Prehistoric Archaeology

1. Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ
ΤΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
α. κατοίκηση

2. Το Αιγαίο πέλαγος, η
κατάσπαρτη από μικρά και
μεγάλα νησιά θάλασσα, που οι
αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν έτσι
από τα μεγάλα του κύματα, τις
αίγες, όπως τις έλεγαν, αποτέλεσε
πόλο έλξης από την 11η χιλιετία
περίπου π.Χ., δεν κατοικήθηκε
όμως συστηματικά πριν από τη
Νεολιθική εποχή (6800-3200
π.Χ.). Η θάλασσα αυτή αποτελεί
κατά την εποχή του Χαλκού
(3200-1050 π.Χ.) την υδάτινη
λωρίδα που ενώνει την
ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά
Ασία, και την Κρήτη και το νότιο
Αιγαίο με το βορειοελλαδικό
χώρο, τα νότια Βαλκάνια και τον
Εύξεινο Πόντο, συνιστώντας έτσι
πεδίο έντονων οικονομικών,
κοινωνικών και εν γένει
πολιτιστικών ζυμώσεων.

3. Η αναζήτηση και εξεύρεση μετάλλων (χαλκού, άργυρου, μόλυβδου) στις Κυκλάδες και η χρήση
κραμάτων ανθεκτικού ορείχαλκου (μπρούντζου) από ασιατικές πηγές, επιφέρουν από τις αρχές της
3ης χιλιετίας π.Χ. αποφασιστικές αλλαγές στην εργαλειοτεχνία, βελτιώνουν την αγροτική
παραγωγή και δίνουν ώθηση στη βιοτεχνία και το εμπόριο. Πρωτεύοντα ρόλο στη διάδοση της
τεχνογνωσίας του ορείχαλκου στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο έχουν τα νησιά του βορειοανατολικού
Αιγαίου, στα οποία, από τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, αναπτύσσονται πολυάνθρωποι
οικισμοί με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά.

4. Στα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Πολιόχνης Λήμνου αναγνωρίζεται η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης με
δομές δημοκρατικές, ορατές στην ύπαρξη κοινοτικού χώρου συνεδριάσεων, του λεγόμενου
"Βουλευτηρίου". Αποφασιστική είναι η συμβολή των Κυκλάδων στην ανάπτυξη της ναυτιλίας, τη
χάραξη νέων θαλάσσιων δρόμων και την πλοκή εμπορικών δικτύων, μέσω των οποίων, έρχονται σε
επαφή η ηπειρωτική και παράκτια Ελλάδα, η Μικρά Ασία και τα νησιά, δημιουργώντας από τα μέσα της
3ης χιλιετίας μια πολιτιστική κοινή, που περιγράφεται εύστοχα με τον όρο "διεθνές πνεύμα".
Οι σημαντικότερες θέσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο
.Αιγαίο
ΘΑΣΟΣ
1. Σκάλα Σωτήρος
2. Λιμενάρια
3. Καστρί
ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ
4. Μικρό Βουνί
ΙΜΒΡΟΣ
5. Κάστρο
ΤΡΩΑΔΑ
6. Τροία
ΛΗΜΝΟΣ
7. Πολιόχνη
8. Κουκονήσι
9. Μύρινα
ΛΕΣΒΟΣ
10. Μήθυμνα
11. Κουρτήρ
12. Θερμή
ΣΚΥΡΟΣ
13. Παλαμάρι
Επεξεργασία ΙΜΕ
ΧΙΟΣ
14. Άγιο Γάλα
15. Εμποριό
ΣΜΥΡΝΗ
16. Liman Tepe
17. BaklaTepe
ΣΑΜΟΣ
18. Τηγάνι
19. Ηραίο
ΡΟΔΟΣ
20. Ασώματος
ΚΕΑ
21. Αγία Ειρήνη
ΚΥΘΝΟΣ
22. Σκουριές
ΣΥΡΟΣ
23. Καστρί
ΣΙΦΝΟΣ
24. Άγιος Σώστης
ΠΑΡΟΣ
25. Κάμπος
ΝΑΞΟΣ
26. Γρόττα
27. Άγιοι
Ανάργυροι
28. Πάνορμος
ΙΟΣ
29. Σκάρκος
ΘΗΡΑ
30. Ακρωτήρι
ΚΥΘΗΡΑ
31. Καστρί
ΗΠΕΙΡΩΤΙΚ
Η ΕΛΛΑΔΑ
32. Λέρνα
33. Τίρυνς
34. Αίγινα
35. Θήβα
36. Λιθαρές
37. Λευκαντί
38. Μάνικα
39. Πευκάκια

5. Οι έμπειροι κυκλαδίτες ναυτικοί συμπράττουν κατά τη Μέση Χαλκοκρατία (2000-1550 π.Χ.) με τη
μεγάλη οικονομική δύναμη της περιόδου, τη μινωική Κρήτη, αποκτούν πλούτο και οργανώνουν τους
πρώτους μεγάλους οικισμούς, οι οποίοι, παρά τις αλλεπάλληλες φυσικές καταστροφές, επιβιώνουν
και εξελίσσονται κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (1550-1050 π.Χ.) σε ισχυρά αστικά κέντρα. Το
Ακρωτήρι Θήρας αποτελεί κατά την Υστεροκυκλαδική Ι περίοδο μοναδικό κοσμοπολίτικο κέντρο,
στο οποίο συμβιώνουν στοιχεία της μινωικής Κρήτης (αρχιτεκτονική, τοιχογραφίες, λατρεία) και του
ανερχόμενου μυκηναϊκού κόσμου μέσα σε έντονα κυκλαδικό κλίμα. Η έκρηξη του ηφαιστείου της
Θήρας (1628 π.Χ.), η αύξηση της μυκηναϊκής δύναμης και η καταστροφή των μινωικών ανακτόρων
(περίπου το 1450 π.Χ.) σηματοδοτούν μια νέα πολιτιστική περίοδο στα νησιά του Αιγαίου.

6. Οι Κυκλαδίτες εξακολουθούν να βρίσκονται στο προσκήνιο, συνεργαζόμενοι πλέον στο
θαλάσσιο διαμετακομιστικό εμπόριο με τους Μυκηναίους. Η εμβέλεια των Μυκηναίων
φθάνει ως το βορειοανατολικό Αιγαίο (Λήμνος). Η επίδραση όμως του μυκηναϊκού
πολιτισμού γίνεται ολοένα πιο ισχυρή και είναι εμφανής στην αρχιτεκτονική (οχυρώσεις), τη
διοικητική οργάνωση (μέγαρα), τη θρησκεία (ιερά), τα ταφικά έθιμα και την τέχνη κυρίως
των Κυκλάδων και των νησιών του νότιου Αιγαίου.
Μυκηναϊκή Κυλικα Υστεροελλαδική ΙΙΙ Α2
περίοδος
1350-1300 π.Χ.
Ύ.: 16,5 εκ. / Δ.βάσ.: 8,6 εκ. / Δ.χείλ.: 15,4 εκ.
Άγνωστη προέλευση.
Περιγραφή: Η κύλικα ήταν το κατ' εξοχήν αγγείο
πόσεως των Μυκηναίων. Πρόκειται για μια καθαρά
ελλαδική δημιουργία, που έλκει την καταγωγή της
από τη μεσοελλαδική παράδοση της μινύειας
κεραμικής.
Ο τελετουργικός χαρακτήρας των κυλίκων σε
συνδυασμό με την περίτεχνη στιλπνή διακόσμησή
τους φαίνεται ότι τις έκαναν περιζήτητες σε όλη
την ανατολική Μεσόγειο και τη νότια Ιταλία, όπου
εξάγονταν ως είδη πολυτελείας για τοπικές
αριστοκρατικές ομάδες καθ' όλη τη διάρκεια του
14ου και του 13ου αι. π.Χ.

7. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

8. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ ΓΕΝΙΚΑ
Τα αρχαιολογικά δεδομένα από ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες πιστοποιούν ότι η κατοίκηση,
η οικονομική ανάπτυξη, η κοινωνική σύνθεση και εν γένει η πολιτιστική εξέλιξη των νησιωτικών
οικισμών του Aιγαίου παρουσιάζει τοπικές ιδιομορφίες στη διάρκεια της Πρώιμης Xαλκοκρατίας (3η
χιλιετία π.Χ.). Oι ιδιομορφίες αυτές οφείλονται στο μέγεθος των νησιών, τις γεωμορφολογικές-
κλιματολογικές συνθήκες, τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές καθώς και στην απόσταση τόσο
μεταξύ τους όσο και από την πλησιέστερη ηπειρωτική χώρα. Στα νησιά του Aιγαίου διακρίνονται δύο
σημαντικοί πολιτισμοί: ο Τρωικός και ο Kυκλαδικός.
Κυκλαδικό βιολόσχημο ειδώλιο από μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος
- φάση Πηλού, 3200-2800 π.Χ.
Ύ.: 9,8 εκ. / Πλ. ώμων: 2,7 εκ.. Από την Αντίπαρο (;)
Περιγραφή: Τα "βιολόσχημα" ειδώλια, που ονομάστηκαν έτσι επειδή το
περίγραμμά τους θυμίζει έντονα το σχήμα του βιολιού, αποτελούν το
συνηθέστερο τύπο σχηματικών ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου.
Αποτελούν εξέλιξη των βιολοειδών μορφών της Νεότερης Νεολιθικής
(5300-3200 π.Χ.) και είναι κατά κανόνα μικρού μεγέθους, πολύ λεπτά, με
μακρύ ραβδόσχημο στέλεχος, που αποδίδει το κεφάλι και το λαιμό, και δύο
πλατιές εγκοπές που διαμορφώνουν τη "μέση" του σώματος. Σε αρκετά
παραδείγματα υπάρχει εγχάρακτο ηβικό τρίγωνο ή, σπανιότερα, ανάγλυφοι
μαστοί, γεγονός που υποδηλώνει ότι απεικόνιζαν γυναικείες μορφές. Το
συγκεκριμένο παράδειγμα, πέραν του ηβικού τριγώνου, έχει και εγχάρακτες
πτυχώσεις στην περιοχή της μέσης. Ανάλογες πτυχώσεις εμφανίζονται και
σε υστερότερα, φυσιοκρατικά ειδώλια και θεωρείται ότι υποδηλώνουν
κατάσταση λοχείας.

9. O Τρωικός πολιτισμός, περιλάμβανε καταρχήν την Τροία, που άρχισε να ανασκάπτεται το 1870 από
το γερμανό Ε. Σλήμαν, και οικισμούς των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου, όπως η Πολιόχνη
Λήμνου, η Θερμή Λέσβου, το Εμποριό Χίου και το Ηραίο Σάμου, οι οποίοι παρουσιάζουν
πολιτισμική συνάφεια με την Τροία στην αρχιτεκτονική, την κεραμική κ.λπ. Νεότερες έρευνες σε
νησιά του βόρειου (Θάσος, Σαμοθράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Σκύρος) και του νοτιοανατολικού Αιγαίου
(Pόδος) καθώς και σε παράκτιες θέσεις της Μικράς Ασίας (Kum Tepe, Besik-Tepe, Liman Tepe,
Bakla Tepe) συνηγορούν στη διεύρυνση του Τρωικού πολιτισμού και στο χαρακτηρισμό του ως
πολιτισμικού κύκλου του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου. Κυριότερα χαρακτηριστικά του είναι
η ανάπτυξη των πρώτων στον ελλαδικό-αιγαιακό χώρο οικισμών με πρωτοαστικό χαρακτήρα και η
ανάπτυξη και διάδοση της μεταλλουργίας του μπρούντζου στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο
Αριστερά: Πολιόχνη. Χάλκινα εγχειρίδια από το "θησαυρό" της Ερυθράς φάσης (χώρος 829).
Λήμνος, Αρχαιολογικό Μουσείο.
Δεξιά: Πολιόχνη. Οι συντελεστές της ανασκαφής του 1936 πάνω στο τείχος της Κυανής περιόδου.

10. Ο Κυκλαδικός πολιτισμός αναπτύχθηκε στα νησιά των Κυκλάδων και άρχισε να ερευνάται το 1898
από τον πρωτοπόρο έλληνα αρχαιολόγο Χρ. Τσούντα. Eίναι γνωστός κυρίως από τα πολυάριθμα
νεκροταφεία και από λιγοστούς ανασκαμμένους οικισμούς. Στην ανάπτυξη του κυκλαδικού
πολιτισμού, που κορυφώθηκε κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (2800-2300 π.X.), συντέλεσε η
εκμετάλλευση των λατομείων οψιανού της Μήλου και των μεταλλείων αργύρου, μολύβδου και
χαλκού στη Σίφνο, την Κύθνο κ.α. καθώς και η ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου.
Τα νησιά Μήλος (αριστερά) και Σίφνος (δεξιά)

11. Οι Κυκλάδες αποτέλεσαν το φορέα επικοινωνίας του βόρειου Αιγαίου και της Μικράς Ασίας με την
κεντρική και τη νότια ηπειρωτική Eλλάδα και, λίγο πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας, συντέλεσαν
αποφασιστικά στη διαμόρφωση μιας πολιτισμικής κοινής, κατά την οποία επικρατεί στο Αιγαίο το
λεγόμενο "διεθνές πνεύμα". Σε αντίθεση με το βορειοανατολικό Αιγαίο, στις Κυκλάδες δεν
αναπτύσσονται μεγάλοι οικισμοί με πρωτοαστικό χαρακτήρα πριν από τη 2η χιλιετία π.Χ.
Αριστερά: Αττική. Μαρμάρινη κεφαλή ειδωλίου τύπου Πλαστηρά. Πρωτοκυκλαδική I περίοδος.
Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 342. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Δεξιά: Άωτο χυτροειδές σφαιροειδές αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση .

12. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΒΟΡΕΙΟ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ
Στα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, με τις μικρότερες ή μεγαλύτερες
καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τα εκτεταμένα βοσκοτόπια, που ευνόησαν την ανάπτυξη της
αγροτικής οικονομίας, αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3000-2300/2200 π.Χ.)
παράλιοι, πολυάνθρωποι οικισμοί, μερικοί από τους οποίους παρουσιάζουν ήδη από τις αρχές της
3ης χιλιετίας π.Χ. τη μορφή πρώιμων, των παλαιότερων στο Αιγαίο, αστικών κέντρων. Σ' αυτό
συντέλεσε η γειτνίαση των νησιών με τη μικρασιατική παραλία και την πλούσια σε πρώτες ύλες
(μέταλλα, πολύτιμοι λίθοι) και τεχνογνωσία (ορείχαλκος, κεραμικός τροχός) ενδοχώρα της, καθώς
και η θέση τους στους καίριους θαλάσσιους δρόμους από τον Εύξεινο Πόντο προς το νότιο Αιγαίο,
που ευνόησε την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

13. Λιθόκτιστοι οικισμοί με οργανωμένο πολεοδομικό ιστό, συστήματα οχυρώσεων, λειτουργικό οδικό
δίκτυο και πλατείες, κοινοτικά κτήρια (Σιταποθήκη και Βουλευτήριο Πολιόχνης Λήμνου), κτίσματα για
τη στέγαση του συντονιστικού οργάνου της κοινότητας, κατανομή και εξειδίκευση εργασίας
(εργαστήρια μεταλλοτεχνίας κ.λπ.), συγκεντρώνουν πλούτο (π.χ. θησαυρός Κίτρινης Πολιόχνης) μέσω
του εμπορίου και παρουσιάζουν στενή πολιτιστική συνάφεια με οικισμούς της παράκτιας Μικράς
Ασίας, όπως η Τροία, το Kum Tepe, Besik-Tepe (φωτογραφία), Liman Tepe και το Bakla Tepe. Παρά
το ότι συνιστούν έναν ευρύ πολιτισμικό κύκλο, παλαιότερα γνωστό ως Τρωικό πολιτισμό, βρίσκονται,
ιδιαίτερα κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., σε διαρκώς εντεινόμενο οικονομικό ανταγωνισμό, τον
οποίο κάποιοι οικισμοί, όπως η Θερμή Λέσβου, δεν αντέχουν και εγκαταλείπονται.

