Byzantine Empire

1. ΥΣΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΑΣ
(1204-1453)

2. Γενική Εισαγωγή
Σημαντική για την κατανόηση μιας ιστορικής περιόδου είναι η καταγραφή και ερμηνεία των
γεγονότων που σημάδεψαν και επηρέασαν αποφασιστικά την ιστορική της εξέλιξη. Στο
κεφάλαιο της πολιτικής ιστορίας της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου εξιστορούνται οι εξωτερικές
και εσωτερικές εξελίξεις στο βυζαντινό κράτος και η πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων
κατά την περίοδο αυτή.
Τα χρονολογικά όρια για το χωρισμό της βυζαντινής ιστορίας σε περιόδους είναι κατά γενική
ομολογία συμβατικά. Αρκετοί ιστορικοί τοποθετούν την έναρξη της Ύστερης Βυζαντινής
περιόδου στον 11ο αιώνα, όταν συντελέστηκαν ριζικές μεταβολές στην εσωτερική ζωή της
αυτοκρατορίας (διοίκηση, δικαιοσύνη, οικονομία, στρατό), καθώς και στο εδαφικό της status quo.
Παρ' όλα αυτά επιλέχτηκε ως χρονολογία έναρξης της Υστεροβυζαντινής περιόδου το 1204, έτος
κατά το οποίο συνέβη το σημαντικότερο ίσως μέχρι τότε γεγονός για την αυτοκρατορία. Η
Κωνσταντινούπολη, το κέντρο της αυτοκρατορίας, χάθηκε πρώτη φορά για τους Βυζαντινούς, η
βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε από τους Λατίνους σταυροφόρους και αντικαταστάθηκε από
μια νέα, λατινική, για 57 χρόνια. Επιπλέον, η περίοδος της Λατινοκρατίας επηρέασε ασφαλώς την
εσωτερική εξέλιξη της αυτοκρατορίας με την εισαγωγή φεουδαρχικών στοιχείων σε όλους τους
τομείς της βυζαντινής ζωής. Τη σταδιακή εξασθένιση των δομών του βυζαντινού κράτους αφενός
και τη μείωση των εδαφών του από τις τουρκικές εισβολές αφετέρου ακολούθησε η πτώση της
βυζαντινής αυτοκρατορίας στα χέρια των Οθωμανών το 1453, οπότε και τοποθετούμε το τέλος
της Βυζαντινής περιόδου.
,ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ
ΒΑΣΙΛΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ
(1204-1453)

3. Η Περίοδος 1204-1259
Aποφασιστική καμπή για την ιστορία της Ρωμανίας αποτελεί η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από
τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας στις 13 Απριλίου 1204. Η πτώση της βασιλίδας των πόλεων,
αποτέλεσμα των κατακτητικών σχεδίων των Δυτικών και της εξασθένισης του Βυζαντίου στα τέλη του
12ου αιώνα επισφράγισε τη διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι Λατίνοι κατακτητές αμέσως
μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης έσπευσαν να καταλάβουν τα εδάφη που τους είχαν
επιδικαστεί με την Partitio Terrarum Imperii Romaniae και να οργανώσουν τις κτήσεις τους σύμφωνα
με τα δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα. Ένα νέο σύστημα κρατών επρόκειτο να δημιουργηθεί.
Οικόσημο του
μαρκήσιου Βονιφάτιου
Μομφερρατικού,
ηγέτη της
Δ’ Σταυροφορίας
(1204) και βασιλιά της
Θεσσαλονίκης (1205-
1207).

4. Tη Ρωμανία αντικατέστησε η Λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης που
περιλάμβανε τα πέντε όγδοα της πρωτεύουσας, τη Θράκη και τη ΒΔ Μικρά Ασία.
Νέος αυτοκράτορας ανακηρύχθηκε ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Γύρω της
αναπτύχθηκαν πολλά λατινικά κρατίδια που, αν και υποτελή στο Βαλδουίνο,
διατήρησαν σχετική αυτονομία. Τα σπουδαιότερα από αυτά ήταν του Βονιφάτιου
Μομφερρατικού στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, καθώς και οι δύο φραγκικές
ηγεμονίες στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο αντίστοιχα.
Ο θυρεός του
Φράγκικου
Πριγκιπάτου της
Αχαΐας (1205-1460).
Οικόσημο των ντε λα
Ρός, δουκών της
Αθήνας και της
Ανατολικής Στερεάς
(1205-1311).

5. Τα μεγαλύτερα οφέλη από τη διανομή της αυτοκρατορίας
αποκόμισαν οι Βενετοί. Στρατηγικά σημεία που
εξυπηρετούσαν τα εμπορικά τους συμφέροντα (Κρήτη,
Κυκλάδες, Μεθώνη – Κορώνη, Επτάνησα, Εύβοια κ.α.)
πέρασαν στα χέρια της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας , ενώ τα
τρία όγδοα της Κωνσταντινούπολης τέθηκαν επίσης υπό τον
έλεγχό της.
Ο Λέων του Αγ. Μάρκου,
σύμβολο του Βενετικού Κράτους,
σκεπάζει το Regno di Candia
(1211-1669). Στη φωτογραφία το
βενετικό φρούριο Φορτέτζα του
Ρεθύμνου που χτίστηκε το 1570.

6. Το νέο κρατικό σύστημα συμπλήρωναν
ανεξάρτητα ελληνικά κρατίδια που είχαν
κάνει την εμφάνισή τους από τις
παραμονές ήδη της Δ' Σταυροφορίας στη
Μικρά Ασία, τη Ρόδο και τον ελλαδικό
χώρο. Σε αυτά προστέθηκαν μετά την
άλωση του 1204 δύο ακόμη ελληνικά
κράτη. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας που
ίδρυσε στη Μικρά Ασία ο Θεόδωρος Α'
Λάσκαρης και η ηγεμονία της Ηπείρου που
θεμελίωσε ο Μιχαήλ Α' Δούκας. Στα δύο
αυτά κράτη, που διεκδικούσαν το καθένα
για τον εαυτό του τον τίτλο του συνεχιστή
της βυζαντινής αυτοκρατορίας, κατέφυγαν
στην πλειοψηφία τους οι Βυζαντινοί μετά
την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους
σταυροφόρους και άρχισαν να οργανώνουν
τη δράση τους για την απομάκρυνση των
Λατίνων και την ανακατάληψη της
πρωτεύουσας. Η αυτοκρατορία της
Νίκαιας κέρδισε τελικά τον τίτλο της
"εξόριστης" αυτοκρατορίας και επανέφερε
την έδρα του κράτους στο φυσικό του
κέντρο, την Κωνσταντινούπολη.
Η λατινική κατάκτηση της
Κωνσταντινούπολης σε μεσαιωνικό
χειρόγραφο.

7. Ίδρυση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας
Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους
σταυροφόρους το 1204 ενίσχυσε τα αντιδυτικά
αισθήματα του ελληνικού λαού λόγω της ξένης κατοχής
και κυρίως λόγω της διαφοράς δόγματος με τους
κατακτητές. Παρόλο που αρκετοί βυζαντινοί
αριστοκράτες και ο λαός στην πλειοψηφία του
παρέμειναν στον τόπο τους και ενσωματώθηκαν στο νέο
κρατικό μόρφωμα δυτικού τύπου πολλοί κατέφυγαν σε
ελεύθερες ακόμη περιοχές. Έτσι, ένας πυρήνας
βυζαντινών ισχυρών ακολούθησε το Θεόδωρο Λάσκαρη
στη Μικρά Ασία, όπου ο τελευταίος ίδρυσε την
"εξόριστη" αυτοκρατορία της Nίκαιας.
Ο Θεόδωρος αντλούσε τα δικαιώματά του στον
αυτοκρατορικό θρόνο κυρίως από το γεγονός ότι έφερε
τον τίτλο του δεσπότη που θεωρούνταν ο επίδοξος
διάδοχος. Αν και αρχικά αντιμετώπισε την εχθρότητα
του ντόπιου πληθυσμού που θεωρούσε τους
κωνσταντινοπολίτες φυγάδες υπεύθυνους για την
οικονομική κυρίως εξαθλίωσή του, έγινε τελικά δεκτός
στην πόλη της Νίκαιας, πρωτεύουσας της νέας
βυζαντινής αυτοκρατορίας.

8. Πρώτο μέλημα του Θεόδωρου ήταν η σταθεροποίηση των συνόρων του νέου κράτους. Αρχικά
ηττήθηκε στο Ποιμανηνό το Δεκέμβριο του 1204 από τον αδελφό του λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκο
της Φλάνδρας, που σύμφωνα με τη συνθήκη διαμελισμού της αυτοκρατορίας έπρεπε να καταλάβει
την περιοχή της Νίκαιας. Ωστόσο, γρήγορα απαλλάχτηκε από το λατινικό κίνδυνο, όταν οι
αριστοκράτες της Θράκης σε συνεργασία με το βούλγαρο ηγεμόνα Καλογιάννη επιτέθηκαν κατά
των Λατίνων στην Αδριανούπολη. Οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και έσπευσαν στη
Θράκη, όπου όμως ηττήθηκαν στις 14 Απριλίου 1205. Ο λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος
συνελήφθη αιχμάλωτος και η δύναμη των Φράγκων περιορίστηκε σημαντικά.
Οι Λατίνοι της Κωνσταντινούπολης ηττώνται από ενωμένο βαλκανικό στράτευμα το 1205.

9. Μπόρεσε έτσι ο Θεόδωρος να στραφεί
εναντίον των ελλήνων αντιπάλων του στη
Μικρά Ασία και του σελτζούκου
σουλτάνου του Ικονίου. Σταδιακά
κατάφερε να υποτάξει τους έλληνες
ηγεμόνες της Μικράς Ασίας και να
εδραιώσει την κυριαρχία του στη δυτική
Μικρά Ασία. Την άνοιξη του 1206
αναγορεύτηκε αυτοκράτορας και το Πάσχα
του 1208 στέφθηκε στη Νίκαια από το
νεοεκλεγμένο πατριάρχη Μιχαήλ Δ'
Αυτωρειανό (1207-14).
Η εκλογή νέου πατριάρχη και η
αναγόρευση και στέψη νέου αυτοκράτορα
επισφράγισαν την ίδρυση της εξόριστης
αυτοκρατορίας και κατέστησαν τη Νίκαια
πολιτικό και εκκλησιαστικό κέντρο της.
Τότε μόνο μπόρεσε ο Θεόδωρος Α'
Λάσκαρης να προχωρήσει στην οργάνωση
του νέου κράτους.
Η εικόνα του Παντοκράτορα σε
μονή του Αγ. Όρους (13ος αι.).

