2. Γύρω στο 3200 π.Χ. ορίζεται συμβατικά, με
βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, η έναρξη της
Εποχής του Χαλκού στο χώρο του Αιγαίου.
Πράγματι, σε γενικές γραμμές, από την Ήπειρο
ως τη Θράκη και από εκεί στην Πελοπόννησο,
από τη Δυτική Μικρά Ασία ως τα Επτάνησα και
από εκεί ως την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα,
παρατηρείται συστηματική χρήση των
μετάλλων από τους πληθυσμούς των περιοχών
αυτών. Συγχρόνως, και αυτό είναι
εντυπωσιακότερο, η περιοχή αυτή αποτελεί
έναν αρκετά ομοιογενή - όσον αφορά τον υλικό
πολιτισμό - κόσμο με κύριο χαρακτηριστικό
την οργάνωση σε μεγαλύτερους οικισμούς που
σε μερικές περιπτώσεις θα μπορούσαν να
χαρακτηριστούν «πόλεις», και οι οποίοι μεταξύ
τους επικοινωνούσαν εμπορικά.
Λίθινο ρυτό σε μορφή κεφαλής ταύρου με
επιχρυσωμένα κέρατα. Προέρχεται από τη μινωική
Κρήτη του 16ου
αι. και αποτελεί αριστούργημα
γλυπτικής της προϊστορικής Ελλάδας
3. Οι αρχαιολόγοι χωρίζουν τους
Πολιτισμούς της Εποχής του Χαλκού
στο Αιγαίο (3200-1100 π.Χ.) σε
πολιτισμικές-γεωγραφικές 4 ομάδες
λόγω μερικών διαφορών που
παρουσιάζουν. Ας σημειωθεί όμως πώς
όλες αυτές οι πολιτισμικές ομάδες
χαρακτηρίζονται και από πολλά κοινά
χαρακτηριστικά και έντονες
αλληλεπιδράσεις με αποτέλεσμα να
αποτελούν ένα διακριτό πολιτισμό σε
σχέση με εκείνους της Μέσης Ανατολής
ή της Δυτικής Ευρώπης.
Οι ομάδες είναι οι εξής:
1. Κυκλαδικός Πολιτισμός (με
επίκεντρό τις Κυκλάδες)
2. Πολιτισμός του βορειοανατολικού
Αιγαίου (με επίκεντρο την Λήμνο και
την Τροία)
3. Μινωικός πολιτισμός (με επίκεντρο
την Κρήτη)
4. Μυκηναϊκός-ελλαδικός πολιτισμός
(με επίκεντρο την Πελοπόννησο)
4. Κυκλαδικός πολιτισμός
Τα νησιά των Κυκλάδων φαίνεται ότι είχαν κατοικηθεί από τα τέλη της
πέμπτης χιλιετίας π.Χ. Εκεί αναπτύχθηκε ένας ιδιαίτερος πολιτισμός που
ονομάστηκε κυκλαδικός. Η πρώτη του φάση ονομάζεται Πρωτοκυκλαδική
περίοδος (3200-2000 π.Χ.). Από τα ηφαιστειογενή πετρώματα των νησιών
κατασκευάστηκαν τα πρώτα εργαλεία. Επί χιλιάδες χρόνια κατασκευάζονταν
από οψιανό της Μήλου βέλη, δρεπάνια και μαχαίρια, ενώ από τραχείτη
κατασκευάζονταν μύλοι και γουδιά. Παράλληλα, η ύπαρξη πλούσιων
κοιτασμάτων μαρμάρου στην Πάρο και στη Νάξο συνέβαλε στη δημιουργία
αντικειμένων και έργων τέχνης.
Άγαλμα γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού)
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ.
Τα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια είναι μικρού μεγέθους και σπάνια ξεπερνούν τα 40
εκ. σε ύψος. Το άγαλμα της φωτογραφίας (ύψους 1,40 μ.), άγνωστης προέλευσης, είναι
ένα από τα δύο ακέραια μνημειακά γλυπτά που σώζονται από τις Κυκλάδες.
Το γλυπτό διακρίνεται για τη ραδινότητα, την πλαστικότητα και την αρμονία των
αναλογιών, τυπικά χαρακτηριστικά των πρώιμων έργων της "παραλλαγής Σπεδού",
και μαρτυρεί την ικανότητα των Κυκλαδιτών γλυπτών να χειρίζονται με δεξιοτεχνία το
μάρμαρο ακόμη και σε μνημειακές διαστάσεις.
5. Η περίοδος της μεγάλης ακμής του
πολιτισμού των Κυκλάδων, κατά
την οποία αναπτύχθηκαν τα μεγάλα
αστικά κέντρα όπως το Ακρωτήρι
στη Θήρα και η Φυλακωπή στη
Μήλο, ήταν η Μεσοκυκλαδική
περίοδος (2000-1600 π.Χ. περίπου).
Τα ιστιοφόρα των Κυκλαδιτών, που
απεικονίζονται στις παραστάσεις
της "μικρογραφικής ζωφόρου" στο
Ακρωτήρι της Θήρας, φαίνεται ότι
κινούνταν τόσο στο Αιγαίο όσο και
στην Ανατολική και τη Δυτική
Μεσόγειο.
Μικρογραφική ζωφόρος (1650 π.Χ. περίπου), τοιχογραφία, ύψος 0,43 μ., Ακρωτήρι της Θήρας. Η τοιχογραφία
αυτή, μέρος της οποίας παρουσιάζεται εδώ, είναι από τα σπουδαιότερα μνημεία της ευρωπαϊκής τέχνης. Το
πλήθος των λεπτομερειών δίνει την αίσθηση μιας αφήγησης που ξετυλίγεται με εικόνες. Πρόκειται για
ολοζώντανη απεικόνιση σκηνών από τις δραστηριότητες των Κυκλαδιτών (πόλεμος, εορτές , ταξίδια κτλ.)
6. Περίπου στα μέσα του 17ου αιώνα π.Χ. η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας σήμανε το τέλος της
Mεσοκυκλαδικής και την αρχή της Υστεροκυκλαδικής περιόδου (1600 - 1100 π.Χ. περίπου).
Παχύ στρώμα τέφρας έθαψε τον οικισμό της Θήρας. Μετά την καταστροφή της κυκλαδικής
κοινωνίας της Θήρας, στους οικισμούς των γειτονικών νησιών, που είχαν πληγεί λιγότερο
(Μήλος, Κέα, Νάξος, Πάρος), η ζωή επανήλθε στους ρυθμούς της.
Φωτογραφία από την τελευταία, μικρή, έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, κατά τη δεκαετία του ‘60.
7. Οι Κυκλαδίτες, λαός ναυτικός, συνέδεσαν τη ζωή τους με
τη θάλασσα. Οι οικισμοί τους ήταν χτισμένοι σε πλαγιές
ή υψώματα κοντά στην ακτή, σε τέτοιες θέσεις που να
εξασφαλίζεται η εποπτεία της θάλασσας και επομένως η
προστασία των κατοίκων από το ενδεχόμενο πειρατικών
επιδρομών. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως
οικισμούς με σπίτια χτισμένα από ακατέργαστες πέτρες
και λάσπη και με χαρακτηριστικό ευθύγραμμο ή κα
μπυλόγραμμο σχήμα. Άλλο ένα στοιχείο που μαρτυρεί
την ανάπτυξη της κυκλαδικής κοινωνίας είναι οι τάφοι, η
οργάνωση των οποίων δείχνει τη φροντίδα με την οποία
οι ζωντανοί περιέβαλλαν τους νεκρούς τους. Τα κάθε
λογής κτερίσματα που βρέθηκαν στους τάφους, τα
αγαπημένα δηλαδή αντικείμενα που συνοδεύουν τους
νεκρούς (όπλα, κοσμήματα, εργαλεία, αλλά και ειδώλια
και σκεύη), αποδεικνύουν το σεβασμό των ζωντανών
προς τους προσφιλείς νεκρούς τους.
Κυλινδρικό σκεύος, πιθανόν βάση αγγείου, με ζωγραφιστή
παράσταση ψαράδων. Από την πόλη III της Φυλακωπής της
Mήλου.
8. Πολιτισμός βορειοανατολικού Αιγαίου
Στο βορειοανατολικό Αιγαίο ήκμασε κατά την 3η χιλιετία π.Χ. ένας ιδιόμορφος πολιτισμός. Ο
πολιτισμός αυτός είχε ως επίκεντρο την πρώτη πραγματική πόλη της προϊστορικής Ευρώπης, την
Πολιόχνη στη Λήμνο, και εξίσου σημαντικές τοποθεσίες την περίφημη Τροία στη Μικρά Ασία και
απέναντί της τη Θερμή στη Λέσβο. Και οι τρεις τοποθεσίες παρουσιάζουν μια ξεκάθαρη αστική
οργάνωση (δημόσια κτήρια, πολεοδομικό σχέδιο κτλ.) με αποτέλεσμα να αποτελούν πρωτοπορία για τα
ευρωπαϊκά δεδομένα και να συναγωνίζονται τις πόλεις της Ανατολής. Ο πολιτισμός αυτός βασίστηκε
σε μεγάλο βαθμό στο θαλάσσιο εμπόριο των ικανών ναυτικών του οι οποίοι ταξίδευαν στο Αιγαίο και
τη Μαύρη Θάλασσα και επέδρασε καθοριστικά στους υπόλοιπους αιγαιακούς πολιτισμούς.
9. Μινωικός Πολιτισμός
Η Κρήτη ήταν η πρώτη θαλασσοκράτειρα που αναφέρεται στην ιστορία. Οι στόλοι της εξουσίαζαν τις
Κυκλάδες και τα παράλια της ηπειρωτικής Ελλάδας και ταξίδευαν σε όλη τη Μεσόγειο, ιδρύοντας
εμπορικά κέντρα και λιμάνια. Το πολύπλοκο διοικητικό σύστημα της κοινωνίας αυτής εξυπηρετήθηκε
από τη Γραμμική Γραφή Α. Πρόκειται για μια εξελιγμένη στην οργάνωσή της κοινωνία, με αυστηρή
ιεραρχία, αλλά – την ίδια στιγμή – με αρκετή ελευθερία στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Οι Κρήτες,
καθώς φαίνεται, ζούσαν ειρηνικά και αγαπούσαν τη φύση και τις τέχνες.
10. Κνωσός. Σχεδιαστική αναπαράσταση μέρους του ανακτόρου. Στα αριστερά εικονίζονται οι ιεροί χώροι
με τριμερή μορφή, στο κέντρο το κλιμακοστάσιο και δεξιά η ισόγεια αίθουσα του θρόνου. Το ανάκτορο
διέθετε βέβαια ορόφους και ξύλινη αντισεισμική ενίσχυση ενώ ήταν κατάκοσμο από τοιχογραφίες με
θρησκευτικά θέματα και θέματα από το φυσικό κόσμο.