14. Λίγο αργότερα, οικισμοί όπως η Τροία ΙΙg και η Κίτρινη Πολιόχνη διεκδικούν τον έλεγχο του
θαλάσσιου εμπορίου μεταξύ βόρειου και νότιου Αιγαίου. Νοτιότερα, κοντά στη Σμύρνη, ο
οικισμός στο Liman Tepe/Κλαζομενές διαθέτει από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. οχυρωμένο
λιμάνι, σημαντικό για το εμπόριο μεταξύ Μικράς Ασίας και Κυκλάδων, ενώ αργότερα ενισχύει
την οχύρωσή του με πύργους, αποδεικνύοντας ότι η Τροία δεν αποτελούσε το μοναδικό ισχυρό
οικισμό της δυτικής Μικράς Ασίας κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.

15. Ιδιαίτερη είναι η συμβολή των νησιωτών του βόρειου Αιγαίου στη διάδοση και ανάπτυξη της
μεταλλουργίας του κασσιτερούχου χαλκού (μπρούντζου) στις Κυκλάδες κατά τη μεταβατική
φάση Λευκαντί Ι-Καστρί. Η επίδραση αυτή αναζητείται και σε πιθανολογούμενες μετακινήσεις
πληθυσμών από το βόρειο Αιγαίο στις Κυκλάδες, οι οποίες ανιχνεύονται, εκτός από τη
μεταλλουργία, στην αρχιτεκτονική και την κεραμική του τέλους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ.
Μετάλλινη φιάλη, άργυρος, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. (Ύ.: 1,8
εκ./Δ.χείλ.: 5,8 εκ /Δ.βάσ.: 2,7 εκ.).
Μικροσκοπική ασημένια φιάλη με υποτυπωδώς διαμορφωμένη δακτυλιόσχημη βάση. Η φιάλη έχει
κατασκευαστεί με σφυρηλάτηση. Τα μετάλλινα αντικείμενα που σώζονται από την πρώτη φάση της
Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Πρωτοκυκλαδική Ι - 3200-2800 π.Χ) είναι ελάχιστα. Μόνον κατά την
επόμενη Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (2800-2300 π.Χ.) παρατηρείται αξιοσημείωτη ανάπτυξη της
μεταλλοτεχνίας. Οι Κυκλάδες διέθεταν σημαντικές για την εποχή πηγές μετάλλων: χαλκό στην Κύθνο
και ίσως τη Σέριφο, μόλυβδο και άργυρο στη Σίφνο.

16. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ –
ΚΥΚΛΑΔΕΣ
Στα βραχώδη και άγονα νησιά των
Κυκλάδων, με τα λιγοστά
καλλιεργήσιμα εδάφη και
βοσκοτόπια, αναπτύχθηκε κατά την
Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3η
χιλιετία π.Χ.) ένας από τους
σημαντικότερους πολιτισμούς του
προϊστορικού Αιγαίου, ο
Κυκλαδικός. Στην ανάπτυξή του
συντέλεσε αποφασιστικά η
γεωγραφική θέση των νησιών στο
νότιο Αιγαίο, ανάμεσα στις
μεγάλες στεριές της Ελλάδας και
της Μικράς Ασίας, και η θάλασσα,
που άφηνε περιθώρια πλεύσης
προς όλα τα σημεία του ορίζοντα
και επέτρεψε την ανάπτυξη του
θαλάσσιου εμπορίου.

17. Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μήλο, η ανθρώπινη παρουσία στα Κυκλαδονήσια
ανάγεται στην Ανώτερη Παλαιολιθική (11η χιλιετία π.Χ.) και συνδέεται με την εξόρυξη του οψιανού,
για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων, όπως αυτών που βρέθηκαν στην Πελοπόννησο, στο σπήλαιο
Φράγχθι της Ερμιονίδας. Ίχνη μονιμότερης εγκατάστασης εντοπίζονται από την 8η χιλιετία π.Χ. στο
Μαρουλά Κύθνου, ενώ η συστηματική κατοίκηση των νησιών σημειώνεται κατά τη Νεότερη (4800-
4500 π.Χ.) και την Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.), ως συνέπεια της ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας
και της αναζήτησης ανθεκτικών πρώτων υλών, όπως του οψιανού και των μετάλλων, η χρήση των
οποίων έμελλε να σημαδέψει την αγροτική οικονομία των νεολιθικών κοινοτήτων του Αιγαίου.
Οι σημαντικότερες θέσεις της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου
1. Κεφάλα
2. Αγία Eιρήνη
3. Σκουριές
4. Άγιος Σώστης
5. Φυλακωπή
6. Πηλός
7. Χαλανδριανή
8. Όρος Κύνθος
9. Πλαστηράς
10. Κουκουναριές
11. Παροικιά
:Επεξεργασία ΙΜΕ
12. Κάμπος
13. Γλυφά
14. Πύργος
15. Δριός
16. Ακρωτήρι
17. Απλώματα
18. Γρόττα
19. Απείρανθος
20. Άγιοι
Ανάργυροι
21. Αφεντικά
22. Σπήλαιο Ζα
23. Λούρος
24. Λάκκουδες
25. Σπεδός
26. Πάνορμος
27. Kάβος
Δασκαλειού
28. Κάψαλα
29. Μινώα
30. Δωκαθίσματα
31. Μαρκιανή
32. Σκάρκος
33. Ακρωτήρι

18. Ο Κυκλαδικός πολιτισμός αποτελεί τη φυσική εξέλιξη του πολιτισμού Αττικής-Κεφάλας της
Τελικής Νεολιθικής. Σ' αυτόν διακρίνονται τρεις χρονικές περίοδοι:
η Πρωτοκυκλαδική Ι (3200-2800 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Γρόττας-Πηλού,
η Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2800-2300 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Κέρου-Σύρου και
η Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ (2300-2000 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Φυλακωπής Ι.
Κεφάλι ειδωλίου τύπου Πλαστηρά, μάρμαρο, Κυκλαδικό.
Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος - φάση Πλαστηρά
3200-2800 π.Χ. Ύ.: 10,4 εκ. Από την Αττική (;)
Περιγραφή: Κεφαλή και λαιμός ειδωλίου τύπου Πλαστηρά με πολύ
εκλεπτυσμένα χαρακτηριστικά. Στο λεπτό πρόσωπο δηλώνονται
ανάγλυφα τα αυτιά, η μύτη και το στόμα, ενώ ο λαιμός είναι
αναλογικά πολύ μακρύς. Τα ειδώλια τύπου Πλαστηρά
χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο και αποτελούν την
πρώτη προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης της ανθρώπινης
μορφής στην Κυκλαδική τέχνη.
Το συγκεκριμένο ειδώλιο προέρχεται πιθανώς από την Αττική,
γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη επαφών αλλά και την έντονη
επίδραση που άσκησε ο Κυκλαδικός Πολιτισμός στην ηπειρωτική
Ελλάδα ήδη από αυτήν την πρώιμη περίοδο. Οι επαφές των
Κυκλαδιτών δεν περιορίζονται βέβαια στην Αττική. Κυκλαδικά
αντικείμενα έχουν βρεθεί επίσης στα παράλια της Πελοποννήσου,
της Βοιωτίας, της Εύβοιας, της Θεσσαλίας, όπως επίσης στο βόρειο
Αιγαίο και την Κρήτη.

