkrete.
Nga kjo shohim se rezultati i punës së konkretizuar është bartja e vlerave të vjetra dhe
prodhimi i vlerës së re. Pjesët e pronës sillen ndryshueshëm dhe kanë pjesëmarrje të
ndryshme në krijimin e vlerës të mallit të prodhuar mbi baza pronësore, përkatësisht
në sistemin e prodhimtarisë sipas kushteve të tregut. Në sistemin pronësor të
ekonomizimit, siç pamë mënyra e pjesëmarrjës së mjeteve të prodhimtarisë në
prodhimtari dallohet nga mënyra e pjesëmarrjes së fuqisë punonjëse.
Vlera mjeteve të prodhimtarisë vetëm bartet në prodhimet e reja, ose pjesërisht apo
tërësisht. Veti e përbashkët e të gjitha elementeve materiale të prodhimtarisë është se
vlera e tyre bartet në prodhime, duke mos ndërruar vlerën e vet. Për këtë arsye pjesën
e pasurisë të cilën pronari e angazhon për blerjen e mjeteve të prodhimtarisë quhet
kapitali i përhershëm ose konstant. Kjo vlerë përbën vlerën e bartur të vlerës së
prodhimit të ri .
Vlera e tërë e prodhimit të ri përbëhet , përveç se nga vlera e bartur edhe nga vlera e
rikrijuar e cila është krijuar me punë. Këtë punë e jep punëtori . Puna e punëtorit
përbëhet prej dy pjesëve.
Prej punës me të cilën kompenson vlerën e fuqisë së vet punonjëse dhe pjesës së
punës me të cilën krijon tepricën e punës , përkatësisht tepricën e vlerës . Në këtë
mënyrë vlera e kapitalit e angazhuar për fuqinë punonjëse shtohet . Për shkak se
10

11. madhësia e vlerës së kësaj pjese të kapitalit ndryshon – rritet për tepricën e vlerës ,-
kjo pjesë e kapitalit quhet kapital i ndryshueshëm ose variabil.
Në bazë të asaj që u shënua lidhur me përbërjen e kapitalit, mund ta shënojmë
relacionin për kapitalin:
K= c+v +m
K- kapitali i tërë ,
c- pjesa konstante e kapitalit të tërë,
v- pjesa variabile e kapitalit të tërë dhe
m- pjesa variabile e kapitalit të përmbajtur në tepricën e vlerës.
Në bazë të relacionit të tartëshënuar mund të konkludojmë se vlera e mallit të
prodhuar në sistemin e ekonomizimit sipas kushteve të tregut, përkatësisht të mallit të
prodhuar në mënyrë pronësore përbëhet nga kaitali i shfrytëzuar constant (c-konstant)
dhe kapitali i ndryshueshëm (v-variabla) si dhe nga teprica e vlerës (m).
Që t’i kuptojmë më mirë veçorit e sistemit të ekonomizimit sipas kushteve të tregut
duhet të njihemi edhe me disa kategori siç janë :
• Akumulimi ose koncentrimi i kapitalit,
• Shkalle e tepricës së punës,
• Shkalle e profitit,
• Përtërirja e kapitalit të përhershëm,
• Kriza ose hiperproduksioni, dhe
• Depresioni dhe vrulli,
Akumilimi ose koncentrimi i kapitalit. Me këtë nacion shprehet akumulimi i
tepricës së vlerës. Në shqërinë pronësore procesi i riprodhimtarisë (I reprodukimit)
është riprodhimtaria e kapitalit (riprodukimi i kapitalit), përkatësisht paraqet
riprodhimtarinë (reprodukimin) e elementeve materiale dhe procesin e riprodhimtarisë
(reprodukimit) të vetë marëdhënive prodhuese pronësore.
Kjo do të thotë përtrihen jo vetëm mjetet e shpenzuara të prodhimtarisë, por prej çdo
procesi të prodhimtarisë rrogëtari përsëri po del si rrogëtar. Kurse pronari si pronarë.
Pronari i mjeteve të prodhimtarisë pjesën e tepricës së vlerës (m) e shpenzon për
shpenzimin personal, ndërsa pjesën tjetër e shëndrron në pronë. Në këtë mënyrë
formohet akumulimin. Vëllimi i akumulimit varet prej disa faktorëve, prej të cilëve
me i rëndësishmi është përpjesa me të cilën tepërica e vlerës ndahet në fond për
akumulim dhe fond për shpenzim.
11

12. Fondi për akumulim ose kapitali pastaj ndahet në kapitalin e përhershëm (c-konstant)
dhe kapitalin e ndryshueshëm (v- variabil). Marëdhënia në mes të kapitalit të
përhershëm dhe të ndryshueshëm paraqet përbërjen organike të kapitalit.
Shkalla e tepëricës së vlerës. Me këtë shkallë paraqitet marëdhënja ne mes tepricës
së vlerës dhe kapitalit të ndryshueshëm.
m
m1 = , -shkalla e tepricës së vlerës.
v
Këtu janë : m- teprica e vlerës,
v-kapitali i ndryshueshëm (pjesa variabile e kapitalit të tërë).
Shkalla e tepricës së vlerës mund të paraqitet edhe me shkallën e tepricës së punës:
p
mp = , - paraqet shkallën e tepricës së punës.
p,
Kërtu janë: p-puna e tepërt me të cilën prodhohet teprica e vlerës,
p’-puna e nevojshme me të cilën krijohet prodhimi i nevojshëm
për punëtorin.
Shkalla e tepricës së vlerës tregon shkallën e eksploatimit të fuqisë punonjëse nga
kapitali, përkatësisht paraqet shkallën e eksplatimit të punëtorit nga kapitalisti.
Shkalla e profitit. Kjo paraqet mardhënien në mes tepricës së vlerës dhe kapitalit të
tërë të angazhuar.
m
pf = ⋅ 100[ %] , - shkalla e profitit.
c+v
Këtu janë : m-teprica e vlerës,
c+v=K-kapitali i tërë,
c - pjesa konstante e kapitalit të tërë,
v - pjesa variabile e kapitalit të tërë.
Shkalla e profitit njëkohsisht paraqet edhe rentabilësinë (rentabilitetin) e kapitalit të
angazhuar, Kjo shkallë varet prej shkallës së tepricës së vlerës, përbërjes organike të
kapitalit si dhe nga shpejtësia e qarkullimit të kapitalit. Shpejtësia e qarkullimit
raraqet kohën ë nevojshme për prodhimtarinë dhe qarkullimin e prodhimeve.
Përtrirja e kapitalit. Me këtë kategori paraqitet përtrirja e mjeteve të prodhimtarisë.
Problemi i përtrirjes së kapitalit të përhershëm rrjedh nga menyra e formimit dhe e
shpenzimit të fondeve të amortizimit. Çështja e kompenzimit të kapitalit të
përhershëm rrjedh nga riprodhimtaria shoqërore (reprodukimi shoqëror) i kapitalit .
Te riprodhimtaria e thjeshtë shoqërore e kapitalit , mund të ndosh që për shkak të
mospajtimit në mes shpenzimit-kërkesës së mjeteve të prodhimtarisë dhe ofrimit të
tyre, të vije deri te mungesa e mundësisë për përtritjen e kapitalit të përhershëm. Me
12

13. që mjetet e prodhimtarisë duhet të prodhohen pandërprerë, sepse riprodhimtaria
shoqërore është proces continuel, ishte dashur që me masë të njejtë të paraqitet edhe
kërkesa për këto mjete, në formë të shpënzimit të fondeve të amortizimit.
Mirëpo për shkak të zgjatjes –qëndrimit jot ë njëkohëm të mjeteve të përhershme në
punë, kërkesa nuk mund të jetë e njënjëshme.Kur kërkesa është e vogël, përkatësisht e
mjaftueshme , mjetet e prodhimitarisë nuk mund të realizohen dhe grumbullohen ,
kur kërkesa është e madhe atëherë këto mjete mungojnë , parqitet mungesa e mjeteve
të prodhimtarisë.
Grumbullimi i mjeteve të prodhimtarisë , të cilat formohen kur ekziston kërkesa e
vogël për to , quhen grumbulli i bartshme. Kurt të rritet kërkesa për mjetet e
prodhimtarisë , atëherë këto mjete shërbejnë (barten), për plotësimin e nevojave për
përtrirjen e mjeteve të prodhimtarisë , përkatësishtë për përtrirjen e kapitalit të
përhershëm.
Në riprodhimtarinë (reproduksionin) e zgjedhur shoqëror përveç përtrirjes sëkapitalit
të përhershëm akziston edhe angazhimi i kapitalit të ri. Deponimet e kapitalit të ri
quhen investime të reja. . Kompenzimi i kapitalit të përhershëm të shpezuar dhe
deponimi i kapitalit të ri, gjatë riprodhimtarisë së zgjedhur të njënjëshëm duhet të jenë
në harmoni me prodhimtarinë e mjeteve të prodhimtarisë.
Kjo do të thotë se duhet të egzistojë pajtushëmria në mes kërkesës së mjeteve të
prodhimtarisëdhe ofertës (prodhimtarisë) së tyre.
Shkaku kryesor për lajmërimin e këtij disproporcionalitetit qëndron në rastin e
mungesës së mjeteve të shpenzimit të përbashkët , të përgjithshem shoqëror,
përkatësisht në rast të mungesës së sendeve të shpenzimit personal. Shpenzimi i
pamjaftuemshëm është përcjellës i përherëshme i zhvillimit sipas kushteve të tregut .
Edhe pse është dukuri e përhershme shpenzimi i pamjaftueshëm nuk ka veprim të
njëanshëm: herë vepron më fortë dhe herë vepronmë dobët.
Problemi i realizimit , përkatësisht problemi i shitjes së mallit është problemi më i
rëndë i afarizmit sipas kushteve të tregut . Në mes degëve të ndryshme të
prodhimtarisë duhet të egzistojnë marëdhniet e caktuara.
Shikuar nga aspekti i formës matriale të prodhimit, tërë prodhimtaria shoqërore
mund të ndahet në dy pjesë:
1. prodhimtaria e mjeteve për prodhimtari ose pjesa e I dhe
2. prodhimtaria e mjetve për shpenzimin personal ose pjesa II
pjesa e I e prodhimtarisë shoqërore duhet të prodhojë mjete të prodhimtarisë jo vetëm
për veti, por edhe për një pjesëne II , meqë edhe në atë pjesë prodhohet –mjete për
13