O αρχαιολόγος 'Εβανς, ο οποίος ανακάλυψε το ανάκτορο της Κνωσού, συνέδεσε το μυθικό βασιλιά
Μίνωα με τον πολιτισμό της Κρήτης και έτσι αυτός ονομάστηκε μινωικός. Οι βασιλείς είχαν στα
χέρια τους τόσο την κοσμική όσο και τη θρησκευτική εξουσία. Ζούσαν σε επιβλητικά ανάκτορα και
αγαπούσαν την πολυτέλεια. Οι πόλεις φαίνεται πως ήταν ανοχύρωτες, γεγονός που φανερώνει την
απόλυτη εμπιστοσύνη των Κρητών στην κυριαρχία τους.
11. Στην Κρήτη δεν υπήρχαν ναοί. Η λατρεία, που πιθανόν σχετιζόταν με
θεότητες της φύσης, της βλάστησης, της καρποφορίας των φυτών και
της γονιμότητας, γινόταν στο ύπαιθρο ή σε ειδικά δια μορφωμένους
χώρους μέσα στα ανάκτορα. Φαίνεται ακόμη ότι οι θεότητες
δηλώνονταν κυρίως με τα σύμβολά τους διπλοί πελέκεις, κέρατα, ιερά
δέντρα και όχι τόσο με αναπαραστάσεις τους.
Δεξιά: "Η μεγάλη θεά των όφεων" (1600 π.Χ. περίπου), φαγεντιανή, ύψος 34,2 εκ.
Αφιερωματικά στη θεά-Μητέρα είναι πολλά πήλινα ειδώλια όπως οι ολόγλυφες θεές των όφεων από
επισμαλτωμένο πηλό. Με λιτότητα αλλά και με λεπτομέρειες στο ρούχο και στα τυλιγμένα με φίδια χέρια,
η μορφή αποπνέει πνευματικότητα.
Πάνω: Επιχρυσωμένοι τελετουργικοί διπλοί πελέκεις από την Κ΄νωσό (2000-1500 π.Χ.)
12. Η Κνωσός και η Φαιστός με τα μνημειώδη ανάκτορά τους ήταν τα μεγάλα πολιτικά και
θρησκευτικά κέντρα των βασιλέων του νησιού. Άλλα ανάκτορα υπήρχαν στα Μάλια, στις
Αρχάνες και στη Ζάκρο. Ένας σεισμός, γύρω στο 1700 π.Χ., προκάλεσε τεράστιες καταστροφές.
Τα ανάκτορα γκρεμίστηκαν. Ανοικοδομήθηκαν μετά το σεισμό, κατά την περίοδο της
μεγαλύτερης ακμής της μινωικής Κρήτης (1700-1400 π.Χ. περίπου). Ήταν η εποχή που
συνδέθηκε στην ελληνική μυθολογία με το όνομα του Μίνωα και της Αριάδνης.
Σχεδιαστική αναπαράσταση του ανακτόρου της Κνωσού
13. Η μινωική τέχνη είναι σαφώς ιδιαίτερη σε σχέση με την τέχνη των πολιτισμών της περιοχής της
Μεσογείου (του κυκλαδικού, της ηπειρωτικής Ελλάδας, του αιγυπτιακού, της Εγγύς Ανατολής),
παρ' όλες τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσά τους. Συμπερασματικά θα λέγαμε πως ο μινωικός
πολιτισμός επέδρασε αποφασιστικά και κύρια στον μυκηναϊκό κόσμο, μπολιάζοντάς τον με τα
επιτεύγματα στην τέχνη και την κοινωνικής οργάνωση. Το μεγαλείο του πέρασε ακόμη και την
ελληνική μυθολογία η οποία κάνει λόγο για το θρυλικό και δίκαιο βασιλιά Μίνωα, την Αριάδνη
και το λαβύρινθο στον οποίο ζούσε ο Μινώταυρος
Όψη της βόρειας εισόδου στο ανάκτορο, όπως αποκαταστάθηκε από τους αρχαιολόγους.
14. Μυκηναϊκός πολιτισμός
Ο μυκηναϊκός πολιτισμός πήρε το όνομά του από τις Μυκήνες, που βρίσκονται κοντά σε ένα λόφο
και περιβάλλονται από πελώρια τείχη, τα οποία αργότερα ο λαός απέδωσε στους Κύκλωπες και γι'
αυτό τα ονόμασε "κυκλώπεια". Χρονικά συμπίπτει με την τελευταία φάση της Εποχής του
Χαλκού στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου, ανάμεσα στο 1600 και το 1100 π.Χ., που ονομάζεται
Υστεροελλαδική Περίοδος, και αποτελεί την κορύφωση των πολιτισμών του Αιγαίου αφού
συγκέντρωσε μερικά από τα καλύτερα χαρακτηριστικά τους προσθέτοντας συνάμα τα δικά του.
Μυκήνες, Η Πύλη των Λεόντων και η ΝΔ κυκλώπεια οχύρωση, 1250 π.Χ.. Το μέρος αυτό των
οχυρώσεων ολοκληρώθηκε προς το τέλος του 13ου αι., εποχή, πιθανόν λόγω κάποιας
ανασφάλειας που εντάθηκε με την αλλαγή του αιώνα.
15. Ο μυκηναϊκός πολιτισμός, αφού αναπτύχθηκε πλήρως στην ηπειρωτική Ελλάδα (Μυκήνες,
Τίρυνθα, Πύλος, Ορχομενός, Αθήνα), εξαπλώθηκε στο υπόλοιπο Αιγαίο, τη Μέση Ανατολή και
την Ιταλία. Ο 14ος και ο 13ος αιώνας π.Χ. ήταν η περίοδος της μεγάλης ακμής του και οι Αχαιοί
(όπως τους ονομάζει ο Όμηρος) κυριάρχησαν πολιτιστικά τόσο στο Αιγαίο όσο και σε όλη τη
Μεσόγειο με αποτέλεσμα να δημιουργήσουν τον πρώτο πολιτισμό που ένωσε όλους τους
Έλληνες της Μεσογείου, αιώνες πριν την κλασική και ελληνιστική εποχή.
16. Το κέντρο του, η καρδιά του ήταν τα
περίφημα ανάκτορα που
ανακαλύφθηκαν στην εποχή μας, στις
Μυκήνες, στην Τίρυνθα, την Πύλο, τη
Θήβα, την Ιωλκό, την Εγκωμή της
Κύπρου, την Αθήνα. Γύρω τους
αναπτύχθηκαν πολιτείες με εξελιγμένη
κοινωνική οργάνωση, φάροι
πολιτισμού και προόδου για την
προϊστορική Ελλάδα που έφτασε τότε
σε τέτοιο σημείο ακμής το οποίο
ξεπεράστηκε μόλις κατά το «Χρυσό
Αιώνα» του Περικλέους. Ο απόηχος
του κόσμου αυτού έφτασε στις
εσχατιές της Δυτικής Ευρώπης και στη
Μέση Ανατολή, ενώ έμεινε ζωντανός
στη συνείδηση των κατοπινών
Ελλήνων μέσω της επικής ποίησης που
τραγούδησε τα κατορθώματα των
ηρώων της, και της μυθολογίας που
απλώνει τις ρίζες της σε εκείνη
ακριβώς τη μακρινή εποχή.
Ολόχρυσο αγγείο μυκηναϊκής εποχής (ταφικός κύκλος Α,
τάφος IV, 16ος αι.). Καθώς ανάλογα κύπελλα
περιγράφονται στον Όμηρο, του έχει δοθεί η ονομασία
«κύπελλο του Νέστορος».
17. Το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού, που είχε συσπειρώσει για πρώτη φορά όλον τον ελληνικό
κόσμο σε μια πολιτική και πολιτισμική ενότητα ήρθε περί το 1100 π.Χ. εξαιτίας της οικονομικής
κατάρρευσης που προκάλεσαν μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών στην Ανατολική Μεσόγειο και
τη συνακόλουθη κοινωνική και αναταραχή και πτώση του ανακτορικού συστήματος, όχι μόνο
στην Ελλάδα, αλλά και σε μεγάλο μέρος της Μέσης Ανατολής.
Χρυσό δακτυλίδι-σφραγίδα
από τον 13ο
αι στις Μυκήνες.
Στην ελλειψοειδή σφενδόνη
εικονίζεται θρησκευτική
σκηνή με δυο γυναικείες
μορφές εκατέρωθεν
τριμερούς ιερού. Ο πλούσιος
στολισμός, τα φορέματα και
τα μακριά μαλλιά οδηγούν
στο χαρακτηρισμό τους ως
ιερειών ή λατρευτών αφού
φέρνουν τα χέρια στο
πρόσωπο σε ένδειξη
σεβασμού. Το χώρο
συμπληρώνουν
σχηματοποιημένα φυτά.
Αριστούργημα μυκηναϊκής
μικρογλυπτικής σε χρυσό.
19. Η οικιστική αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού χαρακτηρίζεται από
πυκνοκτισμένα, λιθόκτιστα κατά κανόνα κτίσματα, με ορθογώνια, τραπεζιόσχημη και σπανιότερα
καμπυλόγραμμη μορφή. Eίναι κυρίως ισόγεια, και σπανιότερα διώροφα ή τριώροφα . Kτίζονται είτε σε
επαφή μεταξύ τους (π.χ. Θερμή Λέσβου, Φυλακωπή Μήλου) είτε ανεξάρτητα στο χώρο με κοινούς
ενδιάμεσους ή και χωριστούς τοίχους.
Ακρωτήρι Θήρας. Άποψη οικιών της προϊστορικής πόλης, όπως έχουν αποκατασταθεί από
τους ανασκαφείς.
20. Το χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό στυλ, στα μεγαλύτερα από αυτά ,είναι το ορθογώνιο κτίριο με
προθάλαμο (μεγαροειδές) το οποίο συναντάται σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο ήδη από τη
νεολιθική εποχή και αποτελεί σημείο πολιτιστικής ενότητας. Τα καλύτερα παραδείγματα
ολοκληρωμένων οικιών βρίσκονται στο Ακρωτήρι της Θήρας, όπου μια ολόκληρη πολιτεία της
2ης χιλιετίας αποκαλύφθηκε από τους αρχαιολόγους.
Η «Οικία των Κεράμων» στη Λέρνα της
Αργολίδος (περ.2500 π.Χ.) αποτελεί
χαρακτηριστικό παράδειγμα της
αρχιτεκτονικής μεγάλων κτηρίων στο
Προϊστορικό Αιγαίο και την Ηπειρωτική
γη. Αποτελείται, κατά βάση, από ένα
μεγάλο ορθογώνιο χώρο, με προθάλαμο,
ενώ διαθέτει κλιμακοστάσιο για δεύτερο
όροφο και κεραμίδια στην στέγη.
Τέτοιου τύπου οικίες (σε διάφορα
μεγέθη) συναντώνται ως και τη
μυκηναϊκή εποχή, αποτελώντας
ενοποιητικό στοιχείο των Πολιτισμών
του Αιγαίου.
21. Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη της Δυτικής Οικίας. Η οικιστική αρχιτεκτονική της προϊστορικής
Θήρας, με τα μικρά, ευάερα σπίτια με μεγάλα παράθυρα, αποτελεί πρόδρομο της τυπικής
ελληνικής νησιωτικής αρχιτεκτονικής που επιβιώνει ως σήμερα.
Τα μεγάλα σε μέγεθος δημόσια κτήρια είναι ελάχιστα ως το 2000 π.Χ., όμως και αυτά βασίζονται
στον ίδιο αρχιτεκτονικό ρυθμό του «μεγάρου». Τα υλικά δόμησης είναι πάντοτε ο λίθος και η
ψημένη πλίνθος, υλικά που βρίσκονται αφθονα στην ελληνική γη, ενώ για την οροφή των
μεγάλων κτιρίων εμφανίζονται πρώτη φορά τα κεραμίδια.
22. Στη μινωική Κρήτη περί το 2000-1550
π.Χ. η ίδρυση των ανακτόρων
αντιπροσωπεύει μία νέα μορφή
αστικής εγκατάστασης, που
προέρχεται από την Ανατολή και
εμφανίζεται για πρώτη φορά στην
Ευρώπη. Τα μινωικά ανάκτορα
δέσποζαν στο μέσο εύφορων
πεδιάδων, όπως στην περίπτωση της
Κνωσού, και σε οροπέδια, όπως η
Φαιστός. Τα παραθαλάσσια ανάκτορα
της Ζάκρου και των Μαλίων δείχνουν
τη σημασία της γειτνίασης τέτοιων
εγκαταστάσεων με τη θάλασσα.
Τα ερείπια του ανακτόρου της μινωικής
Ζάκρου, 1700-1450πΧ
23. Πρόκειται για πολύπλοκα μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα με δεκάδες δωμάτια διαφόρων χρήσεων
στην υπηρεσία της κεντρικής εξουσίας. Στα ανάκτορα παρατηρεί κανείς πολυτελείς και ευάερους
χώρους για τη διαμονή του βασιλιά και της οικογένειάς του, αίθουσες δεξιώσεων, εργαστήρια
τεχνιτών στην υπηρεσία του βασιλιά, αποθηκευτικούς χώρους για τα αγροτικά και άλλα προϊόντα
και μικρά ιερά.
Καλλιτεχνική απεικόνιση του νέου ανακτόρου
της Κνωσού (περ.1600-1450 π.Χ.)
24. Όλα αυτά εκτείνονται μέσω ατελείωτων διαδρόμων και κλιμακοστασίων σε δυο ή τρεις ορόφους
και περιμετρικά μιας μεγάλης κεντρικής αυλής που χρησιμοποιείτο για δημόσιες εκδηλώσεις. Η
όλη όψη του ανακτόρου θύμιζε λαβύρινθο με την πολυπολοκότητά του, κάτι που ερχόταν σε
αντίθεση με την ως τότε απλή δομή των κτηρίων στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Φαιστός: Γενική άποψη του ανακτόρου με την κεντρική αυλή στο βάθος και το μεγάλο
κλιμακοστάσιο στο κέντρο
25. Στους εξωτερικούς χώρους των ανακτόρων
υπήρχαν πλακοστρωμένες αυλές και θεατρικοί
χώροι για τις δημόσιες τελετές και
συναθροίσεις. Τα ανάκτορα, αν και ήταν τα
διοικητικά και οικονομικά κέντρα της
μινωικής Κρήτης, όπου κατοικούσαν σίγουρα
οι πολιτικοί ή και θρησκευτικοί ηγέτες και
φυλάσσονταν πολύτιμοι θησαυροί, δεν ήταν
οχυρωμένα, πράγμα που υποδεικνύει το
αίσθημα ασφάλειας της ανακτορικής
κοινωνίας στο εσωτερικό του νησιού.
Το ανάκτορο των Μαλλίων (1700 – 1450 π.Χ.) σε αεροφωτογραφία και κάτοψη. Διακρίνει κανείς την
πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού σχεδίου και την απουσία οχυρώσεων.
26. Oι αρχές της μινωικής δόμησης έρχονται σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική της Aρχαιότητας, η
οποία χαρακτηριζόταν από συμμετρία, λιτότητα και σαφήνεια των περιγραμμάτων. H
αρχιτεκτονική της μινωικής Kρήτης είναι πολύπλοκη και σκοτεινή στην ερμηνεία της. Τα
χαρακτηριστικά της γνωρίσματα εμφανίστηκαν κατά τη Μεσομινωική εποχή (1900 π.Χ.) μέσα από
μια σειρά αρχιτεκτονικών καινοτομιών, όπως οι κίονες, οι φωταγωγοί, τα πολύθυρα και η
προσθήκη ορισμένων αρκετά ιδιόρρυθμων στοιχείων, όπως τα θυρώματα κοντά σε γωνίες, η
εναλλαγή κιόνων και πεσσών και οι σκάλες που έστριβαν από όροφο σε όροφο.
Κνωσσός, το μεγάλο
ανακτορικό
κλιμακοστάσιο. Ας
σημειωθεί πως στην
Κρήτη λειτουργούσαν
και μικρότερες
οικιστικές ενότητες με
παρόμοια
αρχιτεκτονική
διάρθρωση, οι
λεγόμενες μινωικές
επαύλεις. Έμοιαζαν
με ανάκτορα σε
μικρογραφία και
μάλλον προορίζονταν
για ενδιαίτημα και
διοικητικό κτήριο
αξιωματούχων του
μινωικού βασιλείου
στην εύφορη ύπαιθρο.
27. Σε ορισμένα ιδιωτικά μεσομινωικά συγκροτήματα, αλλά κυρίως στα ανάκτορα, φαίνεται ότι τα
μινωικά οικοδομήματα ήταν συχνά συγκροτήματα που είχαν δημιουργηθεί με διαδοχικές προσθήκες
νέων κτισμάτων. Η πολυπλοκότητα και η διάθεση για συνεχείς επεκτάσεις δε σημαίνει όμως ότι δεν
είχε προηγηθεί ένας αρχικός σχεδιασμός. Αυτό φαίνεται καλύτερα στα άριστα σχεδιασμένα
συστήματα αποχέτευσης και εξαερισμού και στο σύστημα διαδρόμων που επέτρεπε την άνετη
διακίνηση στο εσωτερικό.
Κνωσός. Το "μέγαρο της βασίλισσας" σε αποκατάσταση.
28. H μινωική αρχιτεκτονική διαπνέεται από τις ίδιες αισθητικές αρχές που κυριαρχούν και στη
μινωική τέχνη. Τα πολύθυρα και οι φωταγωγοί δημιουργούσαν παντού έντονες φωτοσκιάσεις,
ενώ η χρωματική ποικιλία και η πλούσια διακόσμηση προκαλούσαν μια ατμόσφαιρα διαρκούς
κίνησης. Η εξωτερική όψη των κτηρίων με τις μνημειώδεις εισόδους και τις στέγες σε διάφορα
ύψη ήταν εντυπωσιακή και συγχρόνως γραφική. Οι εξωτερικοί όγκοι διαλύονταν στο φως και το
χρώμα, τα περιγράμματα ήταν χαλαρά και απόλυτα προσαρμοσμένα στο φυσικό χώρο.
Κνωσός. Όψη των
ιδιωτικών
διαμερισμάτων του
ανακτόρου. Ο
ανασκαφέας της
Κνωσού Άρθουρ
Έβανς επέλεξε να
χρωματίσει με κόκκινο
και μαύρο τους
αποκατεστημένους
κίονες, ώστε να δοθεί
ένα εντυπωσιακότερο
ύφος στο ανάκτορο
του Μίνωα.
29. Κατά τη μακρά διάρκεια της Μινωικής
εποχής τα ανάκτορα υπέστησαν δύο
μεγάλες καταστροφές που σηματοδότησαν
νέες εξελίξεις στο μινωικό πολιτισμό. Η
πρώτη καταστροφή προκλήθηκε από
σεισμό στο τέλος της Πρωτοανακτορικής
εποχής, γύρω στο 1700 π.X. Σχετικά
σύντομα μετά από αυτή την καταστροφή,
τα ανάκτορα ξανακτίστηκαν από τους
Μινωίτες και πέρασαν στη δεύτερη,
λαμπρότερή τους περίοδο, τη
Νεοανακτορική. Σεισμικές μάλλον
δονήσεις και πάλι, κατέστρεψαν γύρω στο
1450 π.X. οριστικά τα μινωικά ανάκτορα.
Μετά από αυτή την καταστροφή, κατά τη
Μετανακτορική περίοδο, και ενώ η
κεντρική εξουσία βρέθηκε
αποδυναμωμένη, τα περισσότερα
ανακτορικά κέντρα εγκαταλείφθηκαν και
μόνο στο ανάκτορο της Κνωσού
συνεχίστηκε η κατοίκηση μέχρι τη
μυκηναϊκή κυριαρχία. Τα ερείπια των
ανακτόρων που είναι σήμερα ορατά και
επισκέψιμα ανήκουν στη δεύτερη
ανακτορική περίοδο.
Κνωσός: Το βόρειο πρόπυλο με την αποκατεστημένη
ανάγλυφη τοιχογραφία του ταύρου
30. Οι μεγάλες οχυρωμένες ακροπόλεις της Τίρυνθας, των Μυκηνών, του Γλα και των Αθηνών
αποτελούν ίσως τα πιο χαρακτηριστικά δημιουργήματα του μυκηναϊκού πολιτισμού. Οι
εγκαταστάσεις αυτές δεν ήταν απλώς οχυρωμένοι συνοικισμοί, ούτε ανοχύρωτα ανάκτορα, όπως
στην Κρήτη και την Πύλο. Ήταν τειχισμένα ανακτορικά συγκροτήματα τα οποία καταλάμβαναν
σχεδόν ολόκληρη την έκταση εντός των τειχών και αποτελούσαν τις πρωτεύουσες μεγάλων
διοικητικών περιοχών.
Μυκήνες. Η δυτική είσοδος (Πύλη
των Λεόντων) και μέρος του
κυκλώπειου τείχους. Τα κυκλώπεια
τείχη ήταν το ιδιαίτερο
χαρακτηριστικό της μυκηναϊκής
αρχιτεκτονικής.
31. Στα ψηλότερα σημεία των ακροπόλεων ήταν χτισμένα τα ανάκτορα των ηγεμόνων. Τα μυκηναϊκά
ανάκτορα συγγενεύουν αρκετά με τα μινωικά, όσον αφορά την αρχική τους σύλληψη. Οι
λειτουργικές ανάγκες που έπρεπε να εξυπηρετούν ήταν οι ίδιες, δηλαδή έπρεπε να περικλείουν τα
ιδιωτικά διαμερίσματα των ηγεμόνων, καθώς επίσης και εργαστήρια, αποθήκες και τόπους
υποδοχής του κοινού. Κεντρικό χώρο αποτελούσε η αίθουσα του θρόνου ,ένα «μέγαρο» στο μέσο
του οποίου 4 κίονες στήριζαν την οροφή και ανάμεσά τους κτιζόταν μια κυκλική εστία.