10. Επέκταση των συνόρων
Πρωταρχικός στόχος της εξωτερικής πολιτικής του
Θεόδωρου Α' ήταν η αύξηση των ορίων της
αυτοκρατορίας της Νίκαιας εις βάρος των Λατίνων,
αλλά και των Τούρκων στη Μικρά Ασία και κατ'
επέκταση η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης,
που από το 1204 βρισκόταν στα χέρια των Δυτικών.
Στην επίτευξη λοιπόν αυτού του στόχου
επικεντρώθηκαν όλες οι επιχειρήσεις του Θεόδωρου.
Μετά τη συντριβή των Λατίνων στην Αδριανούπολη
και τη σύλληψη του αυτοκράτορα Βαλδουίνου τον
Απρίλιο του 1205, ο Θεόδωρος Α' κατάφερε να
διώξει τους Φράγκους από τη Μικρά Ασία. Ο
Ερρίκος όμως που διαδέχτηκε το Βαλδουίνο στο
αυτοκρατορικό αξίωμα αποκατέστησε σε μεγάλο
βαθμό τη λατινική κυριαρχία στη Θράκη και ανέλαβε
πάλι εκστρατεία στη Μικρά Ασία το 1206. Με τη
μεσολάβηση μάλιστα της Βενετίας οι Λατίνοι
ανέλαβαν δράση από κοινού με τους Τούρκους του
Ικονίου εναντίον του Θεόδωρου. Ο Λάσκαρης
έχοντας με το μέρος του μόνο το βασιλιά της Μικρής
Αρμενίας Λέοντα (1198/9-1219) κατάφερε να νικήσει
το σουλτάνο του Ικονίου την άνοιξη του 1211 στην
Αντιόχεια του Μαιάνδρου. Λίγο αργότερα όμως, στις
15 Οκτωβρίου 1211, ηττήθηκε από τις δυνάμεις του
Ερρίκου στη μάχη του ποταμού Ρυνδακού.
Στρατιώτες του κράτους της Νίκαιας. Ο
εξοπλισμός τους είναι ελαφρύτερος από ό,τι
παλαιότερα, λόγω της οικονομικής
δυσπραγίας, όμως το αξιόμαχο δεν χάθηκε.

11. Οι αψιμαχίες Λατίνων-Βυζαντινών συνεχίστηκαν
και επειδή και οι δύο παρατάξεις είχαν
εξαντληθεί αποφάσισαν να συνάψουν τελικά
ειρήνη. Υπέγραψαν έτσι στα τέλη του 1214 τη
συνθήκη του Νυμφαίου, η οποία καθόριζε τα
σύνορα ανάμεσα στη βυζαντινή και τη λατινική
αυτοκρατορία. Οι Λατίνοι περιορίστηκαν στη ΒΔ
γωνιά της Μικράς Ασίας μέχρι το Αδραμύττιο
και η υπόλοιπη περιοχή ως τα σύνορα με τους
Σελτζούκους έμεινε στην κατοχή των
Βυζαντινών της Νίκαιας. Η συνθήκη του
Νυμφαίου σήμαινε την αναγνώριση του status
quo από τις δύο αυτοκρατορίες και την έναρξη
μιας περιόδου σταθερότητας για την
αυτοκρατορία της Νίκαιας, που ολοκλήρωσε
επιπλέον την κυριαρχία της στην Παφλαγονία
των Μεγάλων Κομνηνών.
Αναπαράσταση λατίνου ιππότη της Ανατολής στις αρχές του
14ου αι. Ο εξοπλισμός των Λατίνων ήταν παρόμοιος
ανεξάρτητα από την καταγωγή τους και συνήθως βαρύτερος
των αντίστοιχων βαλκανικών και τουρκικών στρατευμάτων.

12. Αντιπαράθεση Νίκαιας-Ηπείρου
Παρόμοιες με της Νίκαιας επιτυχίες στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής παρατηρούνται και στο
κράτος της Ηπείρου, που ίδρυσε μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 ο γιος του
σεβαστοκράτορα Ιωάννη Δούκα και εξάδελφος του έκπτωτου βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Γ',
o Μιχαήλ Α'. Μετά τη σταθεροποίηση του κράτους του στην περιοχή από το Δυρράχιο μέχρι τον
Kορινθιακό Kόλπο με κέντρο την 'Αρτα άρχισε να επεκτείνεται προς τα βόρεια και ανατολικά εις
βάρος των Βενετών και των Φράγκων.
Το βυζαντινό κάστρο της Άρτας.

13. Την ίδια πολιτική ακολούθησε ο
ετεροθαλής αδελφός και διάδοχος του
Μιχαήλ, o Θεόδωρος. Πέτυχε να
συλλάβει το νέο λατίνο αυτοκράτορα
Κωνσταντινούπολης Πέτρο ντε
Κουρτενέ (1217), που είχε εκλεγεί
διάδοχος του Ερρίκου (+1216), κυρίεψε
την Αχρίδα και την Πελαγονία και
κατέλυσε το λατινικό βασίλειο της
Θεσσαλονίκης (1224). Στη συνέχεια,
μετέφερε στη Θεσσαλονίκη το κέντρο
του κράτους, στέφθηκε εκεί "βασιλεύς
και αυτοκράτωρ Ρωμαίων" από τον
αρχιεπίσκοπο Αχρίδος Δημήτριο
Χωματιανό το 1227 και έθεσε ως
πρωταρχικό στόχο του κράτους του την
ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης,
αξιώνοντας για τον εαυτό του τον τίτλο
του κληρονόμου της βυζαντινής
αυτοκρατορίας. Προέκυψε τότε ένας
οξύς ανταγωνισμός μεταξύ της Νίκαιας
και της Ηπείρου που ξεκινούσε κυρίως
από την προσπάθειά τους να δείξουν ότι
διέθεταν τα ιδεολογικά ερείσματα για να
διεκδικήσουν το βυζαντινό θρόνο (βλ.
χάρτες). O ανταγωνισμός αυτός
επρόκειτο να καθορίσει αποφασιστικά τις
μελλοντικές εξελίξεις.

14. Οργάνωση της νέας αυτοκρατορίας
Βασική προϋπόθεση για να πετύχει ο Θεόδωρος Α' τον κύριο στόχο της εξωτερικής πολιτικής, την
ανακατάληψη δηλαδή της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, ήταν η σωστή οργάνωση της
αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Παρόλο που οι νέες συνθήκες, που προέκυψαν μετά την πτώση της
πρωτεύουσας, επέβαλαν κάποιες αλλαγές στη διάρθρωση του κράτους η διοίκηση και η
αυτοκρατορική αυλή οργανώθηκαν σύμφωνα με τις παλιές βυζαντινές παραδόσεις.
Η σύγκλητος αποκαταστάθηκε παράλληλα με την εκκλησιαστική ιεραρχία στη Νίκαια, ενώ
αναβίωσαν και οι αυλικές τελετουργίες. Η διοίκηση και ο στρατός στελεχώθηκαν από αριστοκράτες
πρόσφυγες της Κωνσταντινούπολης που ήταν εξοικειωμένοι με τη διαχείριση των δημόσιων
υποθέσεων, εφόσον είχαν υπηρετήσει σε ανάλογες θέσεις στο παρελθόν, αλλά και από πρόσφυγες
άλλων περιοχών που κατέφυγαν στη Νίκαια.
Ο Βαλδουίνος Α' της Κωνσταντινούπολης (Ιούλιος
1172 - 1205), ως ο πρώτος αυτοκράτορας της Λατινικής
αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, επίσης
Βαλδουίνος Θ' της Φλάνδρας ως ένατος κόμης της
Φλάνδρας και Βαλδουίνος ΣΤ' του Αινώ ως έκτος
κόμης του Αινώ, ήταν ένας από τους εξέχοντες ηγέτες
της Τέταρτης Σταυροφορίας.

15. Για να τους ανταμείψει για τις
υπηρεσίες που πρόσφεραν ο
Θεόδωρος τους διέθετε μόνο γη.
Έτσι, όλος ο διοικητικός και
στρατιωτικός μηχανισμός της νέας
αυτοκρατορίας στηρίχτηκε στην
αγροτική πολιτική των
Λασκάρεων. Ο Θεόδωρος ενίσχυσε
τους τομείς αυτούς με την
παραχώρηση προνοιών σε ευρεία
κλίμακα. Oι πρόνοιες ήταν
εκτάσεις γης που παρέχονταν σε
ένα άτομο για μια συγκεκριμένη
χρονική περίοδο, η οποία συνήθως
ταυτιζόταν με τη διάρκεια της ζωής
του, ως αντάλλαγμα για υπηρεσίες
που είχε προσφέρει ή που θα
πρόσφερε.
Βυζαντινός προνοιάριος στρατιώτης του 13ου
αι.

16. Επιχειρήσεις κατά των Λατίνων
Το Θεόδωρο Α' διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γαμπρός του Ιωάννης Γ' Βατάτζης. Στην
εξωτερική πολιτική ο Ιωάννης συνέχισε το έργο του προκατόχου του, που είχε ως τελικό στόχο
την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους. Παρόλο που ο Ιωάννης δεν
κατάφερε να πετύχει το στόχο αυτό κατόρθωσε με τη σωστή αξιοποίηση των πολιτικών εξελίξεων
της εποχής να αναδείξει την αυτοκρατορία της Νίκαιας σε μεγάλη δύναμη.
Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη (1200).

17. Αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο ο Ιωάννης Γ' έπρεπε να αντιμετωπίσει ανταρσία των αδελφών
του Θεόδωρου Α', που με τη βοήθεια των Λατίνων επιχείρησαν να σφετεριστούν τον αυτοκρατορικό
θρόνο. Νίκησε τις δυνάμεις των Δυτικών στο Ποιμανηνό το 1225 και με τη συνθήκη ειρήνης που
επακολούθησε τους στέρησε από όλες τις μικρασιατικές τους κτήσεις εκτός από τη Νικομήδεια και
την ακτή απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Παράλληλα, ο στόλος της Νίκαιας ανακατέλαβε τα
νησιά Λέσβο, Σάμο, Χίο, Ικαρία και Κω, ενώ λίγο αργότερα υποχρέωσε σε υποτέλεια και το Λέοντα
Γαβαλά της Ρόδου που είχε κρατήσει το νησί ελεύθερο από τους Σταυροφόρους. Στη συνέχεια, ο
Ιωάννης ανέλαβε επιχειρήσεις στο ευρωπαϊκό έδαφος. Τα στρατεύματα της Νίκαιας κατέλαβαν
αρκετές παράλιες πόλεις και εισέβαλαν στην Αδριανούπολη (πιθανότατα το 1225). Αναγκάστηκαν
ωστόσο από τις δυνάμεις του αυτοκράτορα της Θεσσαλονίκης Θεόδωρου Δούκα Αγγέλου (1224-30)
να υποχωρήσουν.
Στην εικόνα, αργυρό τραχύ του
Θεόδωρου Κομνηνού Δούκα
(1224-1230).
Ο Ροβέρτος Β' του Κουρτεναί ήταν λατίνος
αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης (1219 - 1228).