19. Μικροί οικισμοί με λιθόκτιστα σπίτια, νεκροταφεία με κιβωτιόσχημους τάφους, μαρμάρινα
ειδώλια και αγγεία, αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, που
διαμορφώνονται ήδη από την Πρωτοκυκλαδική Ι. Εξόρυξη μετάλλων, ιδιαίτερη ανάπτυξη της
ναυσιπλοΐας και επέκταση των εμπορικών ανταλλαγών σε ολόκληρο το Αιγαίο χαρακτηρίζουν την
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ, τη χρυσή περίοδο του Κυκλαδικού πολιτισμού.
Ειδώλιο ανδρικής μορφής μετακανονικού τύπου
μόλυβδος, Κυκλαδικό
Πρωτοκυκλαδική ΙΙ-ΙΙΙ περίοδος
περ. 2300 π.Χ.
Υ: 9 εκ / Πλ.: 3,6 εκ / Πάχ.:1,4 εκ. Άγνωστη προέλευση.
Περιγραφή: Αυτό το μολύβδινο ειδώλιο αποτελεί μια από τις
εξαιρετικά σπάνιες δημιουργίες της Κυκλαδικής τέχνης. Κατά
την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού τα μέταλλα ήταν ακόμη
δυσεύρετα και χρησίμευαν κυρίως για την κατασκευή όπλων
και εργαλείων. Τα μολύβδινα και χάλκινα ειδώλια της
περιόδου από τις Κυκλάδες είναι ελάχιστα.
Τα μορφολογικά στοιχεία του συγκεκριμένου ειδωλίου το
εντάσσουν στο «μετακανονικό τύπο», γεγονός που επιτρέπει τη
χρονολόγησή του στη μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ
στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο.

20. Την περίοδο αυτή επικρατεί στο Αιγαίο το λεγόμενο "διεθνές πνεύμα", όρος που διατυπώθηκε από
τον άγγλο C. Renfrew, τον σημαντικότερο μετά το Χρ. Τσούντα ερευνητή των προϊστορικών
Κυκλάδων. Εντατικές επαφές με το βόρειο και ανατολικό Αιγαίο και πιθανές μετακινήσεις
πληθυσμών κατά τη μεταβατική φάση Καστρί, συνοδεύονται από εγκατάλειψη των παλιών μικρών
οικισμών και οδηγούν στη δημιουργία νέων μεγάλων οικισμών κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ.
Σχεδιαστική απόδοση συμπλέγματος
τριών μαρμάρινων ειδωλίων και διπλού
ειδωλίου.
Τροία II-V. "Δέπατα αμφικύπελλα".
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

21. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΦΑΣΗ
Κατά τα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής II και της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (2450/2350-2200/2150 π.Χ.)
εμφανίζονται κάποια πρωτόγνωρα στοιχεία στην αρχιτεκτονική, την κεραμική και τη μεταλλοτεχνία
των Κυκλάδων και της κεντρικής και νότιας ηπειρωτικής Ελλάδας, τα οποία παρουσιάζουν
ομοιότητες με αντίστοιχα στοιχεία από το βόρειο και το ανατολικό Αιγαίο (Τροία ΙΙ-ύστερη,
Ερυθρά-Κίτρινη Πολιόχνη). Οι ομοιότητες αυτές συνδέονται από ομάδα ερευνητών με
μετακινήσεις πληθυσμών από το βόρειο Αιγαίο προς τις Κυκλάδες και με τη διάδοση των νέων
αυτών στοιχείων στην παράλια ηπειρωτική χώρα. Σύμφωνα με άλλη άποψη οι ομοιότητες αυτές
είναι απόρροια των εντατικών εμπορικών επαφών που άρχισαν πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ.,
στο πλαίσιο εξασφάλισης μετάλλων από τις Κυκλάδες, και οδήγησαν σταδιακά στη διαμόφωση
μιας πολιτισμικής κοινής στο Αιγαίο, η οποία περιγράφεται με τον όρο "διεθνές πνεύμα".
Τροία. Ο ποταμός Σκάμανδρος
κοντά στην περίφημη πολιτεία του
Πριάμου

22. Στοιχεία της φάσης αυτής, γνωστής ως φάση Λευκαντί I-Καστρί, εντοπίζονται στη Σκύρο
(Παλαμάρι), την παράκτια Θεσσαλία (Πευκάκια), τη Βοιωτία (Λιθαρές), σε παράλιους οικισμούς
και νεκροταφεία της ανατολικής Αττικής (Άγιος Κοσμάς), της δυτικής Εύβοιας (Λευκαντί,
Μάνικα) και της Αργολίδας (Λέρνα, Τίρυνς), στην Αίγινα και σε οικισμούς των Κυκλάδων
(Καστρί Σύρου, Πάνορμος και σπήλαιο Ζα Nάξου, Σκάρκος Ίου).
Αριστερά: Σχήματα κεραμικών αγγείων της φάσης Λευκαντί I που βρέθηκαν στο Kαστρί της
Σύρου (2450/2400-2200/2150 π.X.): 1-3. δέπας αμφικύπελλο, 4. λοξότμητη σφαιρική πρόχους, 5.
σφαιρική πυξίδα (κατά J.B. Rutter).
Δεξιά: το σπήλαιο Ζα στη Νάξο.

23. Χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της λεγόμενης και "ανατολίζουσας" φάσης είναι η οχύρωση των
πρωτοκυκλαδικών οικισμών (Καστρί Σύρου, Πάνορμος Νάξου), η χειροποίητη κόκκινη και μαύρη
στιλβωμένη κεραμική, η χρήση, για πρώτη φορά στο Αιγαίο, κεραμικού τροχού και η ιδιαίτερη
ανάπτυξη της μεταλλουργίας του μπρούντζου, που στο βόρειο Αιγαίο είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη
από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.X.
Ο οχυρωμένος οικισμός στο Καστρί Σύρου.

24. Χαρακτηριστικά σχήματα αγγείων της περιόδου είναι τα κύπελλα με μια ή δύο λαβές, τα δέπατα
αμφικύπελλα (φωτογραφία) οι λοξότμητες ή ευρύστομες πρόχοι με σφαιρικό σώμα. Ο κεραμικός
τροχός χρησιμοποιείται στην κατασκευή ανοιχτών φιαλών. Τέλος, στη μεταλλοτεχνία, η
αρχαιομετρική μελέτη των μπρούντζινων αντικειμένων από τις Κυκλάδες (Kαστρί) αποδεικνύει τη
χρήση κραμάτων κασσιτερούχου μπρούντζου, όμοιας σύστασης με εκείνα που χρησιμοποιήθηκαν
στην Τροία και την Πολιόχνη Λήμνου

25. ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ
Σε αντίθεση με την Πρώιμη
Χαλκοκρατία, τα αρχαιολογικά
κατάλοιπα της Μέσης στα νησιά του
Αιγαίου είναι προς στιγμήν περιορισμένα
και επιτρέπουν μια πρώτη μόνον
προσέγγιση της οικιστικής, οικονομικής
και κοινωνικής οργάνωσης των
νησιωτικών κοινοτήτων της περιόδου.
Kυλινδρικό σκεύος, πιθανόν βάση
αγγείου, με ζωγραφιστή παράσταση
ψαράδων. Από την πόλη III της
Φυλακωπής της Mήλου.