Καλλιτεχνική
αναπαράσταση του
μεγάρου (αίθουσα του
θρόνου) του μυκηναϊκού
ανακτόρου στην Πύλο
περί το 1250 π.Χ.)
32. Τίρυνθα. Αεροφωτογραφία
και αναπαράσταση της
οχυρωμένης με κυκλώπεια
τείχη ακρόπολης. Στο
ψηλότερο σημείο
διακρίνονται τα ερείπια
του ανακτόρου.
Οι ακροπόλεις ήταν οι
διοικητικές έδρες και
ταυτόχρονα τα
θησαυροφυλάκια κάθε
μυκηναϊκού κρατιδίου. Ο
επιβλητικός όγκος των
τειχών τους αποτελούσε
ταυτόχρονα το σύμβολο
και το μέτρο ισχύος του
δυνάστη που τις κατείχε
33. Κοινά στοιχεία με τα μινωικά ανάκτορα παρατηρούνται επίσης στην πολυτελή εσωτερική διακόσμηση,
η οποία περιλάμβανε τοιχογραφημένο διάκοσμο. Ο σχεδιασμός τους όμως δε θυμίζει καθόλου την
πολυπλοκότητα και την έκταση των μινωικών ανακτόρων. Τα ανάκτορα της ηπειρωτικής Ελλάδας ήταν
απλούστερα κτίσματα περιορισμένης έκτασης, δομημένα γύρω από ένα κεντρικό μέγαρο, το οποίο
αποτελούσε ένα προγενέστερο στοιχείο της ελλαδικής αρχιτεκτονικής.
Μυκήνες. Αεροφωτογραφία της ακρόπολης όπως διαμορφώθηκε σταδιακά ως το 1150 π.Χ. οπότε και το
ανάκτορο εγκαταλείφτηκε. Στο ψηλότερο σημείο βρισκόταν το ανάκτορο, ενώ στο χαμηλότερο η Πύλη των
Λεόντων και ο Ταφικός Κύκλος Α. Στους ενδιάμεσους χώρους υπήρχαν αποθήκες, ιερά και βιοτεχνίες.
34. Η ακρόπολη είχε μια κύρια και μια
δευτερεύουσα πύλη. Η κύρια ΒΔ πύλη, που
χτίστηκε γύρω στο 1250 π.Χ. και
ονομάζεται «Πύλη των Λεόντων", είναι
ένα επιβλητικό μεγαλιθικό μνημείο που
μπορεί να συγκριθεί με τις πύλες της
χεττιτικής πόλης Χάττουσα στη Μικρά
Ασία. Επάνω από την πύλη, στο
ανακουφιστικό τρίγωνο, πρωτότυπο
αρχιτεκτονικό στοιχείο του μυκηναϊκού
πολιτισμού που αποσκοπούσε στην
απορρόφηση του μεγάλου βάρους,
προβάλλει η παράσταση δύο ανάγλυφων
αντιμέτωπων λιονταριών που στηρίζουν τα
μπροστινά τους πόδια σε ένα αμφίκοιλο
βωμό και περιβάλλουν έναν κίονα
μινωικού τύπου. Η επιβλητική πύλη της
ακρόπολης με τη αποτρόπαια παράσταση
των λιονταριών θα ήταν το έμβλημα των
μυκηναίων ηγεμόνων και το σύμβολο της
ισχύος τους για τους υπήκοους αλλά για
και τους επίσημους ξένους επισκέπτες. Μυκήνες. Η Πύλη των Λεόντων με το περίφημο
ανακουφιστικό τρίγωνο που φέρει το έμβλημα της
βασιλικής δυναστείας των Ατρειδών. 1250 π.Χ.
35. Μια εξίσου εντυπωσιακή εκδήλωση μνημειακής αρχιτεκτονικής στη μυκηναϊκή Ελλάδα (1600-1100
π.Χ.) αποτελούν οι θολωτοί τάφοι. Πρόκειται για υπόγεια κυκλικά κτίσματα που αποτελούνται από
την κυρίως θόλο και ένα μακρύ δρόμο. Το χτίσιμο των θόλων γινόταν με καλά πελεκημένους και
μεγάλους λιθόπλινθους που τοποθετούνταν σε σειρές κατά το εκφορικό σύστημα (σαν κυψέλη) χωρίς
συνδετικό υλικό. Στη συνέχεια η ογκώδης κατασκευή σκεπαζόταν για πάντα με χώμα. Οι θολωτοί
τάφοι φαίνεται να προέρχονται από την εξέλιξη του χαμηλού λιθόκτιστου τύμβου της 3ης χιλιετίας.
Σχεδιαστική αναπαράσταση ενός ολοκληρωμένου θολωτού τάφου της μυκηναϊκής περιόδου, στον οποία είναι
προσαρμοσμένο και πλευρικό δωμάτιο (Μυκήνες, Ορχομενός)
36. Όλοι οι 100 περίπου θολωτοί τάφοι της ηπειρωτικής Ελλάδας βρέθηκαν συλημένοι ολοκληρωτικά ή
ενμέρει, γι' αυτό δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ακριβώς τα έθιμα ταφής. Πάντως όλοι είναι
κτισμένοι με τον ίδιο τρόπο σε μια περίοδο περίπου 500 ετών, με μια τεχνική όμως που
τελειοποιόταν συνεχώς. Στην περίμετρο των θόλων προστίθεντο μερικές φορές ορθογώνιοι θάλαμοι
που χρησιμοποιούνταν ως νεκρικοί θάλαμοι.
Μυκήνες. Θολωτός τάφος, γνωστός ως «Θησαυρός του Ατρέως». Πρόκειται για το καλύτερο παράδειγμα
θολωτού τάφου που σώζεται σήμερα. Χρονολογείται στο 1250 π.Χ. Αυτό που θαυμάζει κανείς στην
τοιχοποιία του θόλου και των τοιχωμάτων του δρόμου που οδηγεί σ' αυτόν είναι η τέλεια προσαρμογή των
αρμών. Ο θόλος έχει διάμετρο 14,50 μ. και ύψος 13,20 μ., ενώ ο δρόμος έχει μήκος 35 μ.
37. Μυκήνες. Το εσωτερικό του «Θησαυρού του Ατρέα». Διακρίνεται ο εκφορικός τρόπος δόμησης
και το τεράστιο υπέρθυρο της εισόδου, και τα δύο αληθινά θαύματα μηχανικής και
αρχιτεκτονικής της προϊστορικής Ελλάδας. Πρόκειται για το μεγαλύτερο θολωτά σκεπασμένο
χώρο, χωρίς εσωτερικά υποστηρίγματα, σε όλη την αρχαιότητα.
Θολωτούς τάφους συναντούμε ως τα ακρότατα όρια του μυκηναϊκού κόσμου, από τα Επτάνησα ως τη
Μακεδονία και τη Μικρά Ασία. Θεωρείται το σήμα κατατεθέν των μυκηναϊκών κρατιδίων, σύμβολο
ισχύος και περηφάνιας για τους εκλεκτούς, ασφαλώς, ενοίκους τους. Οι τεχνικές γνώσεις των
κατασκευαστών τους πρέπει να ήταν μεγάλες, ενώ από αισθητικής απόψεως αποτελούν κομψά όσο
και επιβλητικά μνημεία τα οποία πρέπει σε κάποιες περιπτώσεις να ήταν διακοσμημένα με
τοιχογραφίες και πολύτιμα μέταλλα.
38. Στην υπόλοιπη Ευρώπη της Εποχής του Χαλκού (πολιτισμοί Ατλαντικού, Ούρνφιλντ κ.α.) η
αρχιτεκτονική δεν έχει να επιδείξει ανάλογα σύνθετα κτηριακά συγκροτήματα με των αιγαιακών
πολιτισμών ή της Ανατολής. Εντούτοις, συνεχίζεται η παράδοση των μεγαλιθικών μνημείων των
οποίων η χρήση ήταν κυρίως ταφική ή θρησκευτική. Η απουσία ισχυρής κεντρικής εξουσίας και
ξεκάθαρης κοινωνικής διαστρωμάτωσης δεν επέτρεψε τη δημιουργία ανακτόρων και άλλων
κτηρίων περιωπής και κοινωνικού γοήτρου..
Το μεγαλιθικό μνημείο
του Πολναμπόρν στην
Ιρλανδία
40. Η παραγωγή ειδωλίων στην Ελλάδα και νησιά του
Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού περιλαμβάνει
ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια από πηλό,
οστό, όστρεο και λίθο, κυρίως μάρμαρο. Η ανεύρεσή
τους σε σπίτια, τάφους και ιερά δείχνει ότι πρόκειται
όχι απλά για αξιόλογα καλλιτεχνικά δημιουργήματα,
αλλά και για αντικείμενα με ευρύ κοινωνικό-
ιδεολογικό περιεχόμενο και συμβολικές-θρησκευτικές
προεκτάσεις.
Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή
Δωκαθισμάτων), λίθος Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση
Σύρου 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 30,7 εκ.
Παρόλο που στις Κυκλάδες παραγόταν ο μεγαλύτερος
αριθμός των γυναικείων ειδωλίων της Πρώιμης Εποχής του
Χαλκού, οι μορφές αυτές ήταν γνωστές ευρύτερα στον
Αιγαιακό κόσμο, καθώς αρκετά παραδείγματά τους έχουν
βρεθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα, στην Κρήτη και στη Μ.
Ασία. Το ασυνήθιστο υλικό από το οποίο έχει κατασκευαστεί
το συγκεκριμένο ειδώλιο (υποπράσινος λίθος αντί για λευκό
μάρμαρο) ενδέχεται να υποδηλώνει εξωκυκλαδική
προέλευση, πιθανώς από την Αττική. Οι επτά αυλακώσεις
στην κοιλιακή χώρα θεωρείται ότι συμβολίζουν κατάσταση
λοχίας, όπως αντίστοιχα τα ειδώλια με διογκωμένη κοιλιά
θεωρείται ότι συμβολίζουν κατάσταση εγκυμοσύνης.
41. Στην ειδωλοπλαστική της
Χαλκοκρατίας κατέχουν ιδιαίτερη
θέση τα μαρμάρινα, κυρίως γυναικεία,
ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής
περιόδου (3200-2000 π.Χ.), τα οποία
αποτελούν το διαγνωστικό στοιχείο
του λεγόμενου Κυκλαδικού
πολιτισμού. Μερικά από αυτά
απεικονίζουν τύπους της κυκλαδικής
κοινωνίας, όπως μουσικούς,
πολεμιστές και εγκύους. Άλλα πάλι
κάνουν σαφές με το μέγεθός τους
(περίπου 1,5 μέτρο) ότι η μεγάλη
πλαστική γεννήθηκε για πρώτη φορά
στο Αιγαίο, στις μικρές Κυκλάδες.
Σπάνιο γλυπτό της Κυκλαδικής Τέχνης. Απεικονίζεται τριάδα μορφών με άγνωστο συμβολισμό. Ίσως
πρόκειται για οικογένεια ή για θεότητες, καθώς «ιερές Τριάδες» αναγνωρίζουμε τόσο τη μινωική όσο και στη
μυκηναϊκή τέχνη. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.