18. Η αποτυχία των στρατευμάτων της Νίκαιας στην Αδριανούπολη έκανε το Βατάτζη να στραφεί προς την
Ανατολή. Ανέλαβε μια επιτυχή εκστρατεία εναντίον των Τούρκων στη Μικρά Ασία (περίπου 1225-31)
με την οποία εξασφάλισε τα ανατολικά σύνορα του κράτους. Μόνο μετά το πέρας της εκστρατείας αυτής
και την ταυτόχρονη σχεδόν ήττα του Θεόδωρου Δούκα από το βούλγαρο τσάρο Ιωάννη Ασάν Β' στην
Κολοκοτνίτσα την άνοιξη του 1230, που απάλλαξε οριστικά το Βατάτζη από το δυτικό του αντίπαλο,
μπόρεσε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας να αναλάβει δράση εναντίον της λατινικής Κωνσταντινούπολης.

19. Προσπάθειες ανάκτησης της Κωνσταντινούπολης
Ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης προσπάθησε αρχικά να
ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη μέσω της
διπλωματικής οδού. Προώθησε για το λόγο αυτό
ενωτικές διαπραγματεύσεις με τη Δυτική Εκκλησία το
1234. Ως αντάλλαγμα για την Ένωση των Εκκλησιών
ο Βατάτζης ζητούσε από τον πάπα, που στήριζε τη
λατινική αυτοκρατορία, την επιστροφή της
Κωνσταντινούπολης στους Βυζαντινούς της Νίκαιας.
Οι διαπραγματεύσεις ωστόσο δεν κατέληξαν σε
συμφωνία και ο Ιωάννης Γ' ανέλαβε στρατιωτική
δράση εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Για να
ενισχύσει μάλιστα τις δυνάμεις του ο Βατάτζης
δέχτηκε τη συμμαχία που του πρόσφερε ο Ιωάννης
Ασάν Β' της Βουλγαρίας, προκειμένου να επιτεθούν
από κοινού κατά της Κωνσταντινούπολης. Τη
συνθήκη της συμμαχίας (1235) επισφράγισε ο γάμος
του διαδόχου του Βατάτζη Θεόδωρου Λάσκαρη με
την κόρη του Ασάν Ελένη, ενώ ταυτόχρονα
αναγνωρίστηκε από την εκκλησιαστική και πολιτική
ηγεσία της Νίκαιας το αυτοκέφαλο της Βουλγαρικής
Εκκλησίας και ο τίτλος του πατριάρχη στον
προκαθήμενό της. Τις δύο πολιορκίες της
Κωνσταντινούπολης το 1235 και το 1236 απέκρουσαν
οι Λατίνοι με τη βοήθεια των ναυτικών ιταλικών
δυνάμεων την πρώτη και του φράγκου πρίγκιπα της
Αχαΐας τη δεύτερη, ενώ πνοή στη ζωή της λατινικής
αυτοκρατορίας έδωσε η διάλυση της βουλγαρο-
βυζαντινής συμμαχίας μετά το θάνατο του Ιωάννη
Ασάν το 1241.

20. Κατάρρευση της αυτοκρατορίας
της Θεσσαλονίκης
Η αυτοκρατορία της
Θεσσαλονίκης, συρρικνωμένη
μετά την ήττα του Θεόδωρου
Δούκα στην Κολοκοτνίτσα το
1230, πέρασε στα χέρια του
αδελφού του Μανουήλ. Ο
Μανουήλ αναζητούσε πλέον τη
συμμαχία του αυτοκράτορα της
Νίκαιας, γι' αυτό και
αποκατέστησε το 1233 τις
εκκλησιαστικές σχέσεις με το
Πατριαρχείο της Νίκαιας που
είχαν διακοπεί μετά τη στέψη του
Θεόδωρου Δούκα σε
αυτοκράτορα. Λίγο αργότερα, το
1242, ο Ιωάννης Βατάτζης
ανάγκασε το διάδοχο του
Μανουήλ, Ιωάννη Δούκα (1237-
44) να παραιτηθεί από τον
αυτοκρατορικό τίτλο, να
αναγνωρίσει τον αυτοκράτορα της
Νίκαιας ως επικυρίαρχο και να
περιοριστεί στον τίτλο του
δεσπότη.

21. Την τελική κατάληψη της
Θεσσαλονίκης από τις δυνάμεις της
Νίκαιας καθυστέρησε λίγο η επιδρομή
των Μογγόλων που απασχόλησε το
Βατάτζη στη Μικρά Ασία. Η μογγολική
προέλαση ωστόσο άφησε άθικτη την
αυτοκρατορία της Νίκαιας, ενώ
ταυτόχρονα την απάλλαξε από τον
τούρκο αντίπαλό της που κατέστη
φόρου υποτελής στους Μογγόλους το
1243 και αποδυνάμωσε αισθητά το
βουλγαρικό κράτος.

22. Επενέβη τότε πάλι ο
Βατάτζης στα
Βαλκάνια και
επωφελούμενος από το
θάνατο του βούλγαρου
τσάρου Κολιμάν (1241-
46) εξέτεινε την
κυριαρχία του στη
Θράκη ως τις πηγές του
ποταμού Έβρου και στη
Μακεδονία ως τον
Αξιό. Τέλος, στράφηκε
κατά της
Θεσσαλονίκης, όπου
τον κάλεσαν οι
δυσαρεστημένοι με το
διάδοχο του Ιωάννη
Αγγέλου, το δεσπότη
Δημήτριο (1244-46) και
την κατέλαβε οριστικά
το 1246.

23. Σχέσεις Νίκαιας-Ηπείρου
Η Ήπειρος μετά την ήττα του Θεόδωρου Δούκα στη μάχη της Κολοκοτνίτσας το 1230 αποσχίστηκε από τη
Θεσσαλονίκη και αποτέλεσε χωριστό κράτος με ηγεμόνα το Μιχαήλ Β', εξώγαμο γιο του Μιχαήλ Α'. Ο
Βατάτζης έκλεισε συμμαχία με το Μιχαήλ Β' την οποία επισφράγισε ο γάμος της εγγονής του Ιωάννη Μαρίας
με το γιο του Μιχαήλ Νικηφόρο το 1249. Το 1251 ωστόσο ο Μιχαήλ διέλυσε τη συμμαχία και επιχείρησε να
καταλάβει τη Θεσσαλονίκη. Η έκβαση του πολέμου όμως δεν ήταν ευνοϊκή για τον ηγεμόνα της Ηπείρου. Οι
στρατηγοί του προσχώρησαν στο Βατάτζη και έτσι αναγκάστηκε να δεχθεί την ειρήνη στη Λάρισα (1252) και
να παραδώσει στον Ιωάννη Γ' τα Βελεσά και τον Πρίλαπο. Σε αντάλλαγμα για τις παραχωρήσεις ο ηγεμόνας της
Ηπείρου και ο γιος του πήραν από το Βατάτζη τον τίτλο του δεσπότη
Η περίφημη εκκλησία της
Άρτας Παρηγορήτισσα,
στολίδι της
υστεροβυζαντινής
Ηπείρου.

24. Διπλωματικές ενέργειες
Στο πλαίσιο των διπλωματικών ενεργειών
του Ιωάννη Γ' Βατάτζη για την ενίσχυση
της δύναμής του εναντίον των Λατίνων
τοποθετείται η συνεννόηση και η
συμμαχία με τον εχθρό του πάπα,
Φρειδερίκο Β' Hochenstaufen της
Γερμανίας. Τη συμμαχία επισφράγισε ο
γάμος του Ιωάννη Γ' Βατάτζη με τη
δωδεκάχρονη εξώγαμη κόρη του
Φρειδερίκου Β' Κωνσταντία που έγινε
πιθανότατα το 1244. Η συμμαχία αυτή
ωστόσο δεν προσπόρισε σημαντικά οφέλη
στην αυτοκρατορία της Νίκαιας. Μετά
λοιπόν το θάνατο του Φρειδερίκου (1253)
συνεχίστηκαν οι συζητήσεις για την
εκκλησιαστική Ένωση με τη Ρώμη που
είχαν οδηγηθεί σε αδιέξοδο το 1234. Ο
πάπας Ιννοκέντιος Δ' (1243-54) φαινόταν
τώρα πρόθυμος να θυσιάσει την
εξασθενημένη λατινική αυτοκρατορία,
προκειμένου να πετύχει την Ένωση με τη
Βυζαντινή Εκκλησία και ο Βατάτζης την
ανεξαρτησία της, προκειμένου να
ανακτήσει την Κωνσταντινούπολη.

25. Οι πολιτικές συνθήκες όμως δεν ευνόησαν
και αυτή τη φορά την πραγματοποίηση της
Ένωσης, ενώ τις διαπραγματεύσεις τερμάτισε
ο ταυτόχρονος σχεδόν θάνατος του Ιωάννη Γ'
από επιληψία, του Ιννοκέντιου Δ' και του
βυζαντινού πατριάρχη Μανουήλ Β' (1244-55)
το 1254. Με την αποτελεσματική εξωτερική
πολιτική ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης κατάφερε να
διπλασιάσει τα εδάφη της αυτοκρατορίας,
συνέτριψε τους εξωτερικούς εχθρούς της,
αποδυνάμωσε τους έλληνες αντιπάλους της
και προλείανε το έδαφος για την
ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης.
Παρόλο που τον τελικό θρίαμβο έμελλε να
πραγματοποιήσει κάποιος άλλος μπορούμε να
πούμε ότι η τιμή για την αποκατάσταση της
βυζαντινής αυτοκρατορίας ανήκει σ' αυτόν
τον αυτοκράτορα κυρίως.
Ο Βαλδουίνος Β' (1217 - 1273) ήταν ο τελευταίος
πραγματικός Λατίνος αυτοκράτορας της
Κωνσταντινούπολης (1228 – 1261) και μεγάλος
αντίπαλος των Ελλήνων βασιλέων της Νίκαιας.

26. Διοίκηση-Οικονομία
Tην ίδια επιτυχία με την εξωτερική είχε και η εσωτερική πολιτική του Ιωάννη Γ' Βατάτζη που φάνηκε
αποτελεσματικός και σ' αυτόν τον τομέα. Με την άνοδό του στον αυτοκρατορικό θρόνο μετέφερε την
έδρα της αυτοκρατορίας στο Νυμφαίο, ενώ στη Νίκαια έμεινε μόνο η έδρα του οικουμενικού
πατριαρχικού θρόνου. Η προσάρτηση νέων εδαφών στην αυτοκρατορία με τις επιτυχείς εκστρατείες του
Βατάτζη στη Μακεδονία, τη Θράκη αλλά και στα νησιά του Αιγαίου επέβαλε την ενσωμάτωσή τους στο
διοικητικό σύστημα του κράτους. Δεν είναι καλά γνωστή η διοικητική οργάνωση αυτών των περιοχών,
οι διοικητές τους ωστόσο πρέπει να συγκέντρωναν ευρείες αρμοδιότητες.
Η αυτοκρατορία της Νίκαιας το 1254, έτος θανάτου του Ιωάννη Γ'.