26. Στα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας
όπως η Πολιόχνη Λήμνου και η Θερμή Λέσβου κατοικούνται και πάλι, μετά από εγκατάλειψη μερικών
εκατοντάδων ετών, χωρίς όμως να ανακτήσουν την παλαιά τους αίγλη. Αντίθετα με αυτά, οικισμοί όπως
το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης και το Κουκονήσι Λήμνου κατοικούνται χωρίς διακοπή και γνωρίζουν
πληθυσμιακή αύξηση, οικοδομική επέκταση και οικονομική ακμή, οφειλόμενη κατά βάση στη θέση
τους πάνω στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους που ένωναν τον Εύξεινο Πόντο και τη Μικρά Ασία
με το κεντρικό Αιγαίο, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη.
Χάρτης της
Σαμοθράκης

27. Οι σημαντικότερες θέσεις της Μέσης Χαλκοκρατίας
.στα νησιά του Αιγαίου
ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ
1. Mικρό Bουνί
ΛΗΜΝΟΣ
2. Πολιόχνη
3. Kουκονήσι
ΛΕΣΒΟΣ
4. Άντισσα
5. Μήθυμνα
6. Θερμή
7. Kουρτήρ
ΣΚΥΡΟΣ
8. Aτσίτσα
9. Παλαμάρι
10. Παπά του
Χούμα
ΧΙΟΣ
11. Βολισσός
12. Aρμόλια
13. Eμποριό
ΣΑΜΟΣ
14. Πυθαγόρειο
15. Hραίο
ΚΕΑ
16. Αγία Ειρήνη
ΚΥΘΝΟΣ
17. Λουτρά
ΣΥΡΟΣ
18. Άγιος
Λουκάς
ΤΗΝΟΣ
19. Βρυόκαστρο
ΣΙΦΝΟΣ
20. Κάστρο
21. Άγιος
Ανδρέας
ΠΑΡΟΣ
22. Παροικιά
ΝΑΞΟΣ
23. Νάξος
24. Mικρή
Βίγλα
25. Aϊλάς
ΑΜΟΡΓΟΣ
26. Καστρί
ΙΟΣ
27. Σκάρκος
28. Χώρα
ΜΗΛΟΣ
29. Φυλακωπή
30. Τρυπητή
ΘΗΡΑ
31. Φτελλός
32. Αθηνός
33. Ακρωτήρι
:Επεξεργασία
ΙΜΕ
Αντίθετα με αυτά, οικισμοί όπως το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης και το Κουκονήσι Λήμνου κατοικούνται
χωρίς διακοπή και γνωρίζουν πληθυσμιακή αύξηση, οικοδομική επέκταση και οικονομική ακμή,
οφειλόμενη κατά βάση στη θέση τους πάνω στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους που ένωναν τον
Εύξεινο Πόντο και τη Μικρά Ασία με το κεντρικό Αιγαίο, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη.

28. Στις Κυκλάδες κατοικούνται κατά τη Μεσοκυκλαδική περίοδο, ύστερα από μικρή διακοπή λόγω
φυσικών (σεισμός) ή άλλων αιτίων, οι μεγάλοι οικισμοί της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ, όπως η
Φυλακωπή Μήλου, η Αγία Ειρήνη Κέας και το Ακρωτήρι Θήρας. Οι οικισμοί αυτοί, με την
επίδραση της πανίσχυρης μινωικής Κρήτης, γνωρίζουν οικονομική ευημερία και εξελίσσονται σε
αστικά κέντρα, που θα διατηρήσουν την ισχύ τους και κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο.
Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού),
μάρμαρο. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-
3200 π.Χ. Απόδοση: Καλλιτέχνης Γουλανδρή
Ύ.: 63,4 εκ. Άγνωστη προέλευση
Περιγραφή: Ειδώλιο γυναικείας μορφής με όλα τα χαρακτηριστικά του
"Καλλιτέχνη Γουλανδρή": λυρόσχημη κεφαλή με μακριά τριγωνική μύτη,
έντονη κλίση των ώμων, λεπτοί βραχίονες, μικρά και απομακρυσμένα
στήθη, εγχάρακτη μέση, μικρό ηβικό τρίγωνο, καμπύλοι γλουτοί- και το
μεγαλύτερο της Συλλογής. Ίχνη χρώματος διατηρούνται στο στήθος και στην
πίσω όψη του κεφαλιού, με το οποίο αποδιδόταν η κόμη του ειδωλίου.
Εκτός από τον "Καλλιτέχνη Γουλανδρή" έχουν εντοπιστεί πολλοί άλλοι
"καλλιτέχνες", που συνήθως παίρνουν το όνομα του μουσείου ή της πόλης
όπου βρίσκονται τα πιο χαρακτηριστικά έργα του, του ανασκαφέα που τα
έφερε στο φως ή του συλλέκτη που τα κατέχει. Άλλοι ερευνητές, ωστόσο,
θεωρούν ότι οι απόψεις αυτές προϋποθέτουν την ύπαρξη αρχών,
αισθητικών αντιλήψεων και κοινωνικών δομών που δεν συνάδουν με τα
δεδομένα της κυκλαδικής κοινωνίας της 3ης χιλιετίας π.Χ..

29. Εκτός από τις παράκτιες, κατοικούνται και φυσικά οχυρές θέσεις, όπως το Βρυόκαστρο Τήνου, το
Καστρί Σίφνου, το Καστρί Αμοργού (φωτογραφία) και η Μικρή Βίγλα Νάξου.

30. ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ
Τα νησιά του Αιγαίου ως κατεξοχήν άγονες και απρόσιτες περιοχές στήριζαν ανέκαθεν την
οικονομία τους στη ναυτιλία και το εμπόριο. Τα λιμάνια τους ήταν σημαντικά για τις διεθνείς
ανταλλαγές, καθώς αποτελούσαν ένα αναγκαίο πέρασμα για τα πλοία. Κατά την Ύστερη
Χαλκοκρατία οι Κυκλάδες και αργότερα τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου απέκτησαν
ιδιαίτερη σημασία για το διεθνές εμπόριο, καθώς βρέθηκαν στο κέντρο της μυκηναϊκής εξάπλωσης.
Οι συχνές επαφές με τους άλλους λαούς και ο πλούτος των υλικών αγαθών που έφθανε στα λιμάνια
έφεραν στους κατοίκους των νησιών μεγαλύτερη οικονομική ευμάρεια αλλά και νέες ιδέες από τους
γύρω πολιτισμούς. Με τον τρόπο αυτό διατηρήθηκε το "διεθνές πνεύμα" που διέκρινε τον
πολιτισμικό αυτό χώρο από την Πρώιμη Χαλκοκρατία.
Κεφαλή ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο.
Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.
Ύ.: 24,8 εκ. Άγνωστη προέλευση
Περιγραφή: Το κεφάλι αυτό ανήκει σε μεγάλο γλυπτό κανονικού τύπου
(παραλλαγή Σπεδού). Είναι λυρόσχημο και κλίνει ελαφρώς προς τα πίσω
στην περιοχή του μετώπου. Το μόνο χαρακτηριστικό που αποδίδεται
ανάγλυφα είναι η πλατιά, τριγωνική μύτη. Το έργο διακρίνεται για την
απλότητα, την αρμονία, τη συμμετρία και την αφαιρετικότητα, στοιχεία
που έκαναν την κυκλαδική τέχνη πηγή έμπνευσης για πολλούς και
σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ου αι., όπως ο Brancusi, ο Modigliani, ο
Archipenko, ο Giacometti, ο Moore και η Hepworth, και την καθιέρωσαν
ως μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του
δυτικού πολιτισμού.

31. Η νησιωτική κοινωνία της Ύστερης Χαλκοκρατίας έγινε καθρέπτης των πολιτισμικών εξελίξεων στο
Αιγαίο, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τα ισχυρότερα κράτη. Έτσι, κατά τις πρώιμες περιόδους της
Ύστερης Χαλκοκρατίας υπερισχύουν σε όλους τους τομείς του πολιτισμού οι κρητικές επιδράσεις ως
αποτέλεσμα της μινωικής θαλασσοκρατορίας. Η εικόνα αυτή αλλάζει κατά την περίοδο της
μυκηναϊκής εξάπλωσης (15ος αιώνας π.Χ.). Τα μινωικά στοιχεία εξαλείφονται σταδιακά για να δώσουν
τη θέση τους στα μυκηναϊκά έθιμα. Ειδικότερα η υιοθέτηση των λατρευτικών εθίμων και οι επιρροές
της ηπειρωτικής Ελλάδας στα ταφικά έθιμα θεωρούνται δείκτες της μυκηναϊκής διείσδυσης, η οποία
είχε ίσως το χαρακτήρα ενός μερικού εποικισμού.
Θήρα, Ακρωτήρι-Δυτική οικία. Τοιχογραφία
με παράσταση ψαρά. Αθήνα, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Ρόδος. Φλασκί, τριποδικό σκεύος και
υδρία. Υστεροελλαδική III περίοδος.
Ρόδος, Αρχαιολογικό Μουσείο ΒΕ
1223, 1208, 2863. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