14. shpenzimin personal. Mirëpo edhe pjesa e II, prodhuese e mjeteve për shpenzime
personale , duhet të prodhojë mjaft mjete të tilla, në mënyrë që të mund të plotësohen
si nevojat e punëtorëve, ashtu edhe nevojat e kapitalistit, madje jo vetëm në këtë pjesë
të prodhimtarisë ,por edhe në pjesën e I
Se si mund të realizohen këto marëdhënje janë paraqitur në skemat e riprodhimtarisë
(riproduksionit) të thjeshtë dhe të zgjeruar shoqëror capitalist . Pikënisjen e paraqet
riprodhimtarinë e thjeshtë.
Mirëpo riprodhimtaria e thjeshtë nuk është tipike për mënyrën pronësore të
prodhimatrisë , sepse mbi të bazohet edhe riprodhimtaria e zgjeruar, e cila për
prodhimtarinë sipas kushteve të tregut është tipike. Si shihet reproduksioni i thjeshtë
është bazë për kuptimin e procesit të tërë të afarizmit të ndërmarrjeve industriale.
Te riprodhimtaria e zgjeruar marëdhënjet në mes të prodhimtarisë së pjesës I dhe II
dallohen nga mardhënjet në prodhimatrinë e thjeshtë. Këtu pjesa e I duhet të prodhojë
aq mjete të prodhimtarisë sa janë nevojat ekzistuese , të pjesës I dhe II për mjetet e
prodhimtarisë , dhe sa janë nevojat e pjesës I , për tepricën e mjeteve për zgjerimin e
prodhimtarisë , për prodhimtarinë e zgjeruar.
Pjesa e parë e prodhimtarisë , pra pjesa I në këtë mënyrë zhvillohet më shpejtë se sa
pjesa II. Kjo do të thotë se prodhimtaria e mjeteve të prodhimtarisë zhvillohet më
shpejtë se sa sendet e shpenzimit personal e të pergjithëm. Në këtë rast akumulimim I
pjesësë II të prodhimtarisë varet prej tempos së akumulimit në pjesën I.
Në ssistemin e ekonomizimit të procesit sipas kushteve të tregut këto marëdhënje
gjithnjë ndërrohen. Posaçerisht disporpercione të mëdha paraqiten në mes të
prodhimtarisë dhe të shpenzimit. Kur ekziston kërkesa jo e mjaftueshme për sendet e
shpenzimet personale , në qarkullimin e marllrave vjen deri te grumbullimi i kapitalit
në formën të mallit, kurse në anën tjetër lajmërohet munges e kapitalit në forme të
hollash.Në treg ka shumë mallëra e pak mjete monetare për blerjen e tyre. Çmimet e
këtyre mallrave të grumbulluara ulen gjithnjë.
Me rënien e çmimeve humb edhe profiti i pronarit. Kreditë monetare në këto raste
gradualisht shtjerren, kurse kreditë e mallrave bëhen gjithnjë e më të lira, sepse çdo
kush tenton që të lirohet prej mallit të padëshirueshëm. Acarohet kundërthënia në mes
të tendencës për shtimin e pakufishëm të prodhimtarisë dhe shpenzimit të aftë për
pagesë. Këto kundërthënie janë shprehje e kundërthëieve themelore të sistemit të
ekonomizimit pronësorë, të kkundërthëieve ndërmjet karakterit shoqëror të
prodhimtarisë dhe përvetësimit privat të fryteve të saja.
Vështërsitë të cilat rrjedhin nga shpenzimi i pamjaftueshëm në sistemin e
ekonomizimit sipas kushteve të tregut nxisin dhe janë shkak për paraqitjen e krizave
14

15. ekonomike ose hiperprodhimtarisë (hiperporduksionit). Përveç kësaj mungesa e
veprimit të njëanshëm të shpenzimit të mjaftueshëm të mallrave është shkak për
ecuritë ciklike të kapitalizmit. Ecurinë ciklike të shoqërisë e karakterizon zëvendësimi
ciklik i krizës me depression , i cili shëndrrohet në vrull (ringjallje ), pastaj në
konjukturë e cila më në fund përfundon me krizën e hiperproduksionit.
Kriza ekonomike
Me krizen ekonomike paraqiten vështëristë të cilat rrjedhin prej disproprocionit në
mes prodhimtarisë së shtuar dhe shpenzimit të zvogëluar.
Në paraqitjen dhe zhvillimin e krizës dallohen katër faza:
• kriza,
• depresioni,
• ringjallja, dhe
• vrulli.
Krizën e karakterizojnë:
• sasia e madhe e mallërave në treg të cilat nuk mund të shiten,
• rënia e çmimeve,
• zoglimi i prodhimtarisë dhe i qarkullimit,
• falimentimi i shumë organizatave prodhuese dhe joprodhuese (ndërmarrjeve),
• falimentimi i bankave,
• pengesat në lëminë kreditore dhe rritja e numrit të papunëve .
Depresioni
Me depression shprehet periudha e përpunimit ekonomik, e cila në të fillon
përmirsimi i ekonomizimit, por këtë përmirësim e ndjekin pasojat ekrizës nga faza e
parë edhe për një kohë.
Ringjallja
Ringjallja shenon periudhën e përmirësimit ekonomik, e cila rrjedh prej depresionit
dhe në këtë fazë të krizës ekonomike pak ose fare nuk vërehen elementet e fazës së
parë të krizës.
Vrulli
Vrulli paraqet fazën përfundimtare të krizës. Në këtë fazë nuk vërehen elementet
ekrizës së kaluar,por mund të vërehen elementet e krizës së ardhshme. Me
përfundimin e vrullit fillon kriza e re dhe kështu mbyllet cikli.
Në periudhën e vrullit prodhimtaria e arrinë maksimumin e vet, profitet rriten, rritet
edhe numri i të punësuarve dhe shtohet shpenzimi.
15

16. Shikuar në përgjithësi sistemin e ekonomizimit sipas kushteve të tregut e
karakterizojnë krizat ekonomike të hiperproduksionit, të cilat përtrihen në mënyrë
ciklike: kriza-depresioni-ringjallja-vrulli (konjuktura)-kriza (hiperproduksioni). Dhe
në këtë mënyrë mbyllet cikli.
2.3. SISTEMI I EKONOMIZIMIT SOCIALIST
Këtë system të ekonomizimit e karakterizon pronësia shoqërore e mjeteve të
prodhimtarisë, planifikimi shoqërore i zhvillimit dhe ndarja shoqërore e fryteve të
punës. Gjatë funksionimit të këtij sistemi të ekonomizimit janë paraqitur dy forma të
pronësisë së mjeteve në nivelin shoqëror.
Kështu që janë dalluar dy sisteme të zhvillimit socialist:
1. sistemi socialist qëndror ose shtetëror dhe
2. sistemi socialist vetëqeverisës.
Sistemi i parë është zhvilluar dhe zbatuar në ish Bashkimin Sovjetik dhe vendet nën
ndikimin ideor të tij (Shqipëria, Polonia, Hungaria, Rumania, Bullgaria, Estonia,
Letonia, Lituania, pastaj ish Gjermania Lindore, ish Çekosllovakia –sot Çekia dhe
Sllovakia), kurse tash ende zbatohet në forma të ngjajshme në Korenë Veriore, në
Kubë, në Vietnam, në Etiopi, në Seri, në Libi e në forma të ndyshme adaptimi edhe
në vendet tjera, si për shembull në Kinë.
Sistemi i dytë është zhvilluar n ëish Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë.
Vetë fakti se të dy këto shtet janë fikur-transformuar , kurse ato të cilat ende e
zbatojnë gjinden në një gjendje të papërshtatshme ekonomike dëshmon dobësinë e
sistemit të ekonomizimit socialist, sit ë tipit qendror ashtu edhe të tipit vetëqeverisës.
Në sistemin socialit qendrorë ose centralist ose shtetëror, pronar i mjeteve të punës
dhe planifikues i zhvillimit shoqëror është shteti. Shteti bënë ndarjen e fryteve të
punës me plan. Ndërsa në sistemin socialist vetëqeverisës pronar i mjeteve të punës,
planifikues i zhvillimit të ndërmarrjes dhe ndarës i fryteve të vetëqeverisëse.
Kudo ku ka ndryshuar sistemi shoqëror ekonomik ka ndryshuar edhe sistemi shoqëror
e politik.
16

17. 2.4. VEPRIMTARITË EKONOMIZUESE
Ekonomizimi bashkëkohor për shkak të llojllojshmërisë së proceseve punuese dhe me
qëllim që ato më lehtë e më hollësishëm të përcillen, ndahet në veprimtari të
ndryshme. Numri i këtyre veprimtarive në ndonjë vend varet prej shkallës së
zhvillimit të përgjithshëm ekonomik të tij. Në vendet ku ekonomizimi është i
përparuar, për arsye të ndarjes më të zhvilluar të punës, ekziston numri më i madh i
veprimtarive.
Sipas nomenklaturës bashkëkohore ekzistojnë 10 veprimtari:
1. industria dhe xehtaria,
2. bujqësia dhe peshkateria,
3. pyllëtaria,
4. ndërtimtaria, veprimtaritë
5. komunikacioni prodhuese
6. tregtia dhe hoteleria,
7. mjeshtria dhe punësia shtëpiake,
……………………………………………………………………………….
8. veprimtaria banesore komunale,
9. veprimtaria kulturale e sociale, veprimtaritë
10. veprimtaria e organeve shtetërore joprodhuese
……………………………………………………………………………….
Shtatë veprimtaritë e para janë prodhuese, kurse tri veprimtaritë e tjera janë
joprodhuese. Mirëpo edhe pse klosifikohen sijoprodhuese, këto tri veprimtaritë e
fundit janë aq të rëndësishme sa që lirisht mund të themi se ato, përveç se i ndihmojnë
tri veprimtaritë prodhuese, janë edhe të domosdoshme për ekonomizimin e një vendi.
Veprimtaritë e një vendi, përveç ndarjes në prodhuese dhe joprodhuese ndahen
edhe në tre sektorë ekonomikë:
• sektori primar,
• sektori sekondar, dhe
• sektori terciar.
Sektori primar
Sektori primar përfshin veprimtaritë, të cilat mirren me përafrimin e të mirave
materiale drejtpërdrejt nga natyra (bujqësia, peshkataria, xehtaria, pylltaria).
Sektori sekondar
17