27. Ο Ιωάννης Γ' προσπάθησε να καταπολεμήσει τις καταχρήσεις στη διοίκηση και φρόντισε για τη
σωστή απονομή της δικαιοσύνης. Η επιτυχία όμως της εσωτερικής του πολιτικής οφείλεται
κυρίως στην οικονομική και αγροτική του πολιτική. Στόχος του ήταν να εφαρμόσει πολιτική
οικονομικής αυτάρκειας. Προσπάθησε λοιπόν να ενισχύσει την ντόπια αγροτική και
κτηνοτροφική παραγωγή και να μειώσει την εισαγωγή ξένων, κυρίως δυτικών, ειδών
πολυτελείας. Ο ίδιος μάλιστα έδωσε το παράδειγμα προσφέροντας στη σύζυγό του Ειρήνη το
περίφημο "ωάτον" στέμμα, το στέμμα δηλαδή των αυγών, το οποίο αγοράστηκε με την πώληση
των πρώτων αυγών από το αυτοκρατορικό κτήμα.
Βυζαντινά νομίσματα: Από αριστερά νόμισμα του Ιωάννη Β’ Κομνηνού (1118-1143), του
Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη (1222-1254), του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου (1282-1328) και
του Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328-1341). Είναι χαρακτηριστικές οι ομοιότητες στην
όψη των νομισμάτων οι οποίες οφείλονται στην τυποποίηση της εμφάνισης του
βυζαντινού νομίσματος τους τελευταίους αιώνες. Σε κάθε περίπτωση πάντως διακριτικό
γνώρισμα αποτελούσε το όνομα του εκάστοτε αυτοκράτορα.

28. Στην επιτυχία των δημοσιονομικών
μέτρων του Ιωάννη Γ' βοήθησε
ιδιαίτερα η δυσάρεστη θέση στην
οποία οδήγησαν το γειτονικό
σουλτανάτο του Ικονίου οι μογγολικές
επιδρομές, που το ανάγκασαν να
αγοράζει σε υψηλές τιμές τα είδη
πρώτης ανάγκης από την
αυτοκρατορία της Νίκαιας. Τα μέτρα
αυτά του Βατάτζη οδήγησαν σε
αστική, δημογραφική και οικονομική
ανάπτυξη, ενώ στα χρόνια του
παρατηρήθηκε και κάποια
σταθεροποίηση στην αξία του
νομίσματος.

29. Κοινωνική πολιτική
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξε ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης για τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού. Με τη
βοήθεια της συζύγου του Ειρήνης έλαβε δραστικά μέτρα κοινωνικής πρόνοιας, που ελάφρυναν τα βάρη
των φτωχών τάξεων. Ίσως λόγω της πολιτικής αυτής και επειδή τοποθετούσε ανθρώπους μη ευγενικής
καταγωγής σε υψηλές θέσεις, ήρθε σε σύγκρουση με την αριστοκρατία. Κατάφερε ωστόσο
παραχωρώντας της κληρονομικά δικαιώματα στη γη να τη θέσει υπό τον έλεγχό του. Συνεχίζοντας το
έργο του προκατόχου του επιδόθηκε στην ανοικοδόμηση πόλεων όπως η Σμύρνη, ναών και μοναστηριών
όπως η μονή Σωσάνδρων στη Μαγνησία και η μονή Λεμβιώτισσας στην περιοχή της Σμύρνης, ενώ
προέβη και σε δωρεές προς τα μοναστήρια και την Εκκλησία της Νίκαιας. Επιπλέον, προώθησε την
παιδεία και τις επιστήμες με την ίδρυση βιβλιοθηκών και την προστασία των πνευματικών ανθρώπων.
Για όλη αυτή την κοινωνική προσφορά ο λαός των ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας τίμησε τον
Ιωάννη Γ' ως άγιο μετά το θάνατό του (+1254).
Βυζαντινόν Τραχύ του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ’ Βατάτζη.

30. Στρατός
Ιδιαίτερο βάρος έριξε ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης στην άμυνα της αυτοκρατορίας. Ανήγειρε οχυρά στις
ακριτικές περιοχές, αναστήλωσε τα τείχη πολλών πόλεων, ενώ με την παραχώρηση προνοιών μετρίου
μεγέθους σε στρατιώτες κατάφερε να δημιουργήσει έναν ισχυρό στρατό και να ενισχύσει έτσι την
άμυνα του κράτους. Επιπλέον, ενίσχυσε τις στρατιωτικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας με την
εγκατάσταση ξένων λαών, κυρίως Κουμάνων, που είχαν διωχθεί από τους Μογγόλους, ως στρατιωτών
σε περιοχές της Θράκης, της Μακεδονίας, της Φρυγίας και της κοιλάδας του Μαιάνδρου με τον όρο
της παροχής στρατιωτικής υπηρεσίας. Από την αρχή της βασιλείας του ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης
ενδιαφέρθηκε για την ανασυγκρότηση του στόλου που τον συνόδευσε στις επιτυχείς διαπόντιες
εκστρατείες του στη Θεσσαλονίκη, τη Ρόδο και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Αρχηγός του στόλου
παρέμενε, όπως και στα χρόνια των προηγούμενων βυζαντινών αυτοκρατόρων, ο μέγας δούκας, ενώ
του στρατού ο μέγας δομέστικος.
Ο Iωάννης της Βρυέννης (1148 - 1237) ήταν Λατίνος
βασιλιάς των Ιεροσολύμων, και συναυτοκράτορας της
Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης . Δέχτηκε
επίθεση (1235) από τις συνδυασμένες δυνάμεις του βασιλιά
της Νίκαιας Ιωάννη Γ' Βατάτζη και του Βούλγαρου βασιλιά
Ιβάν Ασέν που την απέκρουσε επιτυχώς. Ένδοξος ηγεμόνας,
πέθανε σαν Φραγκισκανός καλόγερος και υμνήθηκε από
όλους τους συγχρόνους του.
Η στέψη του Ιωάννη της Βριέννης σαν βασιλέα των
Ιεροσολύμων, με την Μαρία του Μομφερράτου -
τοιχογραφία (13ος αι., Άκρa).

31. Σχέσεις με Βουλγαρία
Τον Ιωάννη Γ' Βατάτζη διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γιος του Θεόδωρος Β' Λάσκαρης
που έπασχε όπως ο πατέρας του από επιληψία σε πιο βαριά όμως μορφή. Στον τομέα της
εξωτερικής πολιτικής συνέχισε τις επιτυχίες του πατέρα του. Αρχικά ζήτησε να ανανεώσει τη
συμφωνία με το σουλτάνο του Iκονίου Kaikaus B'. Ταυτόχρονα έπρεπε να αντιμετωπίσει το Μιχαήλ
Ασάν Α' της Βουλγαρίας που επωφελήθηκε από το θάνατο του Ιωάννη Γ' Βατάτζη, για να εισβάλει
στα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης το 1255.
Βυζαντινόν Τραχύ του δεσπότη Ιωάννη Κομνηνού Δούκα (1242-1244).

32. Το παράδειγμα του βούλγαρου ηγεμόνα
θέλησε να ακολουθήσει ο Μιχαήλ Β' της
Ηπείρου που άρχισε να οργανώνει επίθεση
εναντίον των εδαφών της αυτοκρατορίας της
Νίκαιας ζητώντας τη συνδρομή των Αλβανών
και των Σέρβων. Τα σχέδιά του ωστόσο
σταμάτησε η νικηφόρα εκστρατεία του
Θεόδωρου Β' στη Θράκη κατά την οποία
ανέκτησε τα χαμένα εδάφη και ανάγκασε το
Mιχαήλ Ασάν να υπογράψει το Μάιο του
1256 συνθήκη με την οποία παραιτούνταν
από όλες τις πρόσφατες κατακτήσεις του. Ο
Πρίλαπος, τα Βελεσά, η Δίβρα και η Τζέπαινα
ξαναπέρασαν στα χέρια του αυτοκράτορα της
Νίκαιας. Οι εσωτερικές ταραχές που
ακολούθησαν την πτώση του Μιχαήλ Ασάν
στη Βουλγαρία και ο γάμος του διαδόχου του
Κωνσταντίνου Tich με μια κόρη του
Θεόδωρου Β' Λάσκαρη απάλλαξαν τον
τελευταίο από το βουλγαρικό κίνδυνο.

33. Σχέσεις με Ήπειρο
Μια συμμαχία γάμου με το κράτος της Ηπείρου το 1256 φάνηκε ότι θα εξασφάλιζε την αυτοκρατορία
της Νίκαιας από το δυτικό αντίπαλό της και θα ευνοούσε ίσως τη συνεργασία Νίκαιας-Ηπείρου για
την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Ο αυτοκράτορας όμως της Νίκαιας Θεόδωρος Β'
Λάσκαρης έθεσε ως όρο για την επικύρωση της συμμαχίας την παράδοση σε αυτόν του Δυρραχίου και
των Σερβίων. Ο Μιχαήλ της Ηπείρου αναγκάστηκε να δεχτεί τον όρο, καθώς η σύζυγός του Θεοδώρα
και ο γιος του Νικηφόρος, που είχαν πάει για το γάμο στο στρατόπεδο του Θεόδωρου, ήταν
ουσιαστικά όμηροι του αυτοκράτορα της Νίκαιας. Η εκβιαστική ωστόσο μέθοδος του Θεόδωρου
εμπόδισε την περαιτέρω συνεργασία των δύο ελληνικών κρατών. Στα αμέσως επόμενα χρόνια ο
Μιχαήλ Β' της Ηπείρου υποκίνησε τους Αλβανούς να επαναστατήσουν, ενώ ο ίδιος κατάλαβε την
Καστοριά, τη Βέροια και τον Πρίλαπο. Οι εξελίξεις έδειχναν ότι ο ηγεμόνας της Ηπείρου θα
επιχειρούσε εκ νέου να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη. Ο θάνατος όμως του Θεόδωρου Β' το 1258 από
επιληψία μεταβίβασε την ευθύνη για τη λύση του πολέμου στο διάδοχό του
Βυζαντινόν Τραχύ του δεσπότη Μανουήλ Κομνηνού Δούκα (1230-1237).