32. Μια παρόμοια εικόνα παρατηρείται και στην εξέλιξη των τεχνών της Υστεροκυκλαδικής εποχής. Οι
Κυκλαδίτες υιοθέτησαν αρχικά τα μινωικά πρότυπα, εισάγοντας ταυτόχρονα νέες μορφές καλλιτεχνικής
δημιουργίας, όπως οι τοιχογραφίες. Η κυκλαδική τέχνη των πρώτων περιόδων της Ύστερης
Χαλκοκρατίας διατήρησε τον ιδιότυπο φυσιοκρατικό χαρακτήρα της μινωικής τέχνης. Μετά την
Υστεροκυκλαδική ΙΙ περίοδο οι μινωικές επιρροές εξασθένησαν και υιοθετήθηκαν σταδιακά οι
καλλιτεχνικές τάσεις της μυκηναϊκής Ελλάδας, ένα γεγονός που εκφράζεται με τη μαζική εισαγωγή
μυκηναϊκών προϊόντων και τη ντόπια κατασκευή αντικειμένων παρόμοιας τεχνοτροπίας.
Τμήματα τοιχογραφίας από ζωφόρο με παράσταση θαλασσινού τοπίου με χελιδονόψαρα..Φυλακωπή
Μήλου, 1600-1500 π.Χ. Η τοιχογραφία κοσμούσε τον τοίχο δωματίου σε συγκρότημα με θρησκευτικό
χαρακτήρα. Το γαλάζιο, το κόκκινο και το μαύρο χρώμα (στο περίγραμμα) χρησιμοποιήθηκαν στη
δημιουργία μιας από τις ωραιότερες αιγαιακές τοιχογραφίες με σαφείς επιρροές από τη Μινωική Κρήτη.

33. Σε όλους τους τομείς του υστεροκυκλαδικού πολιτισμού -από την πολεοδομική οργάνωση και τις
τέχνες μέχρι τη λατρεία και τα ταφικά έθιμα- γίνεται φανερό ότι τα νησιά του Αιγαίου δεν ήταν μόνο
αποδέκτες των πολιτισμικών εξελίξεων της Ύστερης Χαλκοκρατίας, αλλά υπήρξαν σημαντικοί
φορείς και κέντρα διαμόρφωσης αρχικά του μινωικού και κατόπιν του μυκηναϊκού πολιτισμού.

34. ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

35. Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα ο αποικισμός των νησιών
του Aιγαίου δε σημειώθηκε ταυτόχρονα. H απόστασή τους από
την πλησιέστερη στεριά, το μέγεθος, η γεωμορφολογία, το
κλίμα και οι διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές συνιστούν
παράγοντες που προσελκύουν ή αποτρέπουν την κατοίκηση των
νησιών. Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μήλο, η
ανθρώπινη παρουσία σε αιγαιακό νησί ανάγεται στην Ανώτερη
Παλαιολιθική (11η χιλιετία π.Χ.) και συνδέεται με την εξόρυξη
του οψιανού για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων.
Λεπίδα οψιανού. Κυκλαδικό. Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, 3η χιλιετία
π.Χ.. Μ.: 9,9 εκ. Άγνωστη προέλευση.
Περιγραφή: Μεγάλη πρισματική λεπίδα τραπεζιόσχημης τομής, από
οψιανό της Μήλου.
Ο οψιανός, ένα σκληρό ηφαιστειογενές πέτρωμα με υαλώδη μορφή και
στιλπνό μαύρο χρώμα, χρησιμοποιήθηκε κυρίως τη Νεολιθική περίοδο
αλλά και την Εποχή του Χαλκού για την κατασκευή αιχμηρών όπλων και
κοφτερών εργαλείων, όπως λεπίδες, αιχμές βελών, δρεπάνια, πριόνια,
μαχαίρια, ξυράφια κτλ. Η Μήλος είχε εκτεταμμένα κοιτάσματα
εξαιρετικής ποιότητας οψιανού, ο οποίος γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι
εξαγόταν σε διάφορες περιοχές του αιγαιακού χώρου ήδη από το τέλος
της Παλαιολιθικής περιόδου.

36. Ίχνη μονιμότερης εγκατάστασης εντοπίζονται από τη Mεσολιθική εποχή (9000-6800 π.X.) στο
σπήλαιο του Kύκλωπα στα Γιούρα βόρειων Σποράδων και στο Μαρουλά Κύθνου. H συστηματική
κατοίκηση των νησιών σημειώνεται κατά την Aρχαιότερη Nεολιθική (6500-5800 π.Χ) στα
Δωδεκάνησα, στα περισσότερα όμως νησιά πραγματοποιείται κατά τη Νεότερη (4800-4500 π.Χ.) ή
την Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.). Ώθηση στον αποικισμό των νησιών έδωσαν η ανάπτυξη
της ναυσιπλοΐας και η αναζήτηση ανθεκτικών πρώτων υλών, όπως του οψιανού και των μετάλλων,
η χρήση των οποίων σημάδεψε την οικονομία των αγροτικών κοινοτήτων του νεολιθικού Αιγαίου.
Σπήλαιο του Κύκλωπα στη νησίδα Γιούρα της Αλοννήσου. Όστρακα της Νεολιθικής
Εποχής και αγκίστρια της Μεσολιθικής Εποχής

37. Kατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (3η χιλιετία π.Χ.) αναπτύσσονται στις παράκτιες ζώνες των
μεγάλων νησιών του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου πολυάνθρωποι, οχυρωμένοι οικισμοί με
σαφή πολεοδομική διάταξη, κοινοτικά κτίσματα και άλλα κοινωφελή έργα, με εξειδίκευση και
κατανομή εργασίας, οικονομική ευμάρεια και συσσώρευση πλούτου, οι οποίοι συνιστούν τα
πρωιμότερα κέντρα με πρωτοαστικό χαρακτήρα στο Aιγαίο. Στις Κυκλάδες, ιδρύονται κατά την
Πρωτοκυκλαδική Ι και ΙΙ μικροί, παράκτιοι οικισμοί, ενώ στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών
υπάρχουν και μικροί συνοικισμοί.
Πολιόχνη, Κίτρινη περίοδος.
Άποψη του μεγάρου 605 και
των βοηθητικών χώρων 604-
609. Κ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

38. Κατά τη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-Καστρί
οι οικισμοί βρίσκονται σε απόκρημνους,
παραθαλάσσιους λόφους ή σε ψηλές θέσεις,
απομακρυσμένες από την ακτή. Aρκετοί απ'
αυτούς είναι οχυρωμένοι, γεγονός που
συνδέεται με πιθανές πληθυσμιακές
μετακινήσεις από τα νησιά του βόρειου
Αιγαίου προς τις Κυκλάδες. Στα τέλη της
Πρωτοκυκλαδικής περιόδου εγκαταλείπεται το
οικιστικό σχήμα των πολλών, μικρών,
διάσπαρτων οικισμών και οι κάτοικοι των
νησιών συγκεντρώνονται σε έναν ή δύο
μεγαλύτερους και καλύτερα οργανωμένους
οικισμούς, οι οποίοι κατά τη Μεσοκυκλαδική
και την Yστεροκυκλαδική περίοδο θα
εξελιχθούν σε μεγάλες, πυκνοδομημένες και
οχυρωμένες πόλεις, με ιδιαίτερη οικονομική
ανάπτυξη, οφειλόμενη στη συνεργασία με την
οικονομική δύναμη του πρώτου μισού της 2ης
χιλιετίας στο Aιγαίο, τη Μινωική Κρήτη.
Όστρακα και συγκολλημένα αγγεία από τη Χαλανδριανή Σύρου της
φάσης Λευκαντί Ι-Καστρί.