18. Sektori sekondar përfshin veprimtaritë, të cilat zhvillohen veprimet përpunuese, të
cilat përfshijnë përpunimin e prodhimeve të fituara në bazë të veprimtarive në
sektorin primar, (industria, ndërtimtaria, qarkullimi prodhues).
Sektori terciar
Sektori terciar përfshinë veprimtaritë e tjera ekonomike në të cilat zhvillohen
shërbimet e ndryshme prodhuese dhe personale (komunikacioni, tregtia, hoteleria,
turizmi, veprimtaria komunale, qarkullimi shërbyes e tjera).
2.5. NDARJA E VEPRIMTARIVE EKONOMIZUESE
Për ndarjen më të mirë të punës dhe për përcjelljen më të lehtë të proceseve
prodhuese, veprimtaritë ndahen në degë të ndryshme ekonomike. Numri i degëve
ekonomike të cilat i përfshinë veprimtaria e një vendi varet prej shkallës së zhvillimit
të përgjithshëm, si të prodhimtarisë ashtu edhe të shpenzimit të tij.
Kështu për shembull veprimtaria industriale dhe xehtare ndahen në këto degë:
• prodhimtaria dhe ndarja e energjisë elektrike,
• prodhimtaria, fisnikërimi dhe përpunimi i xeheve jometalike,
• metaligjia e metaleve të ngjyrosura,
• industria e metalit dhe e përpunimit të metalit,
• metaligjia e zezë,
• ndërtimtaria e anijeve,
• elektroindustria,
• prodhimtaria dhe përpunimi i thëngjillit,
• industria kimike,
• industria e materialit ndërtimor,
• industria e drurit,
• industria e prodhimeve prej celulozës, letrës dhe drurit,
• industria e tekstilit,
• industria e lëkurës dhe e veshmbathjes,
• industria e gomës,
• industria ushqimore,
• industria grafike,
• industria e duhanit,
18

19. • industria e filmit dhe e mjeteve tjera të komunikimit dhe të zbavitjes
masovike,
• hulumitimet gjeologjike e të tjera të të cilat i shërbejnë veprimtarisë
industriale e xehtare,
• industria e naftës.
Meqë veprimtaria industriale e xehtare është veprimtari prodhuese, edhe degët e
cekura të saj janë degë prodhuese ose shërbyese-prodhuese. Ndërmarrjet në kuadër të
të cilave kryhen veprimet e degës janë kryesisht organizata shërbyese ose organizata
shërbyese prodhuese.
2.6. LLOJET E VEPRIMEVE TË DEGËS INDUSTRIALE
Që t’i kuptojmë më mirë veprimtaritë të cilat zhvillohen nëpër organizata prodhuese
industriale ose nëpër organizata shërbyese të prodhimtarisë industriale, do t’i
parashtrojmë veprimet të cilat kryesisht përfshihen në secilën degë të veprimtarisë
industriale xehtare.
Prodhimtari dhe ndarja e energjisë elekrtike mirret me prodhimtarinë, bartjen,
transformimin dhe ndarjen (distribuimin) e energjisë elektrike.
Prodhimtaria, fisnikrimi dhe përpunimi i xeheve jometalike mirret me nxjerrjen e
xeheve dhe pjekjen, përpunimin dhe fitimine prodhimeve në bazë të baritit,
magnezitit, asbestit, likunit, kripës së kuzhinës, kaolinit, argjilit të rezistueshëm ndaj
zjarrit, gurit të zjarrit, cementit e të ngjajshme.
Metaligjia e metaleve me ngjyra ka të bëjë me nxjerrjen, përkatësisht fisnikrimin e
xeheve të bakrit, zingut, plumbit, boksitit, antimonit, zhivës, piritit, kromit,
molibindenit, pastaj me shkrirjen e bakrit, zingut, plumbit, antimonit, madje ka të bëjë
me destinimin e zhivës elektrolizën e bakrit, aluminit, zinkut, ferolegurave , dhe në
fund ka të bëjë me cilindrimin (petëzimin) dhe presimin e tërheqjen e masave të
këtyre metaleve.
Industria e metalit dhe e përpunimit të metalit ka të bëjë me prodhimtarinë e
makinave ngasëse dhe prodhuese (kazanat avullit, turibinat dhe mjetet tjera të punës
për të gjitha degët ekonomike), me prodhimtarinë e veglave për të gjitha qëllimet e
konstruksioneve për ndërtimin e objekteve të ndryshme, siç janë urat, ndërtesat,
rezervaret, cisternat, mjetet peshëngritëse e transportuese, pastaj me prodhimtarinë e
19

20. të gjitha llojeve të mjeteve transportuese, siç janë lokomotivat, automobilat,
aeroplanët, traktorët, motoçikletat, etj., mandje me prodhimtarinë e mjeteve matëse ,
siç janë matësit mekanikë, optikë, pajimet siguruese sinjalizuese, etj., me
prodhimtarinë e mjteve të ndryshme teknike për nevojat e punës administrative si dhe
e mobileve të nevojshme (makinat e shtypit, makinat llogaritare dhe pajimet e
ndryshme akustike për komunikimin intern).
Përveç kësaj kjo degë e industrisë përfshinë prodhimtarinë e mjeteve të perdorimit të
gjërë dhe për nevojat e amvisnisë, e mjeteve medicionare, pastaj përfshinë
prodhimtarinë e mjeteve të mekanikës precise, si dhe mirret me të gjitha format e
organizimit të mirëmbajtjes së të gjitha prodhimeve të cekura , si fushëveprimtari të
kësaj dege të ekonomizimit.
Metalugjia e zezë mirret me nxjerrjen e xehes së hekurit , të manganit, me fisnikrimin
e tyre dhe me prodhimtarinë e gizës, çelikut, ferolegurave, të metaleve të forta dhe me
petëzimin e prodhimeve të ndryshme.
Ndërtimtaria e anijeve ka të bëjë me prodhimtarinë dhe ndreqjen e mjeteve lundruese
dhe me prodhimtarinë e pajimeve të ndyshme për to, dhe mirret me nxjerrjen e
objekteve të ndryshme të fundosura në ujra të ndryshme.
Elektroindustria mirret me prodhimtarinë e makinave të llojllojshme elektrike
(elektromotorët, gjeneratorët, transfomotorët, furrat elektrike, të llojeve të ndryshme e
për qëllime të llojllojshme, etj.), me prodhimtarinë e përçuesve dhe të kablove, të
mjeteve të rrymës së dobët (telefonit, telegrafit, radios, televizoritetj.), të aparateve
dhe mjeteve të ndryshme për matje dhe sinjalizim, të akumulatorëve dhe të baterive të
madhësive të ndryshme dhe për qëllime të ndryshme, të elektrodave, të materialeve
izoluese etj.
Prodhimtaria dhe përpunimi i qymyrit (thëngjillit) mirret me nxjerrjen dhe
përpunimin e thëngjillit, siç janë fisnikrimi dhe kokësimi i thëngjillit, pastaj
prodhimtaria e gazërave prej thëngjillit, etj.
Industia kimike ka të bëjë me industrinë procesore të përfitimit të acideve, të
kripërave anorganike, të superfosfatit, të gurittë kaltër, të sodës, pastaj ka të bëjë me
industrinë elektrokimike për përfitimin e calcium karbidit, të calcium-cianamidit, të
sapunit dhe të preparative kozmetike, të ngjitëseve (tutkalli), të zhelatinës, madje kjo
degë ka të bëjë me industrinë farmaceutike, me prodhimtarinë e fijeve artificiale, të
20

21. gazërave të komprimuara për qëllime të ndryshme, me prodhimtrinë e preparative të
llojllojshme për pastrim në amvisni si dhe për përdorim në industrinë, siç janë për
pastrimin e këpucëve, të parketave, pastaj për prodhimtarinë e fotomaterialit, e
vajërave dhe të yndyrave të ndyshme teknike.
Industria e materialit ndërtimor ka të bëjë me industrinë në bazë të gurit dhe të
dheut, pastaj me prodhimtarinë e çimentos (prodhimet prej çimentos), gurit artificial,
betonit, asfaltiti, mbulesat për kulme, qelqet, pastaj katë bëjë edhe me prodhimtarinë e
gëlqeres, gjipsit, tullave, tjegullave, mallit prej qeramikes , parcelanit dhe fajanses etj.
Industria e drurit mirret me përpunimin mekanik të drurit (shkurtim, prodhimtaria e
parketeve, e furnirit, e mobiljeve, e elementevetë ndryshmeprej drurit për shtëpia, e
elementeve të shtëpieve prej drurit), pastaj mirret me përpunimin termik të drurit , me
pëodhimtarinë e shkrepësave, e prodhimeve të thurrura etj.
Industria e duhanit dhe celulozës, e letrës dhe e prodhimve të tjera në bazë të masës
së drurit ka të bëjë me prodhimtarinë e drunit, celulozës, e letrës (petësngjitëse,
konfeksionitprej letrës dhe kartonit, ambalazhës etj.), e tjera.
Industria e tekstilit mirret me përpunimin e fijeve të lëndës së parë litarit, limit leshit,
qimeve të kalit, puplave, fijezimi I trinitrës, pastaj mirret me përfitimin e mëndafshit,
tjerrjen e fijeve natyrale dhe artificiale, thurrjen e tjerrësive natyrale dhe aritificiale,
prodhimtarinë e atës dhe të materialit sanitar, për mbështjellje (gazës, lidhëses së
varrave, etj.), filcit, trikotazhës, konfeksionit, galanterisë, thasëve, litarëve etj.
Industria e lëkurës dhe e mbathjes ka të bëjë me prodhimtarinë e lëkurës së
fisnikruar, gëzofit, mbathjes, mallit për punën e saraqëve dhe të shalëpunuesëve, të
çantapunuesve, të gëzofpunuesve etj.
Industria e gomave mirret me përpunimin e gomës dhë të përpunimeve me bazë të
gomës, siç janë pneumatikët, rripat, rryporët, gypat, pllakat dhe koritat, pëlhurat e
gumizuara, prodhimet sanitare prej gome ose të gumizuara , lodra, opingat e këpucëve
dhe çizmeve prej gome e të tjera.
Industia ushqimore ka të bëjë me blurjen e druthëravedhe prodhimtarinë e millit,
prodhimtarinë e prodhimeve prejbrumi etj, çlëvorizimin e orizit dhe të elbit, pastaj
prodhimin e keksit dhe të ëmbëlsirave dhe prodhimeve të tjera të llojeve të ndryshme.
Industria e grafike mirret me shtypjen e librave të ndryshme dhe me botimin e
teksteve të tjera të llojllojshme, si dhe me lidhjen e librave dhe të botimeve të tjera,
pastaj mirret me krijimin e klisheve të tjera.
21