42. Η αφθoνiα του μαρμάρου στα κυκλαδικά νησιά έδωσε στους
Κυκλαδίτες καλλιτέχνες τη δυνατότητα να αποδώσουν την ανθρώπινη
μορφή με απλό αλλά και αρμονικό, πλαστικό τρόπο. Τα ειδώλια, μέσα
οπό τους μετασχηματισμούς τους, διαμόρφωσαν τους δικούς τους
καλλιτεχνικούς κανόνες, γεγονός που τα κάνει τόσο ιδιαίτερα. Αυτή
ακριβώς η ιδιαίτερη αξία τους είχε ως συνέπεια την αρχαιοκαπηλία.
Πλήθος από αυτά βρίσκονται στα χέρια ιδιωτών συλλεκτών, αλλά και
πλήθος πλαστών αντιγράφων δημιουργήθηκαν για την κάλυψη της
παράνομης αγοράς.
Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής (2500 π.Χ. περίπου), από νεκροταφείο στη
Χαλανδριανή της Σύρου, ύψος 0,46 μ. Όλη η μορφή είναι τριγωνική, αν
παρατηρήσει κανείς το μεγάλο άνοιγμα των ώμων και την απόληξη στα λεπτά
άκρα. Κι άλλα όμως τρίγωνα οργανώνουν τη μορφή. Το κεφάλι, μεγάλο και
τριγωνικό, έχει σχήμα λύρας και μια κλίση προς τα πίσω. Στο επίπεδο του
προσώπου ξεχωρίζει μια τριγωνική ανάγλυφη μύτη. Το κεφάλι στηρίζεται σε
μακρύ και κυλινδρικό λαιμό. Οι ώμοι ανοίγουν και επαναλαμβάνουν το τρίγωνο
του κεφαλιού. Ένα χαραγμένο τρίγωνο δηλώνει τη θέση της ήβης. Έχει τονισμένα
τα χαρακτηριστικά του φύλου, όπως οι ελαφρά διογκωμένοι μαστοί και η
φουσκωμένη κοιλιά, που πιθανόν δηλώνουν εγκυμοσύνη. Τα πόδια είναι πολύ
λεπτά, για να σηκώσουν το βάρος της φιγούρας, και ελαφρώς λυγισμένα, με
καθαρό διαχωρισμό των κνημών από τους μηρούς. Χαρακτηριστικό είναι το
ανασήκωμα στις άκρες των δακτύλων. Αν το έργο ήταν προσφορά στο νεκρό που
συνόδευε, μάλλον το τοποθετούσαν στον τάφο πλαγιασμένο όπως ο νεκρός.
43. Τα κυκλαδικά ειδώλια, τα σπουδαιότερα δείγματα της κυκλαδικής τέχνης, είναι
αφιερώματα στους νεκρούς. Βρέθηκαν εκατοντάδες στους κυκλαδικούς
τάφοuς. Είναι σμιλεμένα αποκλειστικά σε μάρμαρο (σκληρό και άφθαρτο
υλικό), με έναν τρόπο που προσδlδει στα σχηματοποιημένα αυτά γλυπτά μια
ομορφιά απίστευτης λιτότητας. Από τα ίχνη που βρέθηκαν επάνω τους φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκε χρώμα για να αποδοθούν τα χαρακτηριστικά του
προσώπου και του σώματος. Για τα μάτια και το στόμα χρησιμοποιήθηκε το
κόκκινο, ενώ το μαύρο και το γαλάζιο για το ηβικό τρίγωνο και τα μαλλιά.
Εικονίζονται γυναικείες μορφές, κυρίως όρθιες, και ανδρικές, που συνήθως
είναι καθιστές. Το μέγεθός τους ποικίλλει από μερικά εκατοστά έως το φυσικό
ανθρώπινο μέγεθος.
Κεφαλή ειδωλίου (αριστερά) και ολόκληρο ειδώλιο
(δεξιά) κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο.
Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου,
2800-2300 π.Χ.
Αν επικεντρωθεί κανείς μόνο στην απόδοση της κεφαλής
θα παρατηρήσει ότι είναι λυρόσχημη και κλίνει ελαφρώς
προς τα πίσω στην περιοχή του μετώπου. Το μόνο
χαρακτηριστικό που αποδίδεται ανάγλυφα είναι η πλατιά,
τριγωνική μύτη. Τα έργα διακρίνονται για την απλότητα,
την αρμονία, τη συμμετρία και την αφαιρετικότητα.
44. Tα μαρμάρινα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια
αποτελούν το σημαντικότερο πεδίο
καλλιτεχνικής έκφρασης των Κυκλαδιτών.
Στη συντριπτική τους πλειοψηφία
προέρχονται από νεκροταφεία και μάλιστα
από λαθρανασκαφές! Σε αυτά
αποτυπώνεται εύγλωττα ο
ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της
πρώιμης αυτής τέχνης, η λιτότητα και η
ελευθερία της ζωής του νησιώτη, η
αίσθηση του μέτρου, αλλά και η
αναζήτηση του μνημειακού. H τελευταία
καθρεφτίζεται σε ειδώλια που φθάνουν το
1,5 μέτρο περίπου, θυμίζοντας ότι στις
Κυκλάδες γεννιέται για πρώτη φορά στο
Αιγαίο η μεγάλη πλαστική.
Πλήθος κυκλαδικών ειδωλίων σε προθήκη του
Μουσείου κυκλαδικής Τέχνης. Γίνεται εύκολα
αντιληπτό ότι τα ειδώλια παράγονταν σε
διάφορα μεγέθη αλλά και σχήματα από
βιολόσχημα – σχηματοποιημένα ως τα πιο
φυσιοκρατικά.
45. Kοινό χαρακτηριστικό όλων είναι το γερμένο ελαφρά προς τα πίσω κεφάλι, οι διπλωμένοι κάτω
από το στήθος βραχίονες και η ιδιόμορφη κλίση των ποδιών, που κάθε άλλο παρά ευνοεί την
όρθια στήριξή τους. Oι ανατομικές λεπτομέρειες αποδίδονται με πλαστικότητα (μύτη, περίγραμμα
οφθαλμών), εγχαράξεις (δάκτυλα, ήβη), ενώ κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (κοσμήματα,
δερματοστιξία) γράφονται με κόκκινη ώχρα ή γαλάζιο αζουρίτη.
Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου . Πρωτοκυκλαδική ΙΙ
περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.
Το κομψό αυτό μαρμάρινο ειδώλιο, αντιπροσωπευτικό της
"παραλλαγής Δωκαθισμάτων", που πήρε το όνομά της από ένα
νεκροταφείο της Αμοργού, αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της
κυκλαδικής μαρμαροπλαστικής. Η αυστηρή γεωμετρικότητα, οι
αρμονικές αναλογίες και η αφαιρετικότητά του συνοψίζουν με τον
καλύτερο τρόπο τις αρετές εκείνες που έκαναν την κυκλαδική τέχνη
πηγή έμπνευσης για πολλούς και σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ου
αι., όπως ο Brancusi, ο Modigliani, ο Archipenko, ο Giacometti, ο
Moore και η Hepworth, και την καθιέρωσαν ως μία από τις πλέον
αναγνωρίσιμες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του δυτικού
πολιτισμού.
Τα ειδώλια του συγκεκριμένου τύπου, ύψους 13-76 εκ., ανήκουν
σχεδόν αποκλειστικά σε γυναικείες μορφές και χαρακτηρίζονται από
επίπεδες επιφάνειες, τριγωνική κεφαλή, ευρείς γωνιώδεις ώμους,
σχεδόν ευθύγραμμα σκέλη, μικρό ηβικό τρίγωνο και, εν γένει,
τριγωνικό περίγραμμα. Η ελαφρώς διογκωμένη κοιλιά του
εικονιζόμενου ειδωλίου σε συνδυασμό με τους καμπύλους πήχεις είχε
θεωρηθεί στο παρελθόν ότι συμβόλιζε κατάσταση εγκυμοσύνης, όμως
η άποψη αυτή αμφισβητείται από πολλούς ερευνητές.
46. Στην κυκλαδική ειδωλοπλαστική έχουν εντοπιστεί πολλοί
"καλλιτέχνες", που συνήθως παίρνουν το όνομα του μουσείου ή της
πόλης όπου βρίσκονται τα πιο χαρακτηριστικά έργα του, του
ανασκαφέα που τα έφερε στο φως ή του συλλέκτη που τα κατέχει.
Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, θεωρούν ότι οι απόψεις αυτές
προϋποθέτουν την ύπαρξη αρχών, αισθητικών αντιλήψεων και
κοινωνικών δομών που δεν συνάδουν με τα δεδομένα της κυκλαδικής
κοινωνίας της 3ης χιλιετίας π.Χ. Έτσι αποδίδουν τις αναμφισβήτητες
ομοιότητες είτε στην ύπαρξη εργαστηρίων ή τοπικών παραδόσεων
είτε, απλούστερα, στην επικράτηση συγκεκριμένων καλλιτεχνικών
ρυθμών σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.
Ειδώλιο καθιστής μορφής - "ο εγείρων πρόποσιν“, μάρμαρο. Κυκλαδικό
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 15,2 εκ.
Ο "εγείρων πρόποσιν" του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης αποτελεί ένα
σπάνιο τύπο καθιστής μορφής και το μόνο μέχρι στιγμής ακέραιο δείγμα
του. Μολονότι το φύλο δε δηλώνεται σαφώς, θεωρείται ότι ανήκει σε
ανδρική μορφή επειδή απεικονίζεται εν δράσει. Η μορφή κάθεται σε
σκαμνί λαξευμένο από το ίδιο κομμάτι μαρμάρου και κρατά στο δεξί χέρι
κύπελλο, σαν να ετοιμάζεται για πρόποση ή σπονδή. Έργα σαν αυτό
ξεφεύγουν από τη στατικότητα των "κανονικών" γυναικείων ειδωλίων
και κατορθώνουν να αποδώσουν με επιτυχία την κίνηση, κατακτώντας
έτσι την έννοια του τρισδιάστατου χώρου αλλά και του χρόνου.
47. Tα πρωτοκυκλαδικά ειδώλια απαντούν στην ηπειρωτική Eλλάδα, την Kρήτη, τα νησιά του
βόρειου και ανατολικού Αιγαίου και τη Μικρά Ασία, περιοχές με τις οποίες οι Κυκλαδίτες
διατηρούσαν εμπορικές επαφές, και αποτελούν για τους κατόχους τους αντικείμενα γοήτρου.
Mαρμάρινο ειδώλιο ανδρικής καθιστής μορφής που κρατάει
μουσικό όργανο, λύρα ή άρπα. Κέρος, Πρωτοκυκλαδική II
Eποχή (φάση Kέρου - Σύρου, 2800 - 2300 π.X.).