39. Στα τέλη της Μεσοκυκλαδικής και τις αρχές της Υστεροκυκλαδικής περιόδου οι σημαντικότερες
πόλεις των Κυκλάδων (Αγία Ειρήνη, Φυλακωπή, Ακρωτήρι) πλήττονται από φυσικές καταστροφές
και, κατά την Υστεροκυκλαδική Ι, ανοικοδομούνται με εμφανή στοιχεία από τη μινωική
αρχιτεκτονική (τοιχοδομία, τοιχογραφίες). Μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1628 π.Χ.
η Αγία Ειρήνη και η Φυλακωπή παραμένουν τα κυριότερα αστικά κέντρα των Κυκλάδων, έχοντας
όμως δεχθεί επιδράσεις και από τη μυκηναϊκή Eλλάδα (οχυρώσεις, ιερά, μέγαρα).

40. Κατά την πρώιμη Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ η μυκηναϊκή παρουσία στα νησιά είναι καταλυτική και
αισθητή τόσο στους υπάρχοντες, όσο και σε νεοϊδρυόμενους οικισμούς, τόσο στην ερημωμένη
Θήρα (Mονόλιθος) όσο και στα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια. Kατά τη μέση Yστεροκυκλαδική
περίοδο, επεκτείνονται οι υπάρχουσες οχυρώσεις, ενώ νέοι οικισμοί ιδρύονται σε φυσικά οχυρές
θέσεις (Kουκουναριές, Άγιος Ανδρέας). Μετά από περίοδο ευημερίας (ύστερη Υστεροκυκλαδική
ΙΙΙ) οι ακμαίοι κυκλαδικοί οικισμοί εγκαταλείπονται (Φυλακωπή, Kουκουναριές) ή παρακμάζουν
(Aγία Eιρήνη) και βαθμιαία, ως το τέλος του 10ου αιώνα, εξαφανίζονται.

41. Στα τέλη της Ύστερης
Xαλκοκρατίας η μυκηναϊκή
παρουσία είναι αισθητή εκτός από
τις Κυκλάδες και σε νησιά του
ανατολικού (Xίος) και του νότιου
Αιγαίου (Kως, Ρόδος). Mετά
μάλιστα την κατάρρευση των
μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων
(περίπου 1200 π.X.) σημειώνονται
μετακινήσεις πληθυσμών από τη
μυκηναϊκή Ελλάδα προς τα νησιά
αυτά, που επιφέρουν πληθυσμιακή
αύξηση και ευνοούν την
οικονομική τους ανάπτυξη
(Iαλυσός Pόδου).

42. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
Η αρχιτεκτονική μορφή και πολεοδομική εξέλιξη των νησιωτικών οικισμών κατά την εποχή
του Χαλκού εξαρτάται από τη γεωμορφολογία της περιοχής, τον αριθμό των κατοίκων, το
βαθμό της οικονομικής ανάπτυξης, την κοινωνική και τη διοικητική δομή της κοινότητας.
Τέσσερα είναι τα πολεοδομικά σχήματα που αναγνωρίζονται στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα
των μέχρι στιγμής ερευνημένων οικισμών: το ακανόνιστο ή προσθετικό, το ακτινωτό ή
περικεντρικό, το ορθογωνικό και το γραμμικό.
Ίος. Σκάρκος. Ο οικισμός .

43. Oι περισσότεροι οικισμοί παρουσιάζουν ακανόνιστη ή προσθετική διάταξη, η οποία είναι
αποτέλεσμα της γεωμορφολογίας της περιοχής και της σταδιακής πληθυσμιακής αύξησης. Tα σπίτια
είναι ορθογώνια, τραπεζιόσχημα ή και καμπυλόγραμμα και σχηματίζουν πυκνές συστάδες ή
οικοδομικές νησίδες ακανόνιστης μορφής, οι οποίες διαχωρίζονται μεταξύ τους με δρόμους, στενά
μονοπάτια και πλατείες. Tέτοια διάταξη παρουσιάζουν οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο
Eμποριό Χίου, το Παλαμάρι Σκύρου, το Καστρί Σύρου, τον Πάνορμο Nάξου (φωτογραφία), καθώς
και οικισμοί της Μεσοκυκλαδικής και Υστεροκυκλαδικής περιόδου, όπως στην Αγία Ειρήνη Κέας.

44. Ακτινωτή διάταξη μεμονωμένων κτισμάτων ή ομάδων κτηρίων του ίδιου τύπου είναι γνωστή μόνο
από τα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, καθώς και από οικισμούς της δυτικής
Μικράς Ασίας (π.χ. Tροία I, Besik-Tepe, Demircihuyuk). Στις φάσεις Ι-IIIΒ της Θερμής Λέσβου
διακρίνονται κτηριακές ομάδες πανομοιότυπων στενόμακρων ορθογώνιων κτισμάτων, οι οποίες
παρατάσσονται ακτινωτά γύρω από ένα δομημένο κέντρο. Στο Ηραίο Σάμου και πιθανότατα και
στον Ασώματο Ρόδου σημειώνεται ακτινωτή διάταξη ανεξάρτητων, μεγαρόσχημων κτισμάτων.
Κεραμική της Θερμής Λέσβου της Εποχής του Χαλκού

45. Tα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των φάσεων IVA και IVB της Θερμής Λέσβου αποτελούν μοναδικό
δείγμα του "ορθογωνικού" πολεοδομικού συστήματος, που απαντά για πρώτη φορά στην
αρχιτεκτονική του προϊστορικού Αιγαίου, για να αποκτήσει την εξιδανικευμένη του μορφή κατά
την ιστορική εποχή στο ιπποδάμειο σύστημα. Περιλαμβάνει μεγάλα, ισομεγέθη οικοδομικά
τετράγωνα, τα οποία διαχωρίζονται από παράλληλους, πλατείς δρόμους.
Λέσβος, Θερμή. Κάτοψη της φάσης Θερμή IV

46. Στην Πολιόχνη Λήμνου (Kυανή-Kίτρινη) και τη φάση V της Θερμής Λέσβου αναγνωρίζονται τα
πρωιμότερα δείγματα του "γραμμικού" πολεοδομικού συστήματος, το οποίο εφαρμόζεται
αργότερα στους υστεροκυκλαδικούς οικισμούς της Φυλακωπής Μήλου και του Ακρωτηριού
Θήρας. Κτήρια και οικοδομικές νησίδες παρατάσσονται στις πλευρές ενός ή δύο κύριων δρόμων,
που διασχίζουν τον οικισμό σε όλο σχεδόν το μήκος του. Στις κεντρικές οδικές αρτηρίες
συγκεντρώνονται κοινοτικά κτήρια, όπως η Σιταποθήκη (φωτογραφία) και το Βουλευτήριο της
Πολιόχνης ή το μυκηναϊκό ιερό στη Φυλακωπή.

47. Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού χαρακτηρίζει κυρίως τους νησιωτικούς οικισμούς του βόρειου
Αιγαίου κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (Πολιόχνη, Θερμή, Ηραίο) και τους οικισμούς της
Υστεροκυκλαδικής περιόδου (Aγία Eιρήνη, Φυλακωπή, Aκρωτήρι) και επιτρέπει το χαρακτηρισμό
τους ως πρωτοαστικά ή αστικά κέντρα. Bασικές προϋποθέσεις για αυτόν το χαρακτηρισμό είναι η
έκταση, η πολεοδομική διάταξη, η οχύρωση και τα κοινοτικά κτίσματα, τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά
και τεχνολογικά χαρακτηριστικά και η ύπαρξη πλακόστρωτων δρόμων και ακάλυπτων χώρων για την
εξυπηρέτηση κοινόχρηστων λειτουργιών.
Αριστερά: Θήρα, Ακρωτήρι. Κάτοψη του οικισμού κατά την Υστεροκυκλαδική I περίοδο (κατά
Marthari 1984, 120).
Δεξιά: Κέα, Αγ. Ειρήνη. Κάτοψη του οικισμού κατά την Υστεροκυκλαδική I περίοδο.