22. Industria e duhanit mirret me fermentimin e duhanit, prodhimtarinë e prodhimeve të
ndryshme në bazë të duhanit dhe të ekstrakti të duhanit.
Industria e filmit dhe e mjteve të tjera të komunikimit dhe të zbavitjes massive katë
bëjë me prodhimin e filmave dhe të emisioneve të ndryshme për zbavitjen dhe
edukimin massive të popullatës së vendit.
Hulumtimet gjeolegjike dhe hulumtimet e ndryshme të gjithësisë dhe në përgjithësi
edhe pse nuk janë veprimtari të lidhura drejtëpërdrejt me industrinë e xehtarisë e
ndihmojnësi zhvillimin industrial ashtu edhe zhvillimin dhe përparimin e xehtarisë.
Industria e naftës ka të bëjë me nxjerrjen dhe përpunimin e naftës dhe me nxjerrjen
dhe përpunimin e gurit të naftës, si dhe me nxjerrjen dhe komprimimin e gazit
tokësor dhe nxjerrjen e bitomenit.
2.7. NDARJA E VEPRIMTARIVE TË DEGËS INDUSTRIALE
Degët e veprimtarisë ekonomizuese, siç janë për shembull: degët e cekura të
veprimtarisë industriale dhe xehtare, për qëllm të zhvillimit dhe të përparimit të punës
së tyre dhe për ndarjen më të mirë të punës në prodhimtarinë e prodhimeve të
ndryshme e të shumë llojshme, ndahen në profesione – veprimtari më të
specializuara .
Për shembull industria për metale dhe përpunimin e tyre ndahet në industrinë e
automobilave, në industrinë e aeroplanëve, në industrinë hekurudhore e të tjera, pastaj
industria tekstile derëgohet ne industrinë e leshit, mëndafshit e të tjera.
Me qëllim që të mund të përcillet më lehtë, e tërë veprimtaria industriale ndahet
në këto grupe:
• energjetika dhe lëmenjët e ngjajshëm,
• xehroet, shkritoret dhe përpunimi I metalit,
• industria procesore,
• qarkullimi dhe mjetet qarkulluese, dhe
• teknika informative.
22

23. 3. STRUKTURA ORGANIZATIVE E PRODHIMIT
3.1. NJOHURI TË PËRGJITHSHME MBI SISTEMIN
Për sistemin dhe mendimin sistematik ekzistojnë definicione të ndryshme. Ekspertët
nga lëmenj të ndryshme shkencorë e teknikë japin mendime të ndryshme mbi
sistemin. Megjithatë mund të mirret se sistemiparaqet tërësinë e përkryer dhe se secila
pjesë e saj është e përcaktuar me të dhe se ai është I orientuar në realizimin e qëllimit
të caktuar.
Sistemi paraqet tërësinë komplekse organizative, grumbullin ose kombinimin e
sendeve ose të paraqitjeve ose të pjesëve të tyre, të cilat bëjnë tërësunë komplekse ose
të unjësuar.
Ndërsa vetë shprehja “sistem” ka zbatimin dhe kuptimin e gjerë (p.sh. në gjeografi
kemi sistemin e maleve, të lumejve, të liqejve, etj.), në kozmologji : kemi sistemin
diellor, yjor, etj., në medicinë sistemin e eshtrave, të nervave, të enëve të gjakut, etj.,
në rregullimin shoqëror kemi sistemin politik dhe sistemin ekonomik, në
komunikacion kemi sistemin e qarkullimit të informatave, sistemin e qarkullimit ujor,
ajror, rrugor, në strukturën organizative të prodhimitarisë kemi sistemin e
prodhimtarisë, sistemin e udhëheqjes etj.).
Prej këtu rrjedh se sistemi me kuptim të gjërë përfshin jetën e përgjithshme të njeriut ,
të kaluarën e tij, të tanishmen dhe të ardhmen. Çdo gjë që ekziston paraqet system në
veti prej pjesëve të atomit në gjithësi.
Rëndësia e njohurive mbi sistemin është bërë e madhe posaçrisht me paraqitjen
kinebretikës. Në bazë të kinebretikës: makinë është çdo gjë që ka hyrjen (input), pra
që e pranon energjinë dhe ka daljen (output), pra që ka efektin e caktuar. Prej këtu
mund të përfundojmë se makina në pikpamje kinebretike ka kuptimin e sistemin
dinamik.
Sipas definicionit mbi sistemin : komponentet janë pjesë të thjeshta të sistemit
ndërmjet të cilave ekziston interaksion. Nga kjo del se kusht për ekzistimin e sistemit
ështëqë sistemi të ketë së paku dy komponente. Te sistemet e mëdha ekzistojnë
tërësitë e mbyllura prej më shumë komponentesh, të cilat quhen nënsisteme
(subsisteme) ose tërësi. Këto nënsistemenë system janë të lidhura me komponente
lidhëse.
Në figura … dhe … janë paraqitur grafikisht marrëdhëiet e sistemeve dhe të
komponenteve.
23

24. Nëse komponentet nuk janë të lidhura sin ë fig, atëherë ato nuk përbëjnë sistemin.
Ndërsa , nëse janë të lidhur sin ë figurën … , atëherë komponentet përbëjnë
nënsistemin A dhe nënsistemin B, të cilat reciprokisht janë të lidhura .
Ndër lidhja në mes të komponenteve të nensistemeve është më e madhe se sa
ndëlidhja në mes të nënsistemeve. Nga kjo rrjedh se varësia ndërmjet komponenteve
të nënsistemeve (dhe të sistemeve të cilat i takojnë) është më e madhe se sa varësia
ndërmjet nënsistemeve të sistemit.
Figura.
Prej këtu mund të konstatojmë se sitemit dinamiki takon shuma e komponenteve
funksionale. Secili nga komponentet e sistemit dinamik ka funksionin e vet në
nënsistemin e caktuar nga të cilët përbëhet sistemi dinamik.
Efekti i komponenteve nga të cilat përbëhen nënsistemet e sistemit dhe vetë sistemi
varet nga mënyra e funksionimit të çdo komponente të tij. Sistemet kanë veçoritë e
veta të cilat mund të dallohen nga veçorit e komponenteve të tyre. Kështu që për
veçoritë e tyre nuk mund të mësojmë çdo herë nga veçoritë e komponeneteve nga të
cilat përbëhen.
Çdo sistem i madh mund të ndahet në nësisteme (subsisteme), kurse nënsistemet
mund të ndahen në komponente dhe komponentet mund të ndahen në pjesët e tyre. Të
gjitha këto pjesë të sistemeve mund të shqyrtohen si sisteme relativisht të pavarura.
Prej këtu del se çdo sistem njëkohësisht është component i sistemit më të madh.
Kështu mund të shikojmë si gjithësinë, ashtu edhe pjesët e atomit.
3.1.1. Llojet e sistemeve
Për zgjidhjen e suksesshme të problemeve nga lëmenj të ndryshëm të veprimtarisë
njerëzore, rëndësi të madhe ka nyëzimi i tyre në sa më shumë pjesë, të analizohen
ndërsa, të njihen sa më hollësisht dhe përsëri të formohen tërësitë të nxirren
përfundimet e nevojshme komplekse.
Këtu për zgjidhjen e problemeve të përbëra, rëndësi të madhe ka zbatimi i të
menduarit kompleks. Për këtë qëllim shërben zbatimi I të menduarit sistemetik.
Kurse lidhur me këtë parashtrohen këto çështje:
• çka është sistemi,
• A ekzistojnë më shumë lloje sistemesh dhe nensistemesh,
24

25. • Si dhe sa mund të zbatohet të menuarit sistematik në hulumtimet shkencore,
• çfarërezultatesharrihen dhe sa rezultate priten të arrihen me zbetimin e të
menduarit sistematik, cilat kahe të të menuarit çojnë drejt, zgjidhjeve
shkencore të çështjeve nga problematika e drejtimit dhe të udhëheqjes me
zbatimin e modeleve sistematike në lëmenjët e prodhimtarisë.
Se çka është sistemi pamë në mësimin e më parëshëm. Mirëpo, për sistemin mund të
thuhet se paraqet çdo komunikim brenda ndonjë strukture. Shikuarnga kjo pikëpamje
mund të përfundojmë se ekzistojnë shumë sisteme dhe se sistemet mund të ndahen në
pjesë të ndryshme përbërëse, në shumë nënsisteme.
Sistemet ndahen në varësi nga ndërlidhja e tyre me rrethinën në :
• Sisteme të hapura , dhe në
• Sisteme të mbyllura.
Sistemet e hapura janë të ndërlidhura me ndërrimin e informatave, përëkatësisht të
materialeve me rrethinën. Kurse sistemet e mbyllura ekzistojnë pavarësisht nga
rrethina, përkatësisht nuk bëjnë këmbimin e informatave dhe të materialit me rrethinë.
Përveç klasifikimit të sistemeve në të hapura dhe të mbyllura, sistemet mund të
dallohen edhe sipas madhësis, numrit të komopnenteve, sipas llojit të komopnenteve,
mënyrës së nderlidhjes së komopnenteve në sistem, etj. Çdo klasifikim I sistemeve, në
të vërtetë, paraqet formimin e sistemeve të sistemeve. Meqë jeta e njeriut është e
organizuar në sisteme, atëherë ajo përfshin të mbërrimet natyrore, shoqërore, teknike,
ekonomike. Kështu, manifestimi i jetës paraqet, në të vërtetë, sistemin e sistemeve.
Sipas pjesëmarrjes në jetën e njeriut, sistemet mund të ndahen në:
• Sisteme reale, dhe në
• Sisteme abstrakte.
Sistemet reale janë shprehje e përjetimeve (objekteve) reale, kurse sistemet abstrakte
janë shprehje e përjetimeve joreale, abstrakte matematiko-logjike.
Sipas ndëlikushmërisë së tyre, sistmet mund të klasifikohen në:
• Sisteme të thjeshta,
• Sisteme të përbëra, dhe në
• Sisteme shumë të përëbëra.
Këto sisteme mund të janë:
• Sisteme të determinuara, dhe
• Sisteme stohastike.
25