34. Σφετερισμός του θρόνου
H τελευταία δυναστεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας
ανέβηκε στο θρόνο με σφετερισμό. Οι διώξεις του
Θεόδωρου Β' Λάσκαρη εναντίον των αριστοκρατών
κυρίως προς το τέλος της βασιλείας του και το γεγονός
ότι λίγο πριν πεθάνει όρισε αντιβασιλέα στη θέση του
ανήλικου γιου του Ιωάννη Δ' Λάσκαρη το μισητό σε
αυτούς Γεώργιο Μουζάλωνα προκάλεσαν τη
δυσαρέσκεια της αριστοκρατίας. H δυσαρέσκεια αυτή
δεν άργησε να εκδηλωθεί. Με παρακίνηση του κύριου
εκπροσώπου της Μιχαήλ Παλαιολόγου οι λατίνοι
μισθοφόροι δολοφόνησαν το Γεώργιο Μουζάλωνα λίγο
μετά το θάνατο του Θεόδωρου Β'. Η δύσκολη θέση στην
οποία έφερε τότε την αυτοκρατορία η εναντίον της
συμμαχία του Μιχαήλ Β' Αγγέλου της Ηπείρου με το
βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και το Γουλιέλμο
Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας σε συνδυασμό με την
αυξανόμενη πίεση των Τούρκων στα ανατολικά σύνορα
επέβαλε την άμεση εκλογή ενός αντιβασιλέα ικανού να
αντιμετωπίσει την επικίνδυνη κατάσταση.

35. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος που συγκέντρωνε
τα περισσότερα προσόντα πήρε το αξίωμα,
αλλά δεν αρκέστηκε σε αυτό. Κατάφερε να
στεφθεί αυτοκράτορας τον Ιανουάριο του
1259, αφού ορκίστηκε ότι θα σεβόταν τα
δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη
Δ'. Δεν τήρησε ωστόσο τον όρκο του. Λίγο
μετά την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης από τις
αυτοκρατορικές δυνάμεις (25 Ιουλίου 1261)
στέφθηκε εκ νέου αυτοκράτορας στην Αγία
Σοφία αυτή τη φορά παραγκωνίζοντας
εντελώς τον Ιωάννη Δ', το όνομα του
οποίου δε μνημονεύτηκε στην τελετή. Με
την τύφλωση του μικρού Λάσκαρη τα
Χριστούγεννα του 1261 ολοκλήρωσε το
σφετερισμό του θρόνου. Παρόλο που η
αντίδραση στην ενέργειά του αυτή ήταν
άμεση και τον ταλαιπώρησε σε όλη την
περίοδο της βασιλείας του, ο Μιχαήλ
κατάφερε με αυτόν τον τρόπο να
εγκαθιδρύσει τη δυναστεία που επρόκειτο
να κυβερνήσει την αυτοκρατορία μέχρι την
τελική της πτώση.
Η σημαία της τελευταίας βυζαντινής δυναστείας,
αυτής των Παλαιολόγων (1259-1460).

36. Ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης
Λίγο μετά τη στέψη του σε αυτοκράτορα
τον Ιανουάριο του 1259 ο Μιχαήλ Η'
Παλαιολόγος έπρεπε να αντιμετωπίσει
την εναντίον του συμμαχία που είχε
συνάψει ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου με το
βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και τον
πρίγκηπα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της
Αχαΐας. Οι σύμμαχοι είχαν κερδίσει
επιπλέον την υποστήριξη των Σέρβων και
των Αλβανών.
Ο Μιχαήλ κατάφερε να φανεί αντάξιος
των περιστάσεων. Έθεσε επικεφαλής των
αυτοκρατορικών στρατευμάτων τον
αδελφό του Ιωάννη που νίκησε τις
δυνάμεις των συμμάχων στη μάχη της
Πελαγονίας το φθινόπωρο του 1259.

37. Επόμενο βήμα του Μιχαήλ ήταν πλέον η προσπάθεια ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Για
να εξασφαλιστεί από ενδεχόμενη αντίδραση της Βενετίας που στήριζε τη λατινική αυτοκρατορία
σύναψε με τη Γένοβα τη συνθήκη του Νυμφαίου (13 Μαρτίου 1261). Με αυτήν παραχώρησε στους
γενουάτες εμπόρους ιδιαίτερα προνόμια με αντάλλαγμα την πολεμική βοήθεια εναντίον της
Βενετίας και θεμελίωσε έτσι τη δύναμη της Γένουας στην Ανατολή.

38. Η βοήθεια όμως της Γένουας δεν κρίθηκε τελικά
απαραίτητη. Ο βυζαντινός στρατηγός Αλέξιος
Στρατηγόπουλος επωφελήθηκε από την απουσία
λατινικών δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και
στις 25 Ιουλίου 1261 κατά τη διάρκεια
αναγνωριστικής επιχείρησης προς τα σύνορα με τη
Βουλγαρία με ξαφνική επίθεση κατέλαβε την πόλη
χωρίς αντίσταση. Ύστερα λοιπόν από 57 χρόνια
λατινικής κυριαρχίας η πόλη του Μ. Κωνσταντίνου
ήταν πάλι βυζαντινή. Στις 15 Αυγούστου 1261 ο
Μιχαήλ Παλαιολόγος έκανε θριαμβευτικά την
είσοδό του στην πόλη και στέφθηκε για δεύτερη
φορά αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία.
Μολυβδόβουλο του Αλέξιου Στρατηγόπουλου.
Περίπου 1251.

39. Επιχειρήσεις στα Βαλκάνια
Βασικοί στόχοι της εξωτερικής πολιτικής του
Μιχαήλ Η' μετά την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (25
Ιουλίου 1261) ήταν αφενός η αντιμετώπιση
των επιθετικών σχεδίων των Δυτικών που
απέβλεπαν πάντα στην κατάλυση της
βυζαντινής αυτοκρατορίας και αφετέρου η
αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας σε
όλα τα προ του 1204 εδάφη της.
Μετά τη νίκη των βυζαντινών στρατευμάτων
στη μάχη της Πελαγονίας (1259) ο βυζαντινός
αυτοκράτορας απελευθέρωσε τον αιχμάλωτό
του Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας,
αφού ζήτησε και πήρε ως αντάλλαγμα τη
Μονεμβασία, το Μυστρά (φωτό), τη Μάνη και
το Γεράκι (τέλη 1261). Ο Γουλιέλμος ωστόσο
προσπάθησε αμέσως μετά την απελευθέρωσή
του να ανακτήσει τα χαμένα εδάφη.

40. Για να τον αντιμετωπίσει ο Μιχαήλ έστειλε στρατό στην Πελοπόννησο. Ταυτόχρονα, αυτοκρατορικά
στρατεύματα εισέβαλαν στη Βουλγαρία, κατέλαβαν τα σημαντικά λιμάνια της Αγχιάλου και της
Μεσημβρίας στα δυτικά παράλια του Εύξεινου Πόντου και επέκτειναν τη βυζαντινή κυριαρχία στο
εσωτερικό της (1262). Επίσης, με επέμβαση στην ΄Hπειρο το 1264 ο αδελφός του αυτοκράτορα Ιωάννης
Παλαιολόγος ανάγκασε το δεσπότη Μιχαήλ Β' να δεχτεί την ειρήνη και να αναγνωρίσει την
επικυριαρχία του βυζαντινού αυτοκράτορα. Στην Πελοπόννησο ωστόσο οι δυνάμεις του Μιχαήλ Η' δε
γνώρισαν την ίδια επιτυχία. Ηττήθηκαν το 1264 από τις αντίστοιχες φραγκικές στο Μακρυπλάγι.

41. Η ταυτόχρονη σχεδόν ήττα του των Γενουατών που ήταν με το μέρος των Βυζαντινών την
άνοιξη του 1263 σε ναυμαχία κοντά στις Σπέτσες από τον αντίστοιχο βενετικό έγινε αιτία να
αλλάξει ο Μιχαήλ τη στάση του απέναντι στις δύο ναυτικές ιταλικές δημοκρατίες. Υπέγραψε
συμφωνίες και με τις δύο (με τη Γένουα το 1267 και τη Βενετία το 1268) προσπαθώντας με
αυτόν τον τρόπο να εκμεταλλευτεί το μεταξύ τους ανταγωνισμό και να τις απομακρύνει από
κάθε εχθρική συμμαχία εναντίον του.

42. Σχέσεις με βασίλειο Σικελίας
Την εξωτερική πολιτική του Μιχαήλ Η' καθόρισε σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του η σχέση του
με το εχθρικό βασίλειο της Σικελίας. Αυτό που κυρίως προσπαθούσε να αποτρέψει ήταν η συμμαχία
του βασιλιά της Σικελίας Μανφρέδου με τον πάπα κατά του Βυζαντίου. Για να το καταφέρει
στηρίχτηκε κυρίως στη διπλωματία, καθώς η δεινή οικονομική κατάσταση του κράτους δεν του
επέτρεπε να αναλάβει μεγάλες στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Η αντιπάθεια του προκαθήμενου της Ρωμαϊκής Eκκλησίας προς τον οίκο των Hohenstaufen που
βασίλευε στη Σικελία διευκόλυνε αρχικά το Μιχαήλ, που προσπάθησε επιπλέον να δελεάσει τον πάπα
Ουρβανό Δ' (1261-64) με φιλενωτικές προτάσεις. Η κατάσταση όμως άλλαξε το 1266 όταν με την
υποστήριξη του ίδιου του πάπα κατέλαβε ο αδελφός του βασιλιά της Γαλλίας Κάρολος Ανδεγαυός το
κράτος της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας. Τον επόμενο χρόνο (1267) με τη βοήθεια του πάπα Κλήμεντα
Δ' (1265-68) ο Κάρολος έκλεισε τη συμφωνία του Viterbo με τον τιτουλάριο αυτοκράτορα της
Κωνσταντινούπολης Βαλδουίνο Β' εναντίον του Βυζαντίου, στην οποία προσχώρησαν και τα άλλα
ελληνικά, λατινικά και σλαβικά κράτη της Βαλκανικής.

44. Η απελπιστική θέση στην οποία βρέθηκε τότε ο Μιχαήλ τον ώθησε να αναλάβει έντονη
διπλωματική δραστηριότητα κυρίως προς το γάλλο βασιλιά που πείστηκε ότι εκείνο που προείχε
στη δεδομένη στιγμή ήταν η εκδίωξη των απίστων από τους Αγίους Τόπους και όχι ο
αλληλοσπαραγμός των χριστιανικών δυνάμεων. Η συμμετοχή του Καρόλου στη Σταυροφορία του
βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ' στην Τύνιδα το 1270 ανέβαλε προσωρινά τα σχέδια του
πρώτου κατά του Βυζαντίου.