Εκτός από τα πολυάριθμα όρθια γυναικεία ειδώλια, η
κυκλαδική τέχνη δημιούργησε και μια σειρά περίτεχνων
συνθέσεων "ειδικής μορφής". Σε αυτές συγκαταλέγονται
κυρίως όρθιες και καθιστές ανδρικές μορφές που
εμπλέκονται σε κάποια δραστηριότητα (όπως π.χ. μουσικοί,
αυλητές ή "τριγωνιστές"), καθιστές γυναικείες μορφές και
συμπλέγματα δύο ή τριών μορφών. Τα περισσότερα από τα
έργα αυτά χρονολογούνται σε ένα πρώιμο στάδιο της
Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.
Τα ειδώλια αυτά, ενώ διαθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά
των κανονικών ειδωλίων, δείχνουν περισσότερη ελευθερία
στην απόδοση της μορφής και της τρίτης διάστασης. H
τρισδιάστατη ανάπτυξή του φανερώνει τις ιδιαίτερα
πρώιμες κατακτήσεις της Kυκλαδικής πλαστικής. Είναι
κατασκευασμένο από Παριανό μάρμαρο. Η χρήση των
περισσότερων ειδωλίων "ειδικής μορφής" παραμένει
αινιγματική, το γεγονός όμως ότι ανήκουν σε
επαναλαμβανόμενους τύπους υποδηλώνει ότι είχαν
συγκεκριμένη λειτουργία, πιθανώς ως αναθήματα ή
τελετουργικά αντικείμενα.
48. Τα ζωόμορφα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου είναι κυρίως μαρμάρινα ή πήλινα και
απεικονίζουν ζώα και πτηνά. Παράλληλα συνηθίζονται τα πήλινα ζωόμορφα αγγεία
τελετουργικού χαρακτήρα. Xαρακτηριστικά δείγματα του Α είδους αποτελούν η αρκούδα(;) και ο
σκαντζόχοιρος, που στέκονται στα δύο τους πόδια και προσπαθούν να πιουν μέσα από το κύπελλο
που βαστούν.
Πήλινο ζωόμορφο αγγείο που απεικονίζει
αρκουδάκι ή σκαντζόχοιρο και κρατάει
φιάλη. Χαλανδριανή Σύρου.
Πρωτοκυκλαδική II περιόδος, φάση
Kέρου-Σύρου (2800-2300 π.X.).
Η ζωγραφιστή διακόσμηση στη ράχη και
την κοιλιά του ζώου αποδίδει το δέρμα του.
Το εσωτερικό του ζώου είναι κοίλο και
συγκοινωνεί με τη φιάλη, αποτελώντας έτσι
ενιαίο αγγείο.
49. Στην μινωική Κρήτη και τη Μυκηναική Ελλάδα η
ειδωλοπλαστική σε μάρμαρο δεν άνθησε.
Εντούτοις οι εκεί καλλιτέχνες παρουσίασαν άλλου
είδους γλυπτά αριστουργήματα είτε σε πέτρα, είτε
σε πολύτιμα υλικά, όπως η φαγεντιανή και το
ελεφαντόδοντο. Εδώ εντοπίζουμε και τα
αρχαιότερα έργα τέχνης μνημειακής γλυπτικής
(γλυπτική για μνημεία, ταφικά, θρησκευτικά ή
άλλα) σε ολόκληρη Ευρώπη. Είναι αξιοσημείωτο
ότι ο καλλιτέχνης του προϊστορικού Αιγαίου
θεώρησε το σκληρό υλικό (πέτρα) ως πρόκληση
για να αποτυπώσει σε ανάγλυφο την ιδεολογία ή
την καθημερινότητα του καιρού του.
Η στήλη V από τον λακκοειδή τάφο V του Ταφικού
Κύκλου Α των Μυκηνών (1550 π.Χ.) στην οποία
απεικονίζεται σε χαμηλό ανάγλυφο άρμα με
πολεμιστή και πεζό στρατιώτη μπροστά του. Η όλη
παράσταση, που αποτελεί την ως τώρα αρχαιότερη
ανάγλυφη αφηγηματική σκηνή της ευρωπαϊκής
τέχνης, διακοσμείται με ρόδακες. Είναι προφανές ότι
οι μορφές είναι ακόμη πρωτόλειες, όμως η τόλμη στη
θεματολογία και την κίνηση προδιαθέτουν για την
εξέλιξη της ελληνικής τέχνης η οποία θα ακολουθήσει
στους αιώνες.
50. Η μεγάλη γλυπτική άνθισε κατεξοχήν στο μυκηναϊκό κόσμο. Οι παραγγελίες των βασιλέων για τη
διακόσμηση των οχυρωμένων ακροπόλεων και των τάφων αποτέλεσαν πεδίο καλλιτεχνικής
έκφρασης για τους πρώτους γλύπτες οι οποίοι απέδωσαν τη ρωμαλεότητα και το μαχητικό πνεύμα
των προϊστορικών Ελλήνων μέσα από αριστουργήματα πλαστικής.
Το μοναδικό ανάγλυφο την Πύλης των Λεόντων έχει περίπου 3μ. πλάτος και ανάλογο ύψος. Είναι λαξευμένο σε
ενιαία πλάκα ασβεστόλιθου. Παρουσιάζει ζεύγος αμφίκοιλων βωμών που υποβαστάζουν κίονα πλαισιούμενο
από λέοντες. Οι κεφαλές τους είχαν κατασκευασθεί χωριστά, ίσως από χαλκό ή μάρμαρο. Το ανάγλυφο έχει
δεχθεί πολλές ερμηνείες με επικρατέστερες εκείνες που το θεωρούν έμβλημα των ηγεμόνων των Μυκηνών ή
απεικόνιση της θεάς του ανακτόρου σε μορφή κίονα. Χρονολογείται περί το 1300 π.Χ. ίσως και παλαιότερα.
51. Στη μινωική Κρήτη , οι καλύτερα ειδικευμένοι τεχνίτες εργάζονταν στα βασιλικά εργαστήρια που
βρίσκονταν σε ειδικά διαμερίσματα των ανακτόρων. Τα αρχαιολογικά κατάλοιπα από τους χώρους
αυτούς βεβαιώνουν την ύπαρξη εργαστηρίων κεραμικής, λιθοτεχνίας, μεταλλοτεχνίας,
μικρογλυπτικής και κατεργασίας της φαγεντιανής. Παράλληλα με τα ανακτορικά λειτουργούσαν
και εργαστήρια στις πόλεις και την ύπαιθρο, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη πλανόδιων
καλλιτεχνών.
Αριστερά: Zάκρος. Pυτό
από ορεία κρύσταλλο με
διακόσμηση χρυσού και
φαγεντιανής.
Nεοανακτορική εποχή
(1600-1450 π.Χ.).
Δεξιά: Το σπάνιο κωνικό
ρυτό από τηνAγία Tριάδα
με τις απεικονίσεις
αθλημάτων. Yστερομινωική
I περίοδος (1600-1450 π.Χ.).
Η φυσικότητα και η
ζωντάνια στην κίνηση των
αθλητών φέρνει τη μινωική
τέχνη στην πρωτοπορία της
εποχής. Σε σύγκριση με τα
ανάγλυφα της Ανατολής η
μεγάλη διαφορά εντοπίζεται
στην ανάδειξη του
ανθρώπινου στοιχείου και
την προσέγγιση της φύσης.
52. Ιδιαίτερα καλαίσθητα είναι τα λίθινα αγγεία του μινωικού πολιτισμού με ανάγλυφες παραστάσεις.
Συνήθως πρόκειται για ρυτά, δηλαδή για τελετουργικά σκεύη με άνοιγμα στο κάτω μέρος για να ρέουν
τα υγρά που προσφέρονται σε θεούς ή στους νεκρούς κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών.
Αριστουργημα μικρογλυπτικής σε λίθινο αγγείο από την έπαυλη της Αγίας Τριάδας, το λεγόμενο "ρυτό των
θεριστών". Υστερομινωική ΙΑ (1600 -1500 π.Χ.). Κάποιες λατρευτικές πομπές συνδέονται με την αγροτική
λατρεία. Μία τέτοια πομπή απεικονίζεται στο ρυτό της Αγίας Τριάδος. Η πομπή σε αυτή την παράσταση
αποτελείται από θεριστές, που περπατούν σε ζεύγη υπό την μουσική υπόκρουση ενός σείστρου. Θεωρείται ότι η
μουσική συνόδευε έναν ύμνο προς τη θεότητα και ότι η τελετή αποσκοπούσε στην ευλογία της συγκομιδής.
53. Πλακίδιο από ελεφαντόδοντο με παράσταση
Μυκηναίου πολεμιστή που φορά οδοντόφρακτο
κράνος και φέρει οκτώσχημη ασπίδα. 1300-1200 π.Χ.
Η τέχνη της γλυπτικής σε ελεφαντόδοντο
έφτασε σε μεγάλη ακμή στο μινωικό και το
μυκηναϊκό κόσμο. Η φύση και το σχήμα της
πρώτης ύλης έθετε ορισμένους περιορισμούς
στην κατασκευή των ελεφάντινων
αντικειμένων. Τα κομμάτια του
ελεφαντόδοντου κόβονταν με πριόνι σε
μικρότερα κομμάτια που είχαν ένα σχεδόν
κυλινδρικό σχήμα. Από αυτό αποσπάζονταν
μικρότερες πλάκες ανάλογα με το είδος των
αντικειμένων που έπρεπε να κατασκευαστούν.
54. Τα ειδώλια, που είχαν μεγαλύτερο μέγεθος και ελεύθερο σχήμα,
όπως ο ελεφάντινος ακροβάτης από την Κνωσό ή μία εκδοχή της
θεάς των όφεων με ψηλό στέμμα, κατασκευάζονταν από
διαφορετικά τμήματα ελεφαντόδοντου που ενώνονταν με λεπτά
καρφιά. Συχνά, οι ανατομικές λεπτομέρειες των ειδωλίων και η
διακόσμησή τους αποδίδονταν με επιθέματα φύλλων χρυσού.
Από τα καλύτερα δείγματα
χρυσελεφάντινων μινωικών ειδωλίων είναι
ο «ταυροκαθάπτης» της Κνωσού (1600-
1500 π.Χ.) που αποτελούσε τμήμα
χρυσελεφάντινου συνόλου με παράσταση
παιχνιδιού ή τελετουργίας με ταύρου.
55. Η πρώτη ύλη της μυκηναϊκής
ελεφαντουργίας ήταν οι χαυλιόδοντες του
ελέφαντα και τα δόντια του ιπποπόταμου,
υλικά που εισάγονταν από την Αίγυπτο
και τη Συρία. Τα πρωιμότερα ελεφάντινα
αντικείμενα ήταν κοσμήματα και
ανάγλυφα πλακίδια για τη διακόσμηση
όπλων και επίπλων. Από την
Υστεροελλαδική ΙΙΙ περίοδο άρχισαν να
κατασκευάζονται και πολυτελή χρηστικά
αντικείμενα από ελεφαντόδοντο, τα πιο
συνηθισμένα από τα οποία ήταν τα
λατρευτικά ειδώλια, οι σφραγίδες και
διάφορα είδη καλλωπισμού, όπως χτένια
και καθρέφτες. Οι τεχνίτες
προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν την
πολύτιμη πρώτη ύλη με τις μικρότερες
δυνατές απώλειες.