26. Sipas pjesëmarrjes së njeriut në krijimin e tyre dallojmë:
• Sistemet natyrore,
• Sistemet teknike, dhe
• Sistemet organizative.
Sistemet natyrore. Këto sisteme lindin, zhvillohen dhe zhduken vetvetiu, pa
ndërmjetsimin e njeriut e në pajtim me ligjet e natyrës (për shembull: sistemi i
gjithësisë, sistemet biologjike).
Sistmet teknike. Këto sisteme i kriojn njeriu. Ato bëhen me qëllim që të realizohen
synimet e caktuara. Prandaj këto sisteme mund t’i emërtojmë edhe sisteme të synimit.
Për krijimin e funksionimin e këyre sistemeve nevojiten rrethana dhe kushte të
caktuara materiale dhe organizative, për këtë arsye ato rëndom paraqiten në kuadër të
sistemeve organizative.
Sistemet organizative. Me këto sisteme përfshihen të gjitha të mbërrimet materiale,
mendore (intelektuale) – të gjithmbarshme të njeriut, prej ekzistimit te tij e deri më
sot.
Sistemet organizative janë të përbëra prej sistemeve natyrore dhe sistemeve tekinike.
Prandaj mund të themi se sistemet natyrore dhe teknike në kuadër të sistemeve
frganizative paraqesin nënsisteme. Këto nënsisteme janë të bashkura në kuadër të një
sistemi organizativ me qëllim të peramenduar nga njeriu, për realizimin e qëllimit të
caktuar prodhues material ose shpirëtror. Pra sistemet organizative krijohen me
metive krijmtarie. Varësisht nga qëllimet e parashtruara përcaktohen parimet sipas të
cilave lindin, funksionojnë dhezhduken sistemet organizative.
Për studimin më të hollësishëm të veprimit të sistemeve, ato ndahen në:
• Sisteme statike dhe
• Sisteme dinamike.
Këto sisteme i karakterizojnë statika-dinamika, hapësira –koha, sasia-cilësia, lëvizja-
zhvillimi. Këto veçori, në të vërtetë I karakterizojnë sistemet dinamike. Kështu që,
statika paraqet vetëm momentin, çastin ose pikën në vijën e lëvizjes së sistemit
dinamik. Prej nga del se sistemi statik nuk ekzistojnë, por ekzistojnë gjendjet
momentale, të çastit të cilat emërohen sisteme statike në lakoren e procesit të sistemit
dinamik.
Prej këtu rrjedh se çdo sistem është i përcaktuar në kohë dhe në hapësirë. Në këtë
menyrë përcaktohet pozita e sistemit tëshqyrtuar ndaj sistemit më të madh të cilit i
takon (si nënsistem ose component) dhe gjendet forma organizative e procesit të
lëvizjes së materies.
26

27. Elementet e pazhvilluara të sistemit dinamik u lëshojnë pozitat elementeve më të
zhvilluara. Këto ndërrime janë të vazhdueshme e të pandashme, port ë kërcyeshme,
gjë që ndikon në përparimin e zhvillimit jokontinual,të istemeve dinamike.
Sipas mundësisë së prishjes dhe ndikimit të prishjes ne sistem dallojmë:
• Sistemet e ndreqshme dhe
• Sistemet e pandreqshme.
Sistemet e nderqshme funksionojnë vetëm deri me prishjen e parë. Prej prishjes së
parë sistemi pushon të ekzistojë për qëllimin e përkushtimit (për shembull: boca e
llokut për flokë, çakmaku pa mbushje, boca e gasit pa mbushje, etj.).
Ndërsa sistemet e ndreqshme mund të funksionojnë pas evitimit të nënsistemit ose të
komponentes që është prishur.
Kjo prishje mund të evitohet me ndërmjetësimin në rregullimin e nënsistemeve ose të
komponenteve të prishura të sistemit ose me zëvendësimin e tyre me nënsisteme ose
komponente të reja (për shembull: zëvendësimi i motorit të automobilitose
zëvendësimi i pjesës së motorit të automobilit).
Me ndarjen e sistemeve dhe me klasifikimin e tyre duhet kërkuar njohuri të reja për
njohjen e funksionit të tyre, mirëmbajtjes së tyre dhe zhvillimit-përsosjes së tyre.
Kështu kur shikojmë, për shembull: një makinë të ndërlikuar, atëherë shohim se
ainjëkohsisht është sistem indërlikuar real, i determinuar, material, teknik, organizativ
dhe i ndreqshëm.
3.2. STRUKTURA E SISTEMEVE
Sistemet statike janë pjesë të sistemeve dinamike. Çdo sistem dinamik dhe nënsistem
i tij ka hyrjen (input) dhe ndaljen (output). Gjithashtu edhe komponentet e sistemeve
dhe të nënsistemeve kanë hyrjet dhe daljet. Prej këtu mund të përfundojmë se
struktura e sistemeve është e definuar me mënyrën e ndërlidhjes të hyrjeve dhe të
daljeve të sistemeve, nënsistemeve dhe të komponenteve të cilat i karakterizojnë
sistemet.
Në figurën…. Është dhënë skema ndërlidhjes së hyrjes dhe të daljes së sistemit
dinamik.
27

28. Fig….
Kështu komponentet e njejta me rrjeta të ndryshme të ndërlidhjeve japin sistemet e
ndryshme, sepse sistemet u përngjajnë njëri-tjetrit me strukturën e lidhjeve e jo me
strukturën e elementeve (komponenteve) prej të cilave përbëhen.
Ekzistojnë katër mënyra marrëdhënjesh, ndërlidhjesh (kyqjesh) reciproke ndërmjet
elementeve (komponenteve) të një sistemi:
• Serike,
• Paralele,
• Kthyese të drejtpërdrejtë, dhe
• Kthyese të tërthortë.
Struktura ë sistemeve mund të paraqitet me bllok skema dhe me matrica. Mardhëniet
reciproke ndërmjet komponenteve të sistemeve janë dhënë me bllok skema she
matrica si vijon.
Në fig…..dhe ….. janë dhënë ndërlidhjet serike, përkatësisht paralele ndërmjet
elementeve (komponenteve) të sistemeve mungojnë interaksionet ndërlidhjet kthyese.
Në firuta … dhe …. Janë dhënë sistemet me ndërlidhje kthyese të drejtpërdretë dhe të
tërthortë, ku ndërmjet komponenteve të sistemeve ekzistojnë interaksionet, të cilat
paraqesin veçoritë elementare të sistemeve dinamike.
Ndërlidhja positive kthyese është atëherë kur hyrja (input) shton ndikimin në dalje
(output), kurse ndërlidhja kthyese është negative kur dalja shton ndikimin e vet në
hyrja. Sistemet me ndërlidhjet e para janë më stabilë se sa sistemet me ndërlidhje të
dyta.
Fig. 01
Në fig… është paraqitur sistemi me ndërlidje të ndryshme ndërmjet komponenteve,
nga ato të përmendura. Në sistemet e ndërlidhura shumë, të cilat kanë shumë elemente
(komponente ) dhe lidhje reciproke (numri i të cilave rritet më shpejt se sa numri i
komponenteve), mund të ndikohet me operacionin e thjeshtimit. Ky operacion
zbatohet me grupimin e komponenteve të caktuara në bashkësi elementesh.
Bashkësia e tillë mund të mirret si një component. Në figuren…..03, shifet bashkësia
e elementeve të thjeshtuara të sistemit tëndërlikuar.
28

29. Fig.10ç,
Fig.103.
Grupimi i elementeve në komponente, agregimi i elementeve ndikon mjaft në
nxjerrjen e përfundimeve e me këtë edhe në marrjen e vendimeve të drejta lidhur me
sistemin. Me operacionin e deagregimit krijohen vështirësi plotësuese, sepse sistemi
do të ndahej në shumë pjesë, studimi i të cilave gjithashtu krijon vështirësi të llojit të
caktuar sintetizues. Këtu duhet të kërkuar marrëdhnien optimale agreguese dhe
deagregues.
4. ORGANIZIMI I MBROJTJES NE PUNE
Në proceset e ndryshme të punë veprojnë njerëzit me prëgaditje të ndryshme
profesionale dhe me mjetet e niveleve të ndryshme të përsosjes teknike e teknologjike
(të mekanizmit e të automatizimit) mbi sendet e ndryshme, më pakë ose me shumë të
dëmshme të punës. Proceset e ndryshme të punës. Me zbatimin konsekuent të
përshtatjes së mjeteve të punës njeriut, krijohen kushte të përgjithshme më të
përshtatshme të punës. Mjetet e punës prodhohen në pajtim me kërkesat e fiziologjisë
së punës.Manipulimi me sendet e punës bëhet në pajtim me masat për mbrojtjen
personale, individuale e të përbashkët të punëtorëve.
Atmosfera e punës rregullohet sipas kërkesave të psikologjisë së punës. Shkurtimisht,
mbrotja në punë bëhet me qëllim të ruajtjes së mirë të shëndetit të anëtarëve të
kolektivit punës dhe të pasurisë së ndërmarrjes.
Sipas kesaj dallojme
- Mbrojtjen e fuqisë punëtore, dhe
- Mbrojtjen e pasurisë së ndërmarjes.
4.1. MBROJTA E FUQISË PUNËTORE
Në procesin e punës organizmi i njeriut i ekspozohet vazhdimishtë ndikimeve të
ndryshme të dëmshme. Këto ndikime të dëmshme mund të vijnë nga mjetet e punës,
sendet e punës , energjia e ngasëse dhe energjit e tjera të cilat përdorën në procesin e
29

30. punës. Rreziqet nga puna kërcnohen në forma të smundjeve të ndryshme ose të
lëndimeve të ndryshme. Në përgjithësi këto rreziqe parqesin rreziqet në vendin e
punës. Përveç rreziqeve të kushteve të punës dallojmë edhe rreziqet e rrethanave të
punës siç janë: P.sh., kushtet klimatike në të cilat punonë ndërmarrja, kushtet e jetës
së punëtorëve jashtë organizatës prodhuese, rreziqet e ndryshme elementare, rreziku
nga lufta etj.
Me masovizimin e përdorimit të mjeteve të mekanizuara në procesin e punës po
zvogëlohet angazhimi fiziologjik i njeriut në ounë mirëpo po shtohet angazhimi
psikologjik i tij . Procesi teknologjik po zhvillohet m eshpetësi të madhe, prandaj për
drejtimin e tyre po nevojitet shpetësia gjithnjë me e madhe e reagimit te njeriut,
përqendrimi i madh dhe reflekest e zhvilluara. Në këto kushte të zhvillimit të
proceseve prodhuese po shtohet mundësit për paraqitjen e smundëjeve të ndryshme
profesionale dhe lëndimetë e llojllojshme në punë.
Mast dhe mjetet për mbroje në punë të njeriut po bëhen gjithnjë më të përsosura dhe
më të shtrenjta. Mirëpo, gjithmon është më mire që të pengohen paraqitjet e
smundjeve dhe të lëndimeve në punë se sa që ato shërohen.
Për këtë qëllim në vendin tone egzistojnë një numer i madh aktesh të përgjithshme
dhe i rregullave për mbroje në punë dhe për mbrojtjen e ambijentiti.
Në këto akte normative dhe rregulloreve janë dhënë normative dhe masat themelore
për mbrojtjen e fuqisë punëtorem, për veprimtarit e ndryshme të punës.
Posaqërisht janë dhënë masat themelore dhe normativat e mbrojtjes tekinike dhe
higjenike në punë, në pikpamje të objekteve ndërtimore, të mjeteve dhe të sendeve të
punës ( makinat , veglat, instalimet, materialet e nxehta, të ftofta, të helmushme etj.),
të transportit (mjetet e transportit të brendëshëm dhe jashtme), të zhurmës, dridhjeve
të energjisë elektrike (rryma elektrike), rrezatimeve të dëmshme, të kushteve të punës
(makro dhe mikro-klima), të masave për mbrotje nga zjarri ( ndezja dhe kallja), të
dhënjes së ndihmës së parë, këto mjete përdoren për mbrotjen individuale dhe
përbashkët në proceset punese, etj.
Nga kjo që u tha mësojmë se roli i mbrotjes së fuqisë punëtore në punë është lidhur
drejtpërdrejt me ruajtjen e shëndetit të njeriut në procesin e punës, në disa raste, kur ai
punon me send të rrezikshme për jetë edhe të jetës si tij.
Në aspektin e zbatimit e zbatimit të mbrotjes në punë të fuqisë punëtore dallojmë:
• Organizimin e hulumtimit të sigurisë së mjeteve të punës,
• Organizimin e hulumtimit të sigurisë së smundjeve të punës,
30