45. Ένωση των Eκκλησιών
Η απομάκρυνση του δυτικού
κινδύνου με τη συμμετοχή του
βασικού αντιπάλου του Μιχαήλ Η'
Καρόλου Ανδεγαυού της Σικελίας
στη Σταυροφορία του Λουδοβίκου
της Γαλλίας εναντίον των
μουσουλμάνων της Τυνησίας το
1270 αποδείχτηκε προσωρινή.
Αμέσως μετά το πέρας της
Σταυροφορίας ο Kάρολος έσπευσε
να πραγματοποιήσει τις αποφάσεις
της συμφωνίας του Viterbo (1267)
κατά του Βυζαντίου. Ενίσχυσε για
το λόγο αυτό τους Λατίνους της
Πελοποννήσου, ενώ ταυτόχρονα
εξασφάλισε τη συμμαχία των
ελλήνων αντιπάλων του Μιχαήλ Η',
του άρχοντα δηλαδή της Θεσσαλίας
Ιωάννη και του δεσπότη της
Ηπείρου Νικηφόρου. Απέναντι
στην ισχυρή αντιβυζαντινή
συμμαχία ο Μιχαήλ Η' ανέλαβε
έντονη διπλωματική
δραστηριότητα. Πέτυχε να
συμμαχήσει με την Ουγγαρία
εναντίον της Σερβίας και με τους
Τατάρους της Χρυσής Ορδής κατά
των Βουλγάρων.

46. Τον Κάρολο Ανδεγαυό όμως μόνο με τη βοήθεια του πάπα μπορούσε να εξουδετερώσει. Προώθησε λοιπόν εκ
νέου ενωτικές διαπραγματεύσεις που αυτή τη φορά κατέληξαν στην Ένωση των δύο Εκκλησιών στη Λυών το
1274. Εκεί, ο μέγας λογοθέτης Γεώργιος Ακροπολίτης ορκίστηκε εκ μέρους του αυτοκράτορα ότι αναγνωρίζει
τόσο το παπικό πρωτείο όσο και την πίστη των Δυτικών. Την Ένωση των Εκκλησιών επισφράγισε η υπογραφή
της λατινικής ομολογίας πίστεως από το Μιχαήλ και το γιο του και συμβασιλέα Ανδρόνικο τον Απρίλιο του
1277.
Παρόλο που η Ένωση δεν έγινε δεκτή από το μεγαλύτερο μέρος του κλήρου και του λαού και προκάλεσε
βαθιά κρίση στο εσωτερικό του κράτους έφερε πολιτικά οφέλη στην αυτοκρατορία. Ο Κάρολος Ανδεγαυός
κάτω από την πίεση του πάπα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά του κατά του Βυζαντίου και να δεχτεί
πολεμική εκεχειρία ως την 1η Μαΐου 1276, ενώ και η Βενετία ανανέωσε το 1275 τη συνθήκη της με το
Βυζάντιο. Η διπλωματία του Μιχαήλ Η' είχε πετύχει για άλλη μια φορά το στόχο της.
Το άγαλμα και
το κάστρο του
Καρόλου
Ανδεγαυού
στην Ιταλία.

47. Σικελικός Εσπερινός
H Ένωση των Εκκλησιών (1274) που επιβλήθηκε
στους Βυζαντινούς, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι
στόχοι της εξωτερικής πολιτικής του Μιχαήλ, δεν
επρόκειτο να διαρκέσει πολύ. Εκτός από την αντίδραση
στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας συνάντησε και την
έντονη αντίδραση των ηγεμόνων της Θεσσαλίας και
της Ηπείρου που προβλήθηκαν έτσι ως πρόμαχοι της
Ορθοδοξίας. Εκείνο όμως που κατέστησε ουσιαστικά
αποτυχημένη την ενωτική πολιτική του Μιχαήλ Η' ήταν
η αλλαγή της παπικής πολιτικής.
Μετά το θάνατο του πάπα Γρηγορίου Ι' (1271-76) το
1276 ο διάδοχός του Νικόλαος Γ' (1277-80), αν και
φάνηκε να δυσπιστεί ως προς τη δυνατότητα του
Μιχαήλ Η' να επιβάλει την Ένωση στο Βυζάντιο,
προώθησε την ενωτική πολιτική. Δε συνέβη όμως το
ίδιο και με τον επόμενο πάπα, το Γάλλο Μαρτίνο Δ'
(1281-1285). Ο Μαρτίνος, υποστηρικτής του Καρόλου
Ανδεγαυού και των κατακτητικών σχεδίων του
εναντίον του Βυζαντίου, εγκατέλειψε τη φιλενωτική
πολιτική των προκατόχων του. Ευνόησε επιπλέον την
υπογραφή της συνθήκης του Ορβιέτο τον Ιούλιο του
1281 κατά του Βυζαντίου από τον Κάρολο Ανδεγαυό,
το δόγη της Βενετίας και τον τιτουλάριο αυτοκράτορα
της Κωνσταντινούπολης Φίλιππο Κουρτεναί.
Θυρεός του Γαλλικού-Σικελικού Οίκου D’
Anjou που κυριάρχησε στην Κέρκυρα πριν
τους Βενετούς ( 1267-1386)΄, αποτέλεσε
επικυρίαρχο του Πριγκιπάτου της Αχαίας και
απείλησε πρόσκαιρα την ύπαρξη της ίδιας της
αυτοκρατορίας, όταν ο Κάρολος ήταν στο
απόγειο της δυνάμεώς του.

48. Όλα έδειχναν ότι οι δυτικές δυνάμεις ,ενωμένες ξανά, θα έδιναν το τελειωτικό χτύπημα στο βυζαντινό κράτος.
Η διπλωματική όμως ευστροφία του Μιχαήλ Η' έδρασε για άλλη μια φορά. Με την επανάσταση που υπέθαλψε
ο ίδιος στη Σικελία και η οποία ονομάστηκε Σικελικός Εσπερινός (επειδή ξέσπασε το Μάρτιο του 1282 στο
Παλέρμο την ώρα του εσπερινού) εξολόθρευσε τον αντίπαλό του και έδωσε πνοή ζωής στην αυτοκρατορία.
Λίγο αργότερα ο ανορθωτής της αυτοκρατορίας πέθανε αφήνοντας το θρόνο στο γιο του Ανδρόνικο Β'.

49. Ανατολική πολιτική
Με την εξωτερική του πολιτική ο Μιχαήλ Η'
έδειξε σαφώς το ενδιαφέρον του για τις δυτικές
κτήσεις της αυτοκρατορίας, καθώς στράφηκε εξ
ολοκλήρου στην αντιμετώπιση των δυτικών εχθρών
του κράτους αφήνοντας τις ανατολικές επαρχίες στο
έλεος των τουρκικών εισβολών. Εκτός από τον
ισχυρό δυτικό αντίπαλο στη στάση αυτή οδήγησε το
Μιχαήλ Η' και η μεγάλη αντίδραση του πληθυσμού
των ανατολικών επαρχιών στην ενωτική του
πολιτική και στην τύφλωση του μικρού Ιωάννη Δ'
Λάσκαρη (1261), το θρόνο του οποίου είχε
σφετεριστεί ο Παλαιολόγος. Ο λαός της περιοχής
δεν μπορούσε βέβαια να ξεχάσει την ευημερία που
είχε γνωρίσει επί της βασιλείας των Λασκαριδών.

50. Για να καταπολεμήσει την αντίδραση ο
Μιχαήλ Η' επέβαλε βαρείς φόρους στους
Βυζαντινούς της Μικρασίας, κατάργησε την
ατέλεια των ακριτών, των ντόπιων δηλαδή
στρατιωτών που φυλούσαν τα ανατολικά
σύνορα του κράτους, τους οποίους και
αντικατέστησε με ξένους μισθοφόρους.
Αποτέλεσμα των μέτρων αυτών ήταν να μην
μπορούν να πληρώσουν οι κάτοικοι της
Μικράς Ασίας τους φόρους, να προσφεύγουν
για να γλυτώσουν ακόμη και στους
Τούρκους, ενώ το σύστημα άμυνας των
συνόρων άρχισε να καταρρέει σταδιακά.
Μέχρι το 1278 οι Τούρκοι επέκτειναν την
κυριαρχία τους σε όλη τη ΝΑ Μικρά Ασία.
Ανησυχώντας μήπως χάσει και τη ζωτική για
την αυτοκρατορία Βιθυνία ο Μιχαήλ διέταξε
προς το τέλος της βασιλείας του την
κατασκευή οχυρώσεων στην περιοχή. Πήγε
μάλιστα και ο ίδιος το 1280 για να επιβλέψει
τα έργα και τότε μόνο διαπίστωσε την
εγκατάλειψη της περιοχής. Δε δίστασε όμως
να αποδώσει αυτή την κακοδαιμονία σε
όλους εκείνους που αντέδρασαν στη
θρησκευτική του πολιτική.
Τούρκοι επιδρομείς στη Μικρά Ασία τον 13ο αι.

51. Ανοικοδομητικό έργο-Oικονομία
Πρώτη φροντίδα του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης ήταν ο
επανοικισμός και η ανοικοδόμηση της ερειπωμένης από τους Λατίνους πρωτεύουσας. Για το σκοπό
αυτό δαπανήθηκαν τεράστια ποσά. Επισκευάστηκαν τα τείχη (φωτό), οικοδομήθηκαν ή ανακαινίστηκαν
πολλά δημόσια κτήρια, όπως αγορές, στοές, δικαστήρια, θέατρα, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε και
στην αποκατάσταση των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων. Ο Μιχαήλ Η' προώθησε την επισκευή των
εκκλησιών και προίκισε τα μοναστήρια με χρήματα και γαίες. Ήθελε μάλλον με τον τρόπο αυτό να
εξασφαλίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας στα ενωτικά σχέδιά του και στην αντιμετώπιση της
ταραχής που είχαν προκαλέσει στη βυζαντινή κοινωνία οι Αρσενιάτες, οπαδοί των Λασκάρεων και
υπέρμαχοι της κάθαρσης στο χώρο της Eκκλησίας.