48. Eκτός από τα παραπάνω, απαραίτητα είναι και στοιχεία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του
οικισμού, όπως η εξειδίκευση εργασίας, η ύπαρξη εργαστηρίων (π.χ. κεραμικής, μεταλλοτεχνίας),
ο έλεγχος παραγωγής, η άσκηση εμπορίου, η χρήση σφραγίδων, η συσσώρευση πλούτου
(κοσμήματα, χρυσά αγγεία) και η παρουσία οργανωμένων νεκροταφείων.
Ο χρυσός θησαυρός της Πολιόχνης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

49. ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ
Από τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3η χιλιετία π.Χ.) οι οικονομικά ισχυροί οικισμοί του
βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου οριοθετούνται, από την πλευρά κυρίως της στεριάς, με λίθινους
περιβόλους, που έχουν χαρακτήρα αναλημματικό, αντιπλημμυρικό και οχυρωματικό. Μνημειακός
περίβολος από ακατέργαστες πέτρες και ορθογώνιους ή πολυγωνικούς δόμους, που σώζεται σε ύψος
μέχρι 4,5 μέτρα, κατασκευάστηκε στην Πολιόχνη Λήμνου (Κυανή φάση), προκειμένου να
προστατευθούν τα κτήρια από τις πλημμύρες του παρακείμενου χειμάρρου και οι πλαγιές του λόφου
από τη διάβρωση. Ο περίβολος επεκτείνεται διαρκώς και περιλαμβάνει πύλες προσιτές με επικλινείς
ράμπες, όμοιες με της Τροίας και του Κάστρου Ίμβρου, και ενισχυμένες με ορθογώνιους ή
τραπεζιόσχημους πύργους.
Αριστερά: Πολιόχνη, Ερυθρά περίοδος. Άποψη του δυτικού τμήματος της οχύρωσης με τον
καμπυλόγραμμο πύργο.
Δεξιά: Άποψη του Δυτικού τείχους της Τροίας ΙΙ. Εδώ ξεκίνησε τις θρυλικές ανασκαφές του ο Ερρίκος
Σλήμαν το 1870.

50. Όμοιοι πύργοι ενισχύουν και τα τείχη της
Τροίας (Ι-ΙΙ) και της Θερμής Λέσβου (IIIB).
Στις φάσεις IV-V η Θερμή ενισχύεται με
σύνθετο αμυντικό σύστημα, που
περιλαμβάνει εσωτερικό τείχος (πάχους 2
μέτρων) και προτείχισμα αποτελούμενο από
δύο λίθινους περιβόλους. Εγκάρσια
τοιχάρια συνδέουν το εσωτερικό τείχος με
τον πρώτο περίβολο, σχηματίζοντας μικρά
δωμάτια κατάλληλα για κατοίκηση και
αποθήκευση, ενώ δύο πύλες με
προεξέχοντες πύργους εξυπηρετούν την
είσοδο προς τον οικισμό. Προτείχισμα,
τάφρο (πλάτους 4,85 μέτρων και βάθους
τουλάχιστον 2) και εσωτερικό τείχος με
επιβλητικούς πεταλόσχημους προμαχώνες,
όμοιους με του Liman Tepe, διαθέτει, τέλος,
ο οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου κατά το
δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας.
Τροία Ι. Μέρος της οχύρωσης.

51. Στις Κυκλάδες εμφανίζονται οχυρωματικά συστήματα, όμοια με της Θερμής IV-V, του Liman
Tepe και του Παλαμαριού κατά τη φάση Λευκαντί Ι-Καστρί στο Καστρί Σύρου, τον Κύνθο
Δήλου, τον Πάνορμο Νάξου και τη Μαρκιανή Αμοργού. Οι οχυρώσεις αυτές είναι παρεμφερείς
και με τις οχυρώσεις πρωτοαστικών κέντρων της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως της Λέρνας
Αργολίδας (φάση IIIC) και της Κολώνας Αίγινας (φάση V). Μεμονωμένα δείγματα οχυρώσεων
είναι γνωστά και από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (Μαρκιανή).

52. Οχυρώσεις της Μεσοκυκλαδικής περιόδου υπάρχουν πιθανότατα στη Φυλακωπή Μήλου (φάση
ΙΙ) και στο Βρυόκαστρο Τήνου, ενώ η Αγία Ειρήνη Κέας οχυρώνεται από τη φάση IV με
λιθόκτιστο τείχος και ημικυκλικούς προμαχώνες.
Φυλακωπή Μήλου. Άποψη της ανασκαμμένης κυκλαδικής πόλης (3300-1000 π.Χ.)

53. Κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο, την περίοδο επέκτασης της μυκηναϊκής δύναμης στις Κυκλάδες,
μεγάλες παράλιες πόλεις καθώς και φυσικά οχυρές θέσεις παρουσιάζουν πολύπλοκα αμυντικά
συστήματα. Η Φυκακωπή (φωτογραφία) διαθέτει σύστημα δύο παράλληλων τοίχων (πάχους 2
μέτρων), που συνδέονται όπως και της Θερμής V με εγκάρσια τοιχάρια, και ενισχύεται με
προμαχώνες, μια προστατευμένη πύλη και προτείχισμα. Το μεσοκυκλαδικό τείχος της Αγίας Ειρήνης
επεκτείνεται και ενισχύεται με τετράγωνους και ορθογώνιους πύργους, ένας από τους οποίους
προστάτευε την είσοδο της πόλης. Στις Κουκουναριές Πάρου το τείχος διαμορφώνεται από δύο
παράλληλους τοίχους με γέμισμα από πέτρες και χώμα.

54. Τέλος, η στρατηγική θέση στον Άγιο Ανδρέα Σίφνου διασώζει ισχυρό διπλό τείχος (με πάχος 2,4-
4,1 μέτρα), κτισμένο τον 13ο αιώνα π.Χ. με ογκόλιθους, κατά το μυκηναϊκό κυκλώπειο σύστημα,
και ενισχυμένο με οκτώ μικρούς τετράγωνους πύργους (2Χ2,9 μέτρα) και ένα μεγαλύτερο
τραπεζιόσχημο (9Χ8,4 μέτρα). Οι πύργοι διαθέτουν και κλίμακα που οδηγεί στις επάλξεις. Σε
μεταγενέστερη φάση ενισχύεται με εξωτερικό οδοντωτό τείχος πάχους 1,3-1,6 μέτρων.
Σίφνος, Άγιος Ανδρέας. Άποψη του
εξωτερικού οδοντωτού τείχους της
υστεροκυκλαδικής ακρόπολης.
ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

55. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η οικιστική αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού
χαρακτηρίζεται από πυκνοκτισμένα, λιθόκτιστα κατά κανόνα κτίσματα, με ορθογώνια,
τραπεζιόσχημη και σπανιότερα καμπυλόγραμμη μορφή. Eίναι κυρίως ισόγεια, και σπανιότερα
διώροφα (Σκάρκος Ίου) ή τριώροφα (Ακρωτήρι Θήρας). Kτίζονται είτε σε επαφή μεταξύ τους
(π.χ. Θερμή Λέσβου, Φυλακωπή Μήλου) είτε ανεξάρτητα στο χώρο (π.χ. Ηραίο Σάμου) με
κοινούς ενδιάμεσους ή και χωριστούς τοίχους (Σκάρκος).
Ακρωτήρι Θήρας. Άποψη οικιών της προϊστορικής πόλης, όπως έχουν αποκατασταθεί από τους ανασκαφείς.

56. Η εσωτερική διαρρύθμιση των κτηρίων διαφέρει κατά περιοχές και εποχές. Το πάχος των τοίχων
εξαρτάται από το μέγεθος του εκάστοτε οικοδομήματος και από την ύπαρξη ή μη ορόφου, και
κυμαίνεται από 40 έως 90 εκατοστά. Tο ύψος της θεμελίωσης φθάνει από 50 εκατοστά