31. • Organizimine mbrojtjes së punëtorëve (masat dhe mjetet mbrojtëse individuale
dhe të përbashkëta),
• Organizimi i strukturave udhëheqëse dhe punëdretuese për mbrotjen në punë
(struktura organizative e funksionit të mbrojtjes në punë),
• Organizimi i kontrollit shoqëror.
Për sigurimin e zbatimit të masave të nevojshme higjenike e teknike në ndërmarrje,
shoqëria ka organizuar mbikqyrjen e vetë nëpërmes të bashkësive shoqërore-politike,
si është p.sh. inspektoriati i punës, i cili obligimet e veta dhe detyrat praktike i
zhvillon nëpërmes dhe me nduhmën e inspektorëve te punës.
Për mbrojtjen higjenike në punë praën bashkësive shoqërore dhe politike (p.sh. pranë
komunës), ekziston inspektorikati sanitar i cili vepron nëpërmes të inspekëtorëve
sanitarë.
Detryra themelore të këtyre inspektorëve janë:
• Mbikqyrja e përhershme e zbatimit të dispozitave ligjore për mbrojtjen në
punë, dhe mbrojtjen higjenike në organizatat prodhuese dhe kudo ku njeriu
punonë dhe jetonë,
• Dhënja e ndihmës së nevojshme profesionale për evitimin e dobësive në
zbatimin e masave të mbrojtes teknike dhe higjanike në punë e gjetiu,
• Shpëtimi i dënimeve për mosrespektimin e moszbatimin e masave dhe për
mospërdorimin e mjeteve për mbrijtjen teknike e higjenike, individuale e të
përbashkët në punë dhe gjetiu.
Për të gjetur dhe zbatuar masat efikase të mbrojtjes së fuqisë punëtore, duhet zbuluar
shkakëtarët e çrregullmit të mjedisit të punës. Këtu kujdes i veçant duhet t’i kushtohet
faktorëve të cilët ndikojnë në kushtet e mjedisit të punës.
Të gjithë fakëtorët ndikues në kushtet e mjedisit të punës dhe faktorët
çrregullues të ambientit të njeiut mund t’i ndajmë në dy grupe kryesore:
• Faktorët e organizimit biologjik të ambientit punues dhe jetësor të njeriut, dhe
• Faktorët e organizimit fiziologjik të ambientit punues dhe jetësor të njeriut.
Në grupine faktorëve biologjik të mbrojtjes në punë hyjnë:
• Ajri,
• Mikroklima,
• Ndri2imi,
31

32. • Zhurma dhe vibrimet,
• Rrezatimi.
Në grupine faktorëve biologjik hynë edhe disa faktorë të tjerë, si për shembull: zgjatja
e orarit të punës, intensiteti i punës, pozita e turpit të njeriut gjatë zhvillimit të
operacionit punese, lëvizjet e punës , infektimet etj., të cilat kanë ndikim të madh në
mbrojtjen e shëndetit të njeriut, por që paraqesin materiale për shqyrtim të posaqëm.
Në grupin e fakëtorëve fiziologjik të mbrojtjes në punë hyjnë:
• Gjendja e parreulluar e objektit ndërtimor, siç janë instalimet jo të e mira,
kanalizimi i dobët, hapësira e vogël dhe e papërshtatshme e transportuese
tëpapërshtatshme të procesit të punës, shkallët, shtroja dhe tavani joadekuat
etj.,
• Mjetet e papërshtatshme të mbrojtjes në punë nga lëndimet fizike,
• Ndikimi i rrymës elektrike,
• Ndikimi i zjarrit.
Që të mund të organizohet mbrojtja më efikase e mjedisit të punës e të jetës së njeriut,
duhet studjuar më hollësi këta faktorë biologjikë dhe fiziologjikë. Në këtë rast do të
mjaftonë të njihemi me ta, në mënyrë që të mund të japim kontributin tone për
rregullimin e ambientit të punës dhe të jetës sonë dhe të anëtarëve të kolektivit
punues, e më gjerë.
4.1.1. Ajri
Ajri është element themelor dhe i domosdoshëm për krijimin e kushteve të punës dhe
të jetës së njeriut. Për funksionimi normal psikologjik dhe fiziologjik të njeriut,
nevojitet ajër me sasi dhe cilësi të caktuar. çdo çrregullim i përbërjes dhe i pastërtisë
normale të ajrit shkakton çrregullime të shëndetittë njeriut, ose e bënë të paaftë ose e
mbyt.
Përbërja normale e ajrit është si vijon:
• Rreth 20.9 %,
• Rreth 79 %,
• Pjesa tjtër, të cilën e përbën kryesisht dioksidi i karbonit dhe gazrave të tjerë.
Ajrinë njeriu e shpenzon, si e kemi parë më parë, si për punë fiziologjike, ashtu edhe
për punë psikologjike. Kuptohet se për punë më të rënda psikologjike shpenzohet sasi
më e madhe e oksigjenit e me këtë edhe sasi më të mëdha të ajrit. Për sigurimin e
sasisë dhe të cilësisë së ajrit për venet e ndryshme të punës, shfrytëzohen mjetet e
nryshme teknologjike (“air condition”).
32

33. 4.1.2. Ndotja e ajrit
Atmosfera e cila rrethon njeriun ndotet në mënyra të ndyshme. Për njeriun nevojitet
ajri me përbërje dhe përmbajtje normale, sepse vetëm me ajrin e pastër mund të bëhet
metabolizimi i njeriut dhe mund të sigurohet përtëritja e aftësive psikofiziologjike të
humbura në procesin e punës.
Për ta caktuar nivelin e ndotjes së ambientit të njeriut (të ajrit), duhet të bëhet matja e
përqëndrimit të përmbajtjesve të dëmshëm të ajrit. Përqëndrimi mesatar i ndonjë
materie të dëmdhmë në ajër shprehet me sasinë e saj në mostrën e ajrit që është
mbledhur në vendin e matjes së paku për 23 orë, kurse shprehet me MG/m3.
Sipas dispozitave ligjore, në vendin tonë lejohet përmbajtja e materieve të dëmshme
në ajër si në tabelën 1.
Tabela nr.1
Ndotja e lejushme e ajrit Brenda ditës
Material e dëmshme Përqëndrimi masatar ditor (MG/m3)
Dioksidi i sulfurit 0.15
Dioksidi ikarbonit 0.01
Monoksidi i karbonit 1
Oksidi i azotit 0.085
Hidroksidi i fluorit 0.005
Bloza 0.05
Hiri dhe pluhuri 300.0
Sipas kësaj dallojmë hapësira teknologjike të proceseve teknologjike me ndotje
tëvogël, siç janë sallat e makinave operative, sallat e montimit, etj., dhe proceseve
teknologjike me ndotje të madhe, siç janë pastrimi, nikëlimi, kromimi, përpunimi
termik, galvanizimi, derdhja e metaleve në kallëpe, ngjyrosja, gërryrja, etj.,pastaj
proceset e përpunimit të masave plastike, të drurit, të gurit, proceset e përfitimit të
çimentos, të koksit, të hekurit e të metaleve të tjera posaqerisht metaleve të
ngjyrosura: plumbit, bakrit etj.
33

34. Proceset posaçërisht të helmushme zhvillohen në industrinë kimike dhe farmaceutike.
Kurse proceset e rrezatimit të dëmshëm zhvillohen në industrinë e përfitimit dhe të
përdorimit të karburanteve me proceset e fuzionit dhe të frisionit (në industrinë
bërthamore).
Në të gjitha mjesiset ku njeriu punon dhe jeton duhet të bëhet matja e ndikueseve të
dëmshëm për shendetin e tij, pra duhet të bëhet matja e ndotjes së ajrit. Këto matje
duhet t’i bëjnë ekipet e specializuara dhe me matjet e përcaktuara për këto matje.
Ekipet të cilat mirren me rregullimin e kushteve teknike e higjenike të vendeve të
punës e të ndërmarrjes në tërësi duhet t’i mbeldhin dhe t’i përpunojnë këto shënime
dhe me to duhet t’i njoftojnë organet përgjegjëse të organizatës punuese e të
bashkësis shoqërore e politike, të cilës I takon organizatat punuese.
4.1.3. Pasojat e ndotjes së ajrit
Nëse mungon kujdesi i duhur për asgjasimin e gazrave dhe të avujëve të helueshme e
të pluhurit, atëherë mjedisi i punës dhe i jetës së njeriut mund të helmohet deri në atë
masë deri kur ekzistimi i tij vjen në pytje. Për njeriun si factor kryesor i punës, mund
të ekzistojë edhe rreziku i tërthort i cili vjen nga ambienti i helmuar (qumështi i
shtazëve të helmuara, perqëndrimi i helmeve të ndryshme në pemët dhe perimet, në
mishin e kafshëve, në ujë etj.). Në nivelin e ndotjes së ajrit varet helmimi dhe dëmtimi
i përkoshëm ose i përherëm i organizmit të njeriut,ose vdekja e tij.
Pasojat dhe niveli i ndotjes së ajrit varen më së shumti nga:
• Lloji i sendeve të punës, përkatësisht lloji i materieve të dëmshme ose të
helmueshme,
• Përqëndrimi i pluhurit, i gazrave dhe i avujve të dëmshëm osë të helmueshme
për njeriun, bimët (florën) dhe kafshët (faunën).
• Zgjatja e kohës së eksponimit në këto materie,
• Rezistueshmëria e organizmit të njeriut (të faunës dhe florës) ndaj ndotësve të
ajrit (të tokës e të ujit).
4.1.4. Pengimi i ndotjes së ajrit
34