Ιερή Τριάδα (δυο γυναικείες μορφές και ένα νήπιο, πρώιμη μορφή ίσως της ιερής τριάδος της Ελευσίνας
των ιστορικών χρόνων– Δήμητρα, Κόρη, Τριπτόλεμος) σε ελεφαντοστό. Αριστούργημα από τις Μυκήνες
της ΥΕΙΙΙ Β περιόδου (1300-1200 π.Χ.).
56. Τα μυκηναϊκά ελεφάντινα αντικείμενα είναι αληθινά κομψοτεχνήματα. Η καλλιτεχνική τους
αξία οφείλεται αφενός στη λεπτότητα και την εύπλαστη φύση του υλικού, αφετέρου δε στην
τελειοποίηση της τεχνικής. Η θεματογραφία των παραστάσεων είναι συνήθως αρκετά σύνθετη
και προσομοιάζει με εκείνη της χρυσοχοΐας, ειδικότερα με εκείνη που παρουσιάζεται στα
ανάγλυφα ελάσματα. Από τα πιο συνηθισμένα θέματα είναι τα άγρια ζώα σε ιπτάμενο
καλπασμό ή σε συμπλοκή μεταξύ τους και τα μυθικά ζώα, σφίγγες και γρύπες, που
απεικονίζονται σε εραλδικές παραστάσεις.
Αριστερά: Μυκήνες,
ακρόπολη. Οκτώσχημη
ασπίδα από ελεφαντόδοντο.
Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.
Δεξιά : Θήβα, Μεγάλο
Καστέλλι. Ελεφάντινη
πυξίδα με ανάγλυφη
διακόσμηση από θαλαμωτό
τάφο.
Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο.
57. Ένα τυπικό προϊόν της ελεφαντουργίας ήταν τα επίπεδα πλακίδια με ανάγλυφη και εγχάρακτη
διακόσμηση που ήταν ένθετα ή επικολλημένα σε αντικείμενα από άλλα υλικά. Άλλα
χαρακτηριστικά δείγματα της μυκηναϊκής ελεφαντουργίας θα πρέπει να ήταν τα ολόγλυφα
αγαλματίδια, όπως το σύμπλεγμα τριών μορφών από την ακρόπολη των Μυκηνών και οι κεφαλές
πολεμιστών με οδοντόφρακτο κράνος, όπως αυτές που βρέθηκαν στις Μυκήνες και στα Σπάτα.
Αριστερά: Μυκήνες, θαλαμωτός τάφος 27. Κεφαλή πολεμιστή από
ελεφαντόδοντο (1400-1300 π.Χ.).
Πάνω: Σύνολο ελεφαντοστέινων διακοσμητικών αντικειμένων με
πολεμικά θέματα (κεφαλές πολεμιστών, ασπίδες κτλ.) . Τα έργα
αυτά διακοσμούσαν συχνά την εξωτερική επιφάνεια επίπλων ή
πολύτιμων σκευών της αριστοκρατίας.
58. Kνωσός, ιερό θησαυροφυλάκιο. Eιδώλιο της θεάς των
όφεων από φαγεντιανή. Nεοανακτορική εποχή (1600-1450
π.Χ.). Η θεά των όφεων απεικονίζεται πολύ συχνά στη
μινωική τέχνη και θα πρέπει να διαδραμάτιζε κύριο ρόλο
στις θρησκευτικές πεποιθήσεις των Κρητών.
Απεικονίζεται, όπως γενικά οι θεότητες και οι ιέρειες, με
πλούσια φορέματα που άφηναν ακάλυπτο το στήθος,
καθώς και καπέλο ή στέμμα. Τα φίδια ίσως συνδέουν τη
θεά με λατρείες της γης.
Στη μινωική Κρήτη τα πρώτα δείγματα της τέχνης της
φαγεντιανής εμφανίζονται λίγο πριν από το τέλος της
Πρωτομινωικής εποχής (3000-2000 π.Χ.). Από
φαγεντιανή κατασκευάζονταν χρηστικά αγγεία,
τελετουργικά αντικείμενα και ανθρωπόμορφα ή
ζωόμορφα ειδώλια. Σημαντική είναι επίσης η χρήση της
στην κοσμηματοποιία και τη σφραγιδογλυφία. Από
φαγεντιανή κατασκευάζονταν ακόμη χάντρες, περίαπτα
και ένα πλήθος από διακοσμητικά πλακίδια διαφόρων
μεγεθών και σχημάτων, άγνωστης χρήσης.
Χρησιμοποιούνταν επίσης συχνά και ως ένθετη
διακοσμητική ύλη σε αντικείμενα από διαφορετικά υλικά.
59. Η κεφαλή είναι τμήμα αγάλματος θεάς ή σφίγγας που
χάθηκε. Είναι από τα ελάχιστα δείγματα μεγάλης
μυκηναϊκής πλαστικής (13ος
αι.), και ταυτόχρονα
αξιολογότατο μνημείο μυκηναϊκής τέχνης. Η τεχνοτροπία
του καταφανώς δεν σχετίζεται με επίδραση της
ανατολικής τέχνης. Βρίσκεται στα πρώτα στάδια της
ανάπτυξης και πρόκειται ίσως για τις πρώτες απόπειρες
ψηλάφησης και μορφοποίησης. Είναι έργο από
ασβεστοκονίαμα. Η επιφάνεια είναι κεχρισμένη από
λεπτό στρώμα καθαρότερης ασβέστου χρώματος
υπώχρου. Παριστάνει γυναικεία κεφαλή. Τα
χαρακτηριστικά του προσώπου είναι έντονα και
επιβλητικά. Τονίζονται από ζωηρή ζωγραφική σε ερυθρό
(κόκκινο) και μελανό (μαύρο) χρώμα σε λευκό (άσπρο)
βάθος. Στο κεφάλι φοράει γαλάζιο πόλο (κάλυμμα) και
κόκκινο στεφάνι στους κροτάφους, από το οποίο εξέχουν
βόστρυχοι της κόμης στο κούτελο και στους κροτάφους.
Το στόμα είναι μικρό και αυστηρό, τα χείλη σφιγμένα
λεπτά και ζωγραφισμένα με ερυθρό κραγιόν.
Η πλαστική μεγάλων αγαλμάτων δεν εκπροσωπείται στο χώρο του προϊστορικού Αιγαίου, παρά
μόνο από τα ελάχιστα μεγάλα μαρμάρινα κυκλαδικά ειδώλια που αναφέρθηκαν, και το σπάνιο
κεφάλι σφίγγας που βρέθηκε στις Μυκήνες. Θεωρείται γενικώς πιθανό πως η μεγάλη γλυπτική
ελευθέρων μορφών δεν ήταν τόσο συνηθισμένη όσο οι άλλες τέχνες στο Αιγαίο. Τούτο θα
εμφανιστεί πολλούς αιώνες αργότερα.
60. Τέλος, δεν έλειπαν τα πήλινα ειδώλια, σίγουρα πιο άφθονα σε αριθμό λόγω ευκολίας στην
κατασκευή, όμως καλλιτεχνικά υποδεέστερα ως επί το πλείστον. Η πιο χαρακτηριστική κατηγορία
πήλινων ειδωλίων στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού είναι τα ειδώλια τύπου Φ και Ψ που
κατασκευάζονταν σε μεγάλους αριθμούς στο μυκηναϊκό κόσμο. Πρόκειται για γραπτά
ανθρωπόμορφα ειδώλια στα οποία η μορφή αποδίδεται με σχηματικό τρόπο σαν τα συγκεκριμένα
γράμματα. Φαίνεται πως χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για λατρευτική χρήση.
Αριστερά: Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια τύπου Φ, με τη
σχηματική απόδοση, ανήκουν σε μια παραγωγή
χαρακτηριστική της Μυκηναϊκής περιόδου (1450-1150 π.Χ.).
Πρόκειται για ένα ακόμη παράδειγμα απόδοσης μιας «Ιερής
Τριάδας», πιθανόν κάποιων θεών ή μυθικών μορφών.
Πάνω: Μινωικά ειδώλια λατρευτών σε μαζική παραγωγή.
Πολύ συνηθισμένο εύρημα για τους ανασκαφείς των
μινωικών αρχαιολογικών θέσεων.
61. Αναφορικά με τις κατακτήσεις της γλυπτικής
στην υπόλοιπη Ευρώπη, δεν διαπιστώνουμε
κάτι ανάλογα εντυπωσιακό με τους
πολιτισμούς του Αιγαίου κυρίως λόγω της
απουσίας ανάλογων κοινωνικοπολιτικών
συνθηκών που θα επέτρεπαν την καλλιτεχνική
έκφραση και την επιδίωξή της από
συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Τα
λιγοστά ευρήματα προκαλούν συχνά την
έκπληξη των αρχαιολόγων σχετικά με τις
συνθήκες δημιουργίας τους.
Πάνω: Εγχάρακτη επιτύμβια στήλη πολεμιστή
από το Κάθερες της Ισπανίας (περ. 1000 π.Χ.)
Κάτω: Το Άρμα του ήλιου του Τρούντχολμ
ανακαλύφθηκε το 1902 στην περιοχή
Τρούντχολμ στη Δανία. Πρόκειται για ένα
χάλκινο άρμα με το άλογο να στέκεται πάνω σε
μια ράβδο, η οποία προς τα πίσω συνδέεται με
έναν δίσκο διαμέτρου περίπου 25 εκ. Το άλογο
στηρίζεται σε τέσσερις τετράκτινους τροχούς
και ο δίσκος σε δύο. Κατασκευάστηκε μεταξύ
του 1800 και 1600 π.Χ.
63. Δεξιά: Απιόσχημo αγγείo, Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος, 2800 π.Χ. Tα αγγεία της περιόδου είναι ακόμη
χειροποίητα και παράγονται χωρίς τη βοήθεια του κεραμικού τροχού. Το αγγείο έχει εγχάρακτη γραμμική
διακόσμηση και φέρει δύο διάτρητες αποφύσεις-λαβές στον ώμο.
Αριστερά: Το χαρακτηριστικότερο αγγείο της Πρωτοελλαδικής περιόδου (3200-1900 π.Χ.) στην ηπειρωτική
Ελλάδα είναι η λεγόμενη «σαλτσιέρα»
Η αγγειοπλαστική, ήδη από την εμφάνισή της κατά τη Νεολιθική Εποχή, εξυπηρέτησε τομείς της
καθημερινότητας, σχετιζόμενους με τη φύλαξη, την προετοιμασία και την κατανάλωση της
τροφής. Συν δέθηκε επίσης με το εμπόριο (μεταφορά προϊόντων) και τη θρησκεία (τελετουργικά
σκεύη), προσφέροντας συγχρόνως στους δημιουργούς της ευρύτατο πεδίο καλλιτεχνικής
έκφρασης. H κεραμική παραγωγή της εποχής του Χαλκού χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία
σχημάτων και διακοσμήσεων και από την ύπαρξη τοπικών παραλλαγών που αποπνέουν τις
οικονομικές και κοινωνικές απαιτήσεις των τοπικών κοινωνιών, αλλά και τις κατά περιόδους
αλληλεπιδράσεις μεταξύ των τεχνιτών και καλλιτεχνών της Mικράς Aσίας, της Κρήτης, των
νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας.
64. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3200-
2000 π.Χ. περίπου) παρατηρεί κανείς πως σε
όλους τους πολιτισμούς του Αιγαίου υπάρχουν
αρκετά κοινά σημεία στη διακόσμηση των
αγγείων. Η τελευταία περιορίζεται κυρίως σε
γεωμετρικά και αφηρημένα σχήματα είτε
γραπτά (ζωγραφιστά) είτε εγχάρακτα..
Σύρος, νεκροταφείο Χαλανδριανής (τάφος 174).
Πήλινο τηγανόσχημο σκεύος με χαρακτή παράσταση
πλοίου. Χαλανδριανή Σύρου. Πρωτοκυκλαδική II
περίοδος (φάση Kέρου-Σύρου, 2800 - 2300 π.X.).
Τα τηγανόσχημα σκεύη οφείλουν την ονομασία τους στο
χαρακτηριστικό σχήμα και όχι στη χρήση τους η οποία
παραμένει αινιγματική. Έχουν διχαλωτή ή τετράπλευρη
λαβή ενώ η "βάση" φέρει συνήθως εγχάρακτη
διακόσμηση με ομόκεντρους κύκλους, απλές ή τρέχουσες
σπείρες, ακτινωτά μοτίβα.. Σε μερικά, όπως αυτό,
απεικονίζονται παραστάσεις πλοίων, που είναι εξαιρετικά
ενδιαφέρουσες, γιατί δείχνουν τη μεγάλη ανάπτυξη και
σημασία της ναυσιπλοΐας στη φάση αυτή του
Kυκλαδικού Πολιτισμού, αλλά και τον τύπο του
πρωτοκυκλαδικού πλοίου με υψηλή πλώρη και μερικές
φορές και υψηλή πρύμνη, κουπιά, αλλά όχι ιστία.
65. Σταθμό στην εξέλιξη της κεραμικής τεχνολογίας
στο Αιγαίο, αποτελεί η χρήση για πρώτη φορά του
κεραμικού τροχού, γνωστή ήδη στην Εγγύς
Ανατολή και τη Μικρά Ασία. H νέα τεχνολογία
εμφανίζεται γύρω στο 1900 π.Χ. στα νησιά και την
ηπειρωτική χώρα εφαρμόζεται στην κατασκευή
ανοιχτών φιαλών, οι οποίες διασώζουν στη βάση
τους ίχνη αργόστροφου κεραμικού τροχού. Χάρη
στον κεραμικό τροχό κατασκευάζονται τελειότερα
σχήματα και αυξάνεται η παραγωγή.
Από την εποχή αυτή (Μέση Εποχή του Χαλκού,
2000-1600 π.Χ. περίπου) αρχίζουν και οι έντονες
διαφοροποιήσεις στην καλλιτεχνική παραγωγή των
αγγειογράφων. Ήδη στις Κυκλάδες, πολύ
συνηθισμένη γίνεται η διακόσμηση των αγγείων με
θέματα από το ζωικό βασίλειο σε κιτρινωπό βάθος.
Κάτι ανάλογο παρατηρείται και στην ηπειρωτική
Ελλάδα την ίδια εποχή. Εμφανίζεται ένας
καλλιτεχνικός ρυθμός που επικρατεί σε μεγάλο
εύρος και χαρακτηρίζει έναν κόσμο αρκετά
διαφορετικό από την προηγούμενη χιλιετία.Μήλος, Φυλακωπή. Πήλινη πρόχους με
απεικόνιση πτηνού. Μεσοκυκλαδική περίοδος
(1900-1600 π.Χ.).
66. Μεσοελλαδικός αμαυρόχρομος
πιθαμφορέας (1900-1600 π.Χ.) με
παράσταση πλοίων.
Πρόκειται για τα αμαυρόχρωμα αγγεία
που πήραν το όνομά τους από το αμαυρό
(θαμπό) χρώμα τους. Είναι αγγεία
κατασκευασμένα με κεραμικό τροχό και
παρουσιάζουν πλέον, πολύ πιο συχνά,
εικονιστικές παραστάσεις, όπως πλοία
και πολεμιστές. Η καλλιτεχνική αυτή
τάση γίνεται το σήμα κατατεθέν της
ηπειρωτικής Ελλάδας και βοηθά πολύ
τους αρχαιολόγους στη χρονολόγηση
των αντικειμένων και κατασκευών που
βρίσκουν κοντά στα θραύσματα της
κεραμικής αυτής.
67. Εντούτοις είναι η μινωική Κρήτη,
περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στο
Αιγαίο, εκεί όπου η κεραμική εξελίχθηκε σε
τέχνη αιχμής χάρη στην πολυμορφία των
αγγείων και την ανεξάντλητη φαντασία των
καλλιτεχνών. Μετά την ίδρυση των
ανακτόρων (2000 π.Χ.) οι υψηλές απαιτήσεις
της αριστοκρατικής κοινωνίας γύρω από το
βασιλιά επέτρεψαν τη δημιουργία
ανακτορικών εργαστηρίων που μετέτρεψαν
την κεραμική παραγωγή σε εξαγωγικό
προϊόν μεγάλης αισθητικής αξίας.
Έξοχο παράδειγμα «καμαραϊκού αγγείου».
Kρατήρας καμαραϊκού ρυθμού με πλαστική
διακόσμηση από ανθοκάλυκες Τα «καμαραϊκά
αγγεία» που ονομάστηκαν έτσι από το σπήλαιο
Καμαρών στον Ψηλορείτη, όπου βρέθηκαν σε
μεγάλες ποσότητες, αποτελούν το αποκορύφωμα της
γραπτής διακόσμησης μινωικών αγγείων χάρη στην
πολυχρωμία τους και τα ευφάνταστα σχέδιά τους.
68. Η αξία της κεραμικής ξεπέρασε τότε τα όρια του νησιού της Κρήτης και τα έργα των μινωικών
κεραμικών εργαστηρίων έγιναν περιζήτητα σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο. Δείγματά της
εντοπίστηκαν και στην Αίγυπτο, όπου τα προϊόντα μεταφέρονταν ως πολύτιμα δώρα ή
ανταλλάσσονταν με τα σπάνια και πολύτιμα υλικά της χώρας του Νείλου. Στα ανακτορικά
εργαστήρια, όπου αναπτύχθηκαν οι σημαντικότεροι ρυθμοί της μινωικής κεραμικής, εργάζονταν
κεραμείς ανταλλάσσοντας ιδέες και καταρρίπτοντας διαρκώς το βαθμό τελειότητας των προϊόντων.
Δυο παραδείγματα
«καμαραϊκών αγγείων».
Παρατηρεί κανείς την
επιθυμία των
καλλιτεχνών να
καλύψουν όλο το σώμα
του αγγείου με
χρωματιστά
διακοσμητικά μοτίβα.
Αυτό επιτυγχάνεται με
αρκετή χάρη και
κομψότητα, φαντασία
και αρμονία τέτοια που
καθιστά την
τεχνοτροπία αυτή
υψηλή τέχνη σε ένα
ταπεινό υλικό (πηλός).
69. Οι ηγέτες των ανακτόρων και οι ανώτερες
κοινωνικές τάξεις φαίνεται ότι προτιμούσαν τα
εντυπωσιακά, εξεζητημένα καλλιτεχνήματα, που
επιβεβαίωναν το κοινωνικό τους κύρος. Έτσι,
υπάρχει μεγάλη διαφορά ποιότητας και
εκζήτησης ανάμεσα στα ανακτορικά και τα μη
ανακτορικά εργαστήρια. Στην ακμή της Εποχής
του Χαλκού (από το 1700 π.Χ. και μετά)
εντυπωσιάζει σε όλο το Αιγαίο ο λεγόμενος
«θαλάσσιος ρυθμός» . Ο ρυθμός αυτός
προέρχεται μάλλον από την Κρήτη, αφού τα
πρώτα δείγματά του βρέθηκαν εκεί, αλλά η
διάδοσή του εξαπλώνεται από την ανατολική
Αττική μέχρι τη Ρόδο, την Κάλυμνο και την Κω.
Περίτεχνα διακοσμημένο αγγείο από τη μινωική
Κρήτη. Η τεχνοτροπία αυτή αποκαλείται ¨θαλάσσιος
ρυθμός» γιατί ο καλλιτέχνης απεικονίζει μια υποθετική
εικόνα του βυθού της θάλασσας. Παρατηρεί κανείς πως
η διακόσμηση συνεχίζεται και στη λαβή και στο χείλος
του αγγείου. Κρήτη 1700 π.Χ.
70. Στο ρυθμό αυτό, το σώμα του αγγείου διακοσμείται με
θέματα από τη θάλασσα που τόσο γοήτευε τους
κατοίκους του Αιγαίου. Οι καλλιτέχνες απεικονίζουν
χταπόδια, ναυτίλους και άλλες σκηνές θαλάσσιας ζωής
με ιδιαίτερη χάρη και επιτυχία. Πολύ σύντομα γίνεται
εμφανέστατη η επίδραση της μινωικής Κρήτης στην
κεραμική δημιουργία των νησιωτών του Αιγαίου και
τον κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας οι οποίοι
μιμούνται το «θαλάσσιο ρυθμό».
Πάνω: Μεγάλη οφθαλμοπρόχους με γραπτή πολύχρωμη
διακόσμηση πτηνών. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ. Οι
σχηματικές μορφές των πτηνών είναι γεμάτες κίνηση και
ζωντάνια, ενώ εντυπωσιάζει η διακοσμητική αντίληψη στην
όλη σύνθεση του θηραίου αγγειογράφου.
Δεξιά: Φλάσκη του θαλάσσιου ρυθμού από την Κρήτη του
17ου αι. Το χταπόδι αποτελούσε αγαπημένο διακοσμητικό
θέμα στο «θαλάσσιο ρυθμό»
71. Κατά το 1700-1450 π.Χ. περίπου
εμφανίζεται και ο λεγόμενος
«ανακτορικός ρυθμός», ένας άλλος
ρυθμός κρητικής έμπνευσης που
διαδέχεται τον «θαλάσσιο ρυθμό». Η
διακόσμηση αυτού του πλούσιου και
επιβλητικού ρυθμού αποτελείται από
ποικίλους συνδυασμούς φυτικών και
θαλάσσιων θεμάτων σε διάφορα
χρώματα.
Δίωτο μινωικό αγγείο με προχοή,
διακοσμημένο με χαρακτηριστικά
φυτικά μοτίβα του ανακτορικού
ρυθμού (περ. 1500 π.Χ.)