52. Αποτέλεσμα της γενναιοδωρίας του Μιχαήλ Η'
ήταν τα χρήματα που είχαν συγκεντρώσει με
μεγάλη φροντίδα οι Λασκαρίδες στο
αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο να μη
φτάνουν για να καλύψουν ούτε τις εσωτερικές
ανάγκες ούτε εκείνες της άμυνας του κράτους,
που συνίσταντο κυρίως στην πρόσληψη ξένων
μισθοφόρων και τη ναυπήγηση στόλου. Για να
αυξήσει λοιπόν τα έσοδα του κράτους ο
Παλαιολόγος προέβη στην υποτίμηση του
υπέρπυρου, του βυζαντινού δηλαδή
νομίσματος. Τα οικονομικά του κράτους όμως
όχι μόνο δε βελτιώθηκαν, αλλά αντίθετα
χειροτέρεψαν λόγω της αφειδούς
παραχώρησης προνομίων στις ανώτερες
τάξεις. Ταυτόχρονα, η επίδειξη εύνοιας προς
ορισμένους κατόχους προνοιών με απαλλαγή
τους από οποιαδήποτε υποχρέωση προς το
κράτος στέρησε το τελευταίο και από αυτό το
έσοδο και ευνόησε την ανάπτυξη της μεγάλης
έγγειας ιδιοκτησίας που θα κυριαρχήσει σε
όλη την τελευταία περίοδο της αυτοκρατορίας.
Τοιχογραφία του Παντοκράτορα από το
Αγ. Όρος (13οςαι.)

53. Διοίκηση
Όσον αφορά τον τομέα της διοίκησης η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης προκάλεσε φυσικά
κάποιες αλλαγές κυρίως στις ευρωπαϊκές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η συγκέντρωση αυξημένων
εξουσιών στα χέρια των διοικητών των επαρχιών και η κατάληψη των θέσεων αυτών από
εκπροσώπους της αριστοκρατίας ενίσχυσε τη δύναμή της και συνέβαλε στη χαλάρωση του
συγκεντρωτικού χαρακτήρα του κράτους. Στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Η' παρατηρούνται
επίσης αλλαγές στην αυτοκρατορική υπηρεσία, η οποία δέχτηκε λατινικές επιδράσεις.
Το Κάστρο του Πλαταμώνα,
κτισμένο σε βυζαντινή
οχυρή τοποθεσία του 10ου
αι. ανακαινίστηκε πλήρως
από τον ιταλό ιππότη
Ρολάντ Πίσκια μετά από
παραχώρηση του
Βονιφάτιου
Μομφεραττικού, ο οποίος
κατέλαβε τη Μακεδονία
κατά τη Δ’ Σταυροφορία
(1204). Η ισχυρή θέση
περιήλθε στους
βυζαντινούς αυτοκράτορες
το 1259 και αποτέλεσε
προπύργιο στον αγώνα τους
κατά των Φράγκων της
Ελλάδος.

54. Εκκλησιαστική πολιτική
Το Μιχαήλ Η' διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο
γιoς του Ανδρόνικος Β' που είχε ήδη στεφθεί
συναυτοκράτορας από τον πατριάρχη Ιωσήφ Α' το
Νοέμβριο του 1272. Πρώτη ενέργεια του νέου
αυτοκράτορα ήταν να αποκηρύξει την Ένωση της
Βυζαντινής με τη Ρωμαϊκή Eκκλησία που είχε
πραγματοποιήσει ο πατέρας του, ο Μιχαήλ Η', το 1274
και είχε προκαλέσει μεγάλο διχασμό στην αυτοκρατορία.
Άλλωστε η Ένωση, την οποία είχε ήδη αποκηρύξει ο
πάπας Μαρτίνος Δ', δεν είχε κανένα νόημα για τους
Βυζαντινούς μετά την απομάκρυνση του λατινικού
κινδύνου με το Σικελικό Εσπερινό (1282).
Η απόρριψη της Ένωσης αντανακλούσε επιπλέον τις
προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις του Ανδρόνικου
Β' και τη διάθεσή του να ακολουθήσει μια αυστηρά
ορθόδοξη γραμμή. Δεν είναι τυχαίο ότι στα χρόνια της
βασιλείας του η Εκκλησία και τα μοναστήρια γνώρισαν
μεγάλη άνθιση. Έτσι, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του
1282 ο αυτοκράτορας ζήτησε από τον ενωτικό πατριάρχη
Ιωάννη Βέκκο να παραιτηθεί. Ο πατριάρχης υπάκουσε
και στις 26 Δεκεμβρίου 1282 αποσύρθηκε στη μονή της
Παναχράντου.

55. Στον πατριαρχικό θρόνο αποκαταστάθηκε ο
ανθενωτικός Ιωσήφ Α' που είχε καθαιρεθεί από το
Μιχαήλ Η', όταν υπογράφτηκε η Ένωση της Λυών
(1274). Ταυτόχρονα αφέθηκαν ελεύθεροι οι
φυλακισμένοι και εξόριστοι ανθενωτικοί που
άρχισαν να συρρέουν στην Κωνσταντινούπολη. Η
Αγία Σοφία αποκαθάρθηκε με αγιασμό και
ξαναεγκαινιάστηκε, ενώ με πατριαρχικό διάταγμα
απαγορεύτηκε να μετέχουν οι ενωτικοί επίσκοποι
στα ιερά μυστήρια για τρεις μήνες. Τέλος, με
σύνοδο τον Ιανουάριο του 1283 ο τέως πατριάρχης
Ιωάννης Βέκκος καταδικάστηκε και εξορίστηκε
στην Προύσα.
Με αυτόν τον τρόπο κατευνάστηκε, αλλά δεν
εξαλείφθηκε τελείως η αναταραχή στους κόλπους
της Εκκλησίας και της κοινωνίας γενικότερα. Οι
Αρσενιάτες συνέχισαν τον αγώνα τους κατά της
παραβίασης των κανόνων της Εκκλησίας και
ταλαιπώρησαν τον Ανδρόνικο Β' μέχρι το 1310,
όταν τελικά συμφιλιώθηκαν με την επίσημη
Εκκλησία. Ως προς τον τομέα της διοίκησης της
Εκκλησίας ο Ανδρόνικος Β' προώθησε
αναδιοργάνωση των επισκοπών, ενώ με
χρυσόβουλλο το 1312 έθεσε τις μονές του Αγίου
Όρους κάτω από τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου
Κωνσταντινουπόλεως.

56. Δύση-Βαλκάνια
Η στρατιωτική και οικονομική αδυναμία της βυζαντινής
αυτοκρατορίας ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β' να στηριχτεί
κυρίως στη διπλωματία για να εξασφαλίσει τα σύνορα του
κράτους. Μετά το θάνατο της συζύγου του Άννας της
Ουγγαρίας ξαναπαντρεύτηκε το 1284 την Ειρήνη
Μομφερρατική και κατοχύρωσε για τον εαυτό του τα
δικαιώματα της γυναίκας του στο βασίλειο της
Θεσσαλονίκης. Το ίδιο επιχείρησε να πετύχει με το γάμο του
γιου του Μιχαήλ Θ' με την Κατερίνη Courtenay, κόρη του
τιτουλάριου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Φιλίππου
και εγγονή του Βαλδουΐνου B', την οποία θεωρούσαν οι
Δυτικοί τιτουλάρια αυτοκράτειρα της Κωνσταντινούπολης.
Ο γάμος ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε. Πάντως η Δύση με
πρωτοστάτες τη Γαλλία και το βασίλειο της Νεάπολης αν
και πάντα διατηρούσε τα σχέδιά της εναντίον του Βυζαντίου
δεν αποτελούσε τότε σοβαρό κίνδυνο για την αυτοκρατορία.

57. Οι άλλοι αντίπαλοι του Βυζαντίου στα
Βαλκάνια, τα κράτη δηλαδή της Ηπείρου
και της Θεσσαλίας, βρίσκονταν σε διαμάχη
μεταξύ τους. Από αυτήν επωφελήθηκε ο
βυζαντινός αυτοκράτορας για να επέμβει
δυναμικά σε αυτά το 1290. Ο Ανδρόνικος
Β' όμως δεν κατάφερε τελικά να επιβάλει
την κυριαρχία του στις περιοχές αυτές λόγω
της επέμβασης των Σέρβων. Ο βασιλιάς των
τελευταίων Milutin επιτέθηκε εναντίον των
Βυζαντινών το 1296, τους νίκησε και
κατέλαβε το Δυρράχιο. Καθώς ο
Ανδρόνικος Β' δεν ήταν σε θέση να
αντιμετωπίσει τις σερβικές δυνάμεις,
αποφάσισε να συνάψει ειρήνη με το βασιλιά
της Σερβίας. Αυτή υπογράφτηκε την άνοιξη
του 1299 ύστερα από μακρές
διαπραγματεύσεις τις οποίες διεύθυνε ο
Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο Milutin πήρε για
γυναίκα την πεντάχρονη κόρη του
Ανδρόνικου Β' Σιμωνίδα και για προίκα τα
εδάφη που είχε καταλάβει πάνω από τη
γραμμή των πόλεων Αχρίδα-Πρίλαπος και
Stip.

58. Σχέσεις με Βενετία-Γένουα
Καθοριστική για το μέλλον της
αυτοκρατορίας ήταν η πολιτική του
Ανδρόνικου Β' προς τις ναυτικές ιταλικές
δυνάμεις Βενετία και Γένουα. Ενώ ο Μιχαήλ
Η' είχε καταφέρει να ισοσταθμίσει την
παρουσία των δυνάμεων αυτών στην
οικονομική ζωή της αυτοκρατορίας, ο
Ανδρόνικος Β' προσκολλήθηκε αποκλειστικά
στη Γένουα, η οποία θα κάλυπτε επιπλέον το
κενό που είχε επιφέρει στην άμυνα του
Βυζαντίου η διάλυση του βυζαντινού στόλου
λόγω οικονομικής ένδειας. Η Βενετία
κυριαρχούσε ήδη στα νότια του Αιγαίου
Πελάγους, ενώ η Γένουα εδραιώθηκε από τον
Ανδρόνικο Β' στο Βόρειο Αιγαίο, την
Προποντίδα και τη Μαύρη Θάλασσα.
Η αύξηση ωστόσο της δύναμης της Γένουας
προκάλεσε την αντίδραση της Βενετίας.
Αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσει πόλεμος
μεταξύ των δύο δυνάμεων το 1294. Σ' αυτόν
ενεπλάκη και η βυζαντινή αυτοκρατορία που
πήρε το μέρος των Γενουατών.
Γενοβέζος σημαιοφόρος πεζός
του 13ου αι.

59. Έτσι από Βενετο-γενουατικός ο πόλεμος
μεταβλήθηκε σύντομα σε σύγκρουση μεταξύ
Βενετίας και Βυζαντίου. Όταν μάλιστα το 1299 οι
Γενουάτες έκλεισαν ειρήνη με τους Βενετούς και
αποχώρησαν από τον πόλεμο, το Βυζάντιο έπρεπε
μόνο του πλέον χωρίς στόλο να αντιμετωπίσει
τους ισχυρούς Βενετούς. Δεν έμενε λοιπόν στον
Ανδρόνικο Β' παρά να υποχωρήσει. Το 1302
συμφωνήθηκε εκεχειρία μεταξύ των δύο
δυνάμεων και οι Βενετοί απέκτησαν νέα προνόμια
εις βάρος πάντα του βυζαντινού εμπορίου. Η
αδυναμία λοιπόν του βυζαντινού κράτους και η
άστοχη πολλές φορές πολιτική των αυτοκρατόρων
του έναντι των ιταλικών δυνάμεων όπως του
Ανδρόνικου Β' στη συγκεκριμένη περίπτωση
βοήθησε τις τελευταίες να κυριαρχήσουν
αποκλειστικά στην οικονομική ζωή του
υστεροβυζαντινού κράτους.