35. Për pengimin e ndotjes së ajrit janë gjetur dhe zbatohen masa të ndryshme efikase, si
dhe përdorimi i mjeteve të ndryshme për mbrojtjen personale dhe kolektive nga ajri i
ndotur.
Si masa më të rëndësishme për pengimin e ndotjes së ajrit janë:
• Ndërtimi i objekteve industriale dhe të objekteve tjera ndotëse jashtë
vendbanimeve (formimi i zonave indutriale afër qyteteve ose larg qyteteve dhe
vendbanimeve të tjera),
• Krijimi i sipërfaqeve të gjelbruara e të pyllëzuara rreth objekteve
industrialedhe vendbanimeve e në vendbanime,
• Montimi i filtrave për pastrimin e pluhurit nga tymtarët, të avujve , të gazrave e
të ujërave të dëmshëm e të rrezikshëm për njeriun,
• Mbyllja hermetike e vendeve të punës, enëve ose e mjeteve të punës, ku dhe
me të cilat veprohet mbi sendet e dëmshme dhe të rrezikshme për shendetin e
njeriut,
• Mekanizimi sa më i plotë, automatizimi dhe rabotizimi i zhvillimit të
operacioneve të dëmshme ose të rrezikshme për njeriun, ashtu që operacionet
punuese të zhvillohen nga vetvetiu ose të mund të teledirigjohen nga distanca e
mjaftushme për sigurine e njeriut dhe kështu ai të mbrohet nga ndikimet e
dëmshme të zhvillimit të procesit të punës,
• Sigurimi i sasisë sëmjaftueshme të ajrit me përmbajtje të kërkuar me ventilimin
e punëtorëve ose me kondicionimin e ajrit të sjellë, gjë që varet nga efekti i cili
dëshirohet të arrihet në vendin e punës, në punëtori ose gjetkë, ku njeriu punon
dhe jeton.
Në figurat 1 dhe 2 janë paraqitur dy nga mundësit e shumta për pengimin e ndotjes së
ajrit në vendet e punës.
Fig.1. Fig.2
4.2. MIKROKLIMA
Gjatë punës njeriu mund ta arrij efektin optimal, nëse e ndien vetën komod,
përkatësisht, kur hapësira aty ku punon i plotëson kushtet e caktuara klimatike i cili
nuk do të shkaktojnë pakomoditet fizik ose psikik. Kur flitet për kushtet klimatike të
punës, në rend të parë mendohet klimën e punës, përkatësisht mikroklimën.
Me mikroklim nënkuptojmë gjendjen fizike dhe vetit e ajrit të atij ambienti të
cilën e karakterizojnë këta faktor:
35

36. • temperatura e ajrit,
• lagështia relative e jarit,
• shpejtësia e rrymimit e ajrit.
Përpos këtyre faktorëve, në mikroklim ndikon edhe rrezatimi i nxehtësisë në
hapësirën punuese.
Këta faktorë e kushtëzojnë mikroklimën në hapësirën e punës. Veprimi i tyre mund të
jetë i dëmshëm më së tepërmi duke u shfaqur bashkërisht, sepse këta faktorë janë të
ndërlidhur në mes veti.
Ekziston vlera e caktuar e faktorëve e cila e kushtëzon që mikroklima varësisht nga
zona të jetë e përshtatshme për punë. Në atë zonë efekti i punës është më i madh, dhe
quhet zona komfore.
Mikroklima mund të jetë në zonën jashtë zonës komfore. Kjo vërtetohet duke i
hulumtua dhe analizuar faktorët, të cilën e bënë ekipi profesional i institucionit.
Secila organizatë punuese është e obliguar ta bëjë hulumtimin periodik të
mikroklimës në periodën e nxehtë dhe të ftohtë.
Në bazë të kësaj, do të vijë deri te njohuria se a janë vlerat e faktorëve të cilat e
kushtëzojnë mikroklimën në suaza të kërkesave të Rregullores së masave të
përgjithshme dhe normave të mbrojtjes në punë të objekteve të ndërtimtarisë të
dedikuara hapësirave punuese dhe ndihmëse, përkatësisht se mikroklima është në
zonën komfore ose jashtë asaj zone të periodës së nxehtë ose të ftohtë.
Tani në pika të shkurta do t’i përshkruajmë faktorët të cilët e kushtëzojnë
mikroklimën.
4.2.1. Temperatura e ajrit
Vlera e temperaturës së ajrit në hapësirën punuese varet nga temperatura e jashtme,
procesit teknologjik, trupave nxehëse në repart, ajrimit, etj. Në periodat e ftohta, që
puna të kryhet pa pengesë, temperatura e ajrit duhet të jetë: prej 17 deri 22 oC për të
lehtat, prej 15 deri 17oC të mesmet dhe prej 13 deri 15oC për punët fizike të rënda. Në
periodat e nxehta temperatura e ajrit në hapësirën punuese duhet të jetë: prej 20 deri
28oC për të lehtat, prej 22 deri 23 oC të mesmet dhe prej 17 deri 20 oC për punët fizike
të rënda.
Vlerat e përmendura të temperaturës së ajrit mund të mbahen në cilën do periodë duke
e kondicionuar ajrin. Por, nëse temperatura e ajrit është mbi vlerat e kërkuar, do të
vijë te ngrohja e ambientit të punës. Praktika ka treguar se numri i lëndimeve rritet kur
36

37. temperatura e ajrit është shumë e ulët ose shumë e lartë. Organizmi i punëtorit e ka
mundësin që në kufijtë e caktuar i përshtatet dhe i akordohet të disa vlerave jo
normale të temperaturës në hapësirën punese. Secili organizëm njëjtë nuk mund t’i
përshtaten, dhe kjo më së tepërmi varet nga lodhja fizike të cilën e kërkon puna e
caktuar.
Posaçërisht puna vështirësohet aty ku rritet temperatura, sidomos te fonderitë,
shkritoret, farkëtaret, etj., përkatësisht aty ku ka burime të rrezatimit të nxehtësisë.
Puna në hapësirën me temperaturë të lartë të ajrit e shpejton dhe e rritë frekuencën e
frymëmarrjes me të cilën shkakton rritjen e djersitjes së organizmit të punëtorit, e me
këtë e humbë sasinë e nevojshme të kripës dhe lëngjeve nga organizmi.
Nëse hapësira e punës është e tejngrohur dhe e ngopur (ngimë) me avull të ujit,
atëherë dhënia e nxehtësisë dhe këmbimi me rrethin është e pa mundur dhe mund të
vij deri te goditja e nxehtësisë.
Në figurën 2 është treguar ndikimi në ndjenjat komode dhe gjendjen psikofizike të
njeriut rritja e temperaturës së ajrit në hapësirën punuese.
Temperatura e nxehtësisë komfore aftësia e plotë
20oC për punë
21
22 jo komode
çrregullim i
23 e brengosur
lehtë psikik
24 vështirësitë për ruajtjen e zjarreve
25 rënia e efektit të punës mendore
26
Temperatura e ajrit
27 rritja e gabimeve në punë
28 rënia e produktivitetit te punët precize çrregullimi
29 rritja e numrit të fatkeqësive psikofizik
30
31
32 rënia e produktivitetit gjatë punës së rënd
32 çrregullimet ujit dhe kripës në organizëm çrregullimi
34 çrregullimi i rënd i qarkullimit të gjakut fizik
35 rezistenca e madhe dhe rreziku i shterjes
mundësia më e madhe e qëndrueshmërisë çrregullimi
40 kufiri i temperaturës fizik
Figura 2
Aftësia punuese në shumë raste varet nga temperatura efektive, e kjo vartësi është
treguar në figurën 3. Temperatura efektive është e përshtatshme për paraqitjen
gjendjen e nxehtësisë të ajrit të secilës hapësirë punuese, sepse ai i përfshinë të dy
faktorët që janë shumë të rëndësishëm për ndërrimin e gjendjes së hapësirës punuese.
Duhet pas parasysh se temperaturat e ulëta gjithashtu janë të pa përshtatshme për
punë. Gjatë paraqitjes së gjatë të temperaturës së ulët te punëtorët, mund të ndodhë
deri te ngrirja e ndonjë pjese të organizmit të tij. Prezenca e tillë paraqitet gjatë punës
te ngurrëtat dhe në repartet tjera atje ku kërkon vetë procesi teknologjik.
37

38. Figura 3
Për mbrojtjen e punëtorëve në reparte ku është temperatura e lartë ose e ulët, përdoren
rrobat mbrojtëse.
Detyra e rrobave mbrojtëse është që t’i mbrojnë nga ftohti ose nga nxehti, i ofron
punëtorit komfor të caktuar. Përdorimi i rrobave mbrojtëse nuk duhet të kenë ndikim
negativ ndaj efikasitetit dhe manipulimit në punë.
Roli i rrobave mbrojtëse gjatë këmbimit të temperaturës të ajrit është treguar në
figurën 4 edhe atë nën: a) përdorimi i rrobave mbrojtëse në kushtet e temperaturës së
ulët dhe b) përdorimi i rrobave mbrojtëse në kushtet e temperaturës së lartë të ajrit.
Në figurën 4a) shihet se rrobat mbrojtëse në kushtet e temperaturës së ulët (puna në
ngrirës, e të ngjashëm) e kanë rolin e mbrojtjes së organizmit të punëtorit nga
temperatura shumë e ulët e temperaturës së punës. Ku lakorja e ndërrimit të
temperaturës gjatë kalimit të nxehtësisë nëpër shtresën e rrobave do të rritet deri në
temperaturën e trupit (37oC), çka do të thotë se shtresa mbrojtëse e rrobave pengon
rënien e shpejtë në ndikimin e saj në organizëm, d.m.th. e mbron organizmin.
38

39. Figura .4
Në (fig.4b) situata është e kundërta, përkatësisht roli i rrobave të mbrojtjes ka rolin e
mbrojtjes së organizmit nga temperaturat e larta në vendin e punës. Sigurimi i
temperaturës së nevojshme të ajrit në hapësirën punuese, e bënë që rrobat mbrojtëse të
mos përdoren, ku aftësia punuese e punëtorit do të jetë më e lartë.
4.2.2. Lagështia e ajrit
Lagështia e ajrit në hapësirën punuese ashtu edhe temperatura varen nga procesi
teknologjik dhe nga kushtet e jashtme meteorologjike. Për hapësirën punuese është
me rëndësi lagështia relative ajrit. Vlera optimale e lagështisë relative e ajrit, pa marr
parasysh periodën gjatë vitit, është prej 40 deri 60%. Ajri me lagështi të tillë
mundëson punë të papenguar.
Lagështia e ajrit jashtë këtyre kufijve është e dëmshme për shëndetin e punëtorit dhe
me te ai e zvogëlon aftësinë punuese. Lagështia relative e lartë në hapësira punuese
përcillet me temperaturë të ulët dhe sillen sëmundjet e ndryshme.
Në disa degë industriale, si për shembull në tekstil (në disa reparte), procesi
teknologjik kërkon vlerën e lartë të lagështisë së ajrit. Për shkak të dëmit nga lagështia
në organizmin e njeriut, më se e nevojshme janë masat mbrojtëse. Kjo do të arrihet
me futjen e ajrit të thatë (në hapësirat e lagështa), zvogëlimin e kohës së punës në
ndërrim, automatizimin e prodhimtarisë e të ngjashëm.
4.2.3. Shpejtësia e rrymimit të ajrit
Rrymimi i ajrit në hapësirat punuese është faktor i rëndësishëm i mikroklimës, sepse
ndikon në këmbimin e ajrit. Në çdo hapësirë punuese është e domosdoshme të bëhet
ndërrimi i ajrit që nuk është i pastër. Atmosfera punuese ndytët për shkak të: procesit
teknologjik, qëndrimi i gjatë i punëtorit në hapësirë, ajrosja, pluhuri dhe avullosja.
Aftësia punuese e njeriut në kushtet e tilla do të zvogëlohet, prandaj është e
nevojshme që në atmosferën e punës të kemi ajër sa më të pastër. Kjo arrihet me
ventilimin natyror dhe artificial. Nën ndikimin e sistemit ventilues dhe temperaturës
së ajrit do të ndërrohet edhe shpejtësia e rrymimit të ajrit.
Është e dëshirueshme që shpejtësia e rrymimit të ajrit në vendet e punës nuk duhet ta
kaloj 0.5 m/s. Kësaj vlere të shpejtësisë më së lehti arrihet me ventilim artificial. Sa
më mirë e kryer dhe e vendosur e ventilimit artificial do të siguroj përzierje normale
të ajrit, largimin e avullimeve të ndryshme dhe pluhurit, dhe futjen normale të ajrit të
freskët. Formimin e kushteve të punës të cilat i përgjigjen njeriut në masë të madhe
varen nga zgjedhja e mirë e shpejtësisë së rrymimit (fig. 5).
39

40. 28
C
ë rm
ep
26 ri
fo
m
ko
24 f iri së le
ht ë
Ku në s
ë pu
22 et
sh m
emp eratura e a jrit
o lit
t ev nd
20 h te t ë rë
Ku s në
ë r pu
ep
hm
18 olits
ev
h te t
Kus
16
T
0
0.2 0.4 0.6 0.8 10 m /s 1.2
S ejtësia e lëvizjes së a jrit
hp
Figura 5
Nëse shpejtësia e rrymimit të ajrit është mbi kufirin e lejuar, ajo do të ndikoj jo mirë
në aftësinë punuese të punëtorit, sepse vjen deri te ftohja jo e barabartë e pjesëve të
trupit të njeriut.
Në këto kushte shpesh vjen deri te sëmundje të ndryshme (ishijazi, reuma, ftohja, etj.)
dhe çrregullimi i adaptimit normal të njeriut. Më ndihmën e shpejtësisë së rrymimit të
ajrit mund të caktohet aftësia punuese në secilin vend të punës varësisht nga
parametrat mikroklimatike. Në këtë rast, së pari është e nevojshme të matet
shpejtësinë e rrymimit të ajrit me katatermometrin.
Me katatermometrin praktikisht në vendin e punës caktohet sasia e nxehtësisë (H) në
xhula (e reguar në shkallë K) të cilin mundet që 1 cm 2 e sipërfaqes e trupit të njeriut
në një sekondë t’ia kthej ajrit për rreth. Në bazë të vlerës së K
Nga grafiku në figurën 6 përcaktohet aftësia punuese në atë vend të punës.
Si shembull të përcaktimit të këtillë mund të na shërbej rasti i kanali i fonderisë së
furrës së lartë ku vlera e matur me katatermometrin është H = 9 K . nga grafiku pastaj
shihet se në atë vend të punës gjatë një ndërrimi (8 orë) aftësia punuese do të jetë
62%. Çka do të thotë se puna efektive gjatë një ndërrimi është 8 × 0.62 = 4.96 orë,
përkatësisht 5 orë. Për shkak të rritjes së kushteve jo të mira mikroklimatike punëtori
në vendin e punës do të jetë efektiv vetëm 5 orë gjatë një ndërrimi.
40

41. Fig.6
Ky shembull qartë tregon se sa kanë rëndësi dhe ndikim faktorët mikroklimatik në
aftësinë punuese dhe se është e nevojshme të kemi kujdes në problemin e rregullimit
dhe të përshtatjes të parametrave mikroklimatik dhe fiziologjik të mundësive të njeriut
4.2.4. Ndërrimi i ajrit
Mënyra më e mirë e formimit të kushteve optimale të mikroklimës në hapësirat
punuese është ndërrimi i ajrit.
Është tejet e nevojshme në industri ku proceset teknologjike janë burim i shkaktimit të
vendit të punës së njeriut. Ajri i cili futet në hapësirën punuese para së gjithash duhet
të jetë i pastër dhe të ketë temperaturën e caktuar, varësisht nga perioda vjetore, dhe
në suaza të Rregullores.
Në fund, kujtojmë se veprimi kompleks i përnjëhershëm i parametrave të ndryshëm të
mikroklimës edhe më tepër e potencon veprimi e vetë jo të mirë në aftësinë e
punëtorit. Por, gjatë formimit të rrethit të punës nuk duhet humbur nga shikimi
vepruesit tjerë ergonomik si që janë: ndriçimi, avullimet e ndryshme dëmtues të
shëndetit, ajrosje, zhurma dhe vibrimet e të ngjashëm.
4.2.5. Rrezatimi i nxehtësisë
Në aftësinë punuese të punëtorit në repartet e nxehta në masë të madhe ndikon faktori
i mesit punues. Faktori direkt që ndikon në mikroklim në rrethin e punës, në repartet e
nxehta, është rrezatimi i nxehtësië, nën ndikimin e rrezatimit të nxehtësisë do të
ndërrohen edhe vlerat: e temperaturave, lagështisë relative, si dhe shpejtësia e
rrymimit të ajrit në rrethin e punës.
41

42. Intensiteti i rritur i rrezatimit të nxehtësisë formon kushte jo të mira të mikroklimës, e
cila ndikon jo këndshëm në aftësitë punuese dhe në shëndet të punëtorit.Optimalizimi
i faktorit të rrethit punues në repartet e nxehta kërkon njohjen komplekse të problemit
të rrezatimit të nxehtësisë dhe ndërmarrjen e masave të mbrojtjes nga veprimi i tij i
rrezikshëm dhe i dëmshëm (fig.7).
Fig.7
4.2.6. Çka është rrezatimi i nxehtësisë
Trupat e nxehtë të ngurtë deri në temperaturë të lartë të mjaftuar do të skuqen,
përkatësisht fillojnë të emitojnë ndriçim të dukshëm. Por, edhe gjatë temperaturave të
ulëta ata emitojnë energjinë në formë të valëve të nxehta. Në të vërtet, është e njohur
mirë se dallimi në mes valëve të nxehta dhe të dukshme kushtëzohet vetëm me
specificitetin e aparateve fiziologjike të shqisës së tonë të dëgjimit dhe nuk do të kenë
kurrfarë lidhje me natyrën e njërit dhe valës tjetër.
Sasia e energjisë e cila ndahet në formë të valëve të nxehtësisë do të varet ashpër nga
temperatura e trupit dhe paraqet rrezatim të nxehtësisë.
Rrezet e nxehtësisë pa pengesë kalojnë nëpër ajrin e qetë dhe të lëvizshëm. Ata mund
t’i shmangen rrymimit të ajrit. Trupi i thithë, i dëbon ose i lëshon rrezet e nxehtësisë.
42

43. Pjesa e dëbuar dhe e lëshuar e ruan rrezatimin derisa pjesa e thithur gati në tërësi
kalon në nxehtësi.
Burimi i rrezatimit të nxehtësisë në rrethinën e punës
Burimi i rrezatimit të nxehtësisë mund të ndahet në të lëvizshëm dhe jo të lëvizshëm,
dhe të pa lëvizshmit mund të jenë të hapur dhe të mbyllur.
Burimet jo të lëvizshëm i rrezatimit të nxehtësisë janë: furrat për përfitimin dhe
shkrirjen e metaleve, furrat për përfitimin e xhamit (qelqit), të gjitha operacionet dhe
proceset te të cilët vjen deri te rritja e ndarjes së nxehtësisë.
Burimet e lëvizshëm të rrezatimit të nxehtësisë janë: detalet e derdhura të nxehta,
prodhimet nga farkëtimi, llamarinat e petëzuara, zgjyrë, etj.
Rrezatimi i nxehtësisë te burimet e hapura (burimi i nxehtësisë në formë të flakës)
vepron pandërprerë me intensitet të lartë nga ai burim. Në praktik gjithnjë është
kujdesur që sipas mundësisë, burimi i hapur të transformohet në të mbyllur. Në
prodhimtari burimet më të shpeshta të rrezatimit ku sipas konstruksionit janë shumë të
ndryshëm. Intensiteti i rrezatimit të këtyre burimeve nuk është i njohur por spektri i
rrezatimit është shumë kompleks.
Në figurën 8 në mënyrë skematike janë treguar disa nga burimet e rrezatimit të
nxehtësisë në procesin e fitimit të hekurit dhe çelikut.
43

44. Fig. 8
Në kompleksin e tërësishëm të rrezatimit është e nevojshme të dallohen rrezatimet e
drejtpërdrejta nga burimi primar (nga masat metalike e tejnxehura dhe nxehura dhe
flaka) dhe rrezatimi sekondar (nga muret e nxehura të furrave, detaleve, pajisjeve dhe
dyshemesë).
Disa nga këta burime të rrezatimit gjithmonë veprojnë në punëtor, si për shembull:
prerja e metalit të nxehur, farkëtimi dhe shtancimi, rrezatimi nga muret e furrave,
armatura e metaleve, etj., si dhe lëshuara e kohëpaskohshme dhe derdhja e metalit,
hapja periodike e dyerve të furrës, etj.
Rrezatimi i nxehtësisë dallohet për kah intensiteti, hapësira, kohës së veprimit si nga
kahja e rrjedhës së rrezatimit në raport ndaj pozitës së trupit të punëtorit. Për
shembull, nëse rrjedhja bazike e rrezatimit të nxehtësisë nga burimi primar është i
drejtuar kah gjoksi i punëtorit, atëherë rrjedha e rrezatimit sekondar mund të jetë i
drejtuar me kahe të kundërt. Rrethana e tillë mjaftë do ta komplikojë përpunimin
konstruktiv të pajisjes mbrojtëse.
Në prodhimtari intensiteti maksimal i rrezatimit del nga rrezatimi jokontinual të
furrave për nxehje dhe furrave për shkrirje në momentin kur hapen dyert, gjatë kalimit
të masave të skuqura nëpër kanale, gjatë zhvillimit të metaleve, elektrolizës së
aluminit dhe nga operacionet e ngjashëm.
44