60. Μικρά Ασία
Το ενδιαφέρον του Μιχαήλ Η' για τα δυτικά εδάφη της αυτοκρατορίας, η παραμέληση του συστήματος
άμυνας στα ανατολικά σύνορα του κράτους και η γενικότερη ένδεια της αυτοκρατορίας που έκαναν
έντονα την εμφάνισή τους στα χρόνια του Ανδρόνικου Β' ευνόησαν την επέκταση των Τούρκων στη
Μικρά Ασία. Γύρω στα 1300 όλη η βυζαντινή ενδοχώρα της Μικράς Ασίας είχε υποταγεί στους
Τούρκους που ίδρυσαν εκεί μικρές ηγεμονίες. Μόνο κάποιες πόλεις παρέμεναν ακόμη βυζαντινές όπως
η Νίκαια, η Νικομήδεια, η Προύσα, οι Σάρδεις, η Φιλαδέλφεια, η Μαγνησία, η Ηράκλεια του Πόντου, η
Φώκαια και η Σμύρνη.
Μονή της Χώρας,
Κωνσταντινούπολη: «Το
θαύμα της ίασης του
Παραλύτου» (1300).

61. Ο Ανδρόνικος Β' ενδιαφέρθηκε για την
αναδιοργάνωση της άμυνας στην
περιοχή. Το 1293 διόρισε διοικητή του
στρατού της Ανατολής τον ικανό
στρατηγό Αλέξιο Φιλανθρωπηνό που
στασίασε όμως κατά του αυτοκράτορα
και γι' αυτό τυφλώθηκε (1295). Το
Φιλανθρωπηνό διαδέχτηκε το 1297 ο
Ιωάννης Ταρχανειώτης που πήρε μέτρα
για την εξυγίανση της περιοχής. Καθώς
όμως τα μέτρα του συνάντησαν
σύσσωμη την αντίδραση των
μεγαλογαιοκτημόνων και του κλήρου
των ανατολικών επαρχιών,
αναγκάστηκε να αποχωρήσει το 1300.

62. Η ήττα των Βυζαντινών από τα τουρκικά στρατεύματα στη μάχη του Βαφέως το 1302 έφερε σε
εξαιρετικά δύσκολη θέση τον Ανδρόνικο Β'. Από αυτήν πίστεψε ότι θα τον έβγαζαν οι μισθοφόροι
της Καταλανικής Εταιρείας, τους οποίους προσέλαβε το 1304 για να αντιμετωπίσει την τουρκική
προέλαση. Τα νέα όμως προβλήματα που οι Καταλανοί προκάλεσαν στο βυζαντινό κράτος και ο
εμφύλιος που ξέσπασε λίγο αργότερα μεταξύ του Ανδρόνικου Β' και του εγγονού του Ανδρόνικου
Γ' επέτρεψαν την εξάπλωση των Οθωμανών κυρίως Τούρκων στη Μικρά Ασία. Το 1326 έπεσε στα
χέρια τους η Προύσα που έγινε και η πρωτεύουσα της ηγεμονίας τους.
Απεικόνιση της Καταλανικής Εταιρείας σε χειρόγραφο της εποχής.

63. Καταλανική Εταιρεία
Mετά την ήττα των Βυζαντινών στη μάχη του Βαφέως
το 1302 από τους Τούρκους, η επέκταση των
τελευταίων στη Μικρά Ασία συντελούνταν πλέον με
ταχύτατους ρυθμούς. Για να αντιμετωπίσει ο
Ανδρόνικος Β' την τουρκική εξάπλωση δέχτηκε την
προσφορά του αρχηγού της Καταλανικής Μεγάλης
Εταιρείας Ρογήρου de Flor να πολεμήσει με τους
μισθοφόρους του εναντίον των Τούρκων.
Το 1304 οι Καταλανοί νίκησαν τους Τούρκους που
πολιορκούσαν τη Φιλαδέλφεια και ελευθέρωσαν την
πόλη. Μετά τη νίκη τους όμως με τη δικαιολογία ότι ο
βυζαντινός αυτοκράτορας δεν κατέβαλε τους μισθούς
τους εκτράπηκαν σε λεηλασίες και τελικά επιτέθηκαν
κατά της βυζαντινής Μαγνησίας. Σε ακόμη μεγαλύτερες
καταστροφές επιδόθηκαν μετά τη δολοφονία του
αρχηγού τους Ρογήρου στο παλάτι του γιου του
Ανδρόνικου, Μιχαήλ Θ' (1305). Για να εκδικηθούν τους
Βυζαντινούς λεηλάτησαν τμήμα της Θράκης και
Μακεδονίας χωρίς να εξαιρέσουν τις μονές του Αγίου
Όρους. Έπειτα εισέβαλαν στη Θεσσαλία και τελικά,
αφού συνέτριψαν τους Φράγκους ιππότες του Δουκάτου
των Αθηνών (οίκος de Brienne) στον Κηφισό της
Βοιωτίας το Μάρτιο του 1311, ίδρυσαν στην Αθήνα
δική τους ηγεμονία που διατηρήθηκε ως το 1388.
O Ραμόν Μουντανέρ (Ramón
Muntaner), ήταν μέλος της Κομπανίας
και έγραψε Χρονικό για τη δράση της.
Στην εικόνα μια σελίδα του
χειρογράφου.

64. Η παράξενη πορεία των Καταλανών από τη Μικρά Ασία ως την Αθήνα δείχνει αναμφίβολα την
εξασθένιση όχι μόνο του Βυζαντίου, αλλά και των άλλων κρατιδίων του ελλαδικού χώρου.
Επωφελούμενος πάντως από τη στροφή των Καταλανών προς τη φραγκική Ελλάδα ο Ανδρόνικος
Β' ενίσχυσε τις βυζαντινές κτήσεις στο Μοριά και διόρισε εκεί μόνιμο διοικητή πρώτα το Μιχαήλ
Καντακουζηνό και έπειτα τον Ανδρόνικο Ασάν Παλαιολόγο, ενώ ταυτόχρονα σχεδόν (1318)
εξέτεινε τη βυζαντινή κυριαρχία στην περιοχή της ηγεμονίας της Ηπείρου και του κράτους της
Θεσσαλίας.
Η καστροπολιτεία του
Μυστρά στη Λακωνία.

65. Α' Εμφύλιος πόλεμος (1321-28)
Tο βυζαντινό κράτος δεν είχε προλάβει ακόμη να διανύσει μια
περίοδο σταθερότητας μετά την αποκατάσταση της Ορθοδοξίας και
τα μέτρα για την ανόρθωση της οικονομίας από τον Ανδρόνικο Β',
όταν το τάραξαν εκ νέου δύο εμφύλιοι πόλεμοι που διήρκεσαν με
κάποιες διακοπές από το 1321 ως το 1354. Επρόκειτο ουσιαστικά για
ενδοδυναστικές έριδες, η ανάμιξη ωστόσο σε αυτές ξένων δυνάμεων
και διάφορων πολιτικών και κοινωνικών ομάδων τους προσέδωσε
αντίστοιχα πολιτικό ή κοινωνικό χαρακτήρα, ενώ η δριμύτητά τους
επιτάχυνε την εσωτερική κατάρρευση της αυτοκρατορίας.
(στη φωτογραφία η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς που ήκμασεστη φωτογραφία η καστροπολιτεία της Μονεμβασιάς που ήκμασε
την εποχή των Παλαιολόγωντην εποχή των Παλαιολόγων)

66. Ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε ως
προσωπική έριδα μεταξύ του Ανδρόνικου Β' και
του εγγονού του Ανδρόνικου Γ'. Ο μικρός
Ανδρόνικος ήταν ο αγαπημένος εγγονός του
Ανδρόνικου Β', σε νεαρή ηλικία μάλιστα είχε
λάβει τον τίτλο του συμβασιλέα. Η επιπόλαιη
όμως και ακόλαστη ζωή του Ανδρόνικου Γ'
δυσαρεστούσε το γηραιό αυτοκράτορα. Όταν
μάλιστα μια ερωτική περιπέτεια του μικρού
Ανδρόνικου είχε ως αποτέλεσμα να σκοτωθεί
κατά λάθος ο αδερφός του Μανουήλ και να
πεθάνει από τη λύπη του ο πατέρας τους Μιχαήλ
Θ', ο Ανδρόνικος Β' απέκλεισε τον εγγονό του
από κάθε δικαίωμα διαδοχής. Απέναντι σε αυτή
την απόφαση του παππού του ο Ανδρόνικος Γ'
αντέταξε μαζί με τους φίλους του Ιωάννη
Καντακουζηνό, Συργιάννη, Θεόδωρο Συναδηνό
και Αλέξιο Απόκαυκο ισχυρή αντιπολίτευση. Η
νέα γενιά της βυζαντινής αριστοκρατίας
επαναστάτησε και ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β'
να αναγνωρίσει το 1321 τον Ανδρόνικο Γ' ως
αυτοκράτορα και να του μεταβιβάσει τη Θράκη
και περιοχές της Μακεδονίας. Τη συμφωνία αυτή
ακολούθησαν νέες διαμάχες και συμφωνίες.
Αμφίπολη Μακεδονίας, βυζαντινός
πύργος, 14ος αι. Οι πύργοι που είναι
διάσπαρτοι στη Μακεδονία και τη Θράκη
αποτυπώνουν την προσπάθεια επιφανών
αριστοκρατών να αναδειχθούν στην
ταραγμένη πολιτική σκηνή της εποχής.

67. Όλη αυτή η αναταραχή επιδείνωσε τα οικονομικά του κράτους. Επιπλέον έδωσε την ευκαιρία
στους Τούρκους να καταλάβουν το 1326 την Προύσα και στους Σέρβους και Βούλγαρους να
αναμιχθούν στις ενδοβυζαντινές διαμάχες. Τελικά, αυτός που κατάφερε να επικρατήσει ήταν ο
μικρός Ανδρόνικος, που ανάγκασε τον παππού του σε παραίτηση το 1328 και έμεινε μόνος στο
θρόνο ως Ανδρόνικος Γ'. Όσο για τον Ανδρόνικο Β', αυτός αναγκάστηκε να περιβληθεί το
μοναχικό σχήμα. Πέθανε τέσσερα χρόνια αργότερα (1332) ως μοναχός Αντώνιος.
Η Παναγία
Οδηγήτρια στο
Μυστρά, 1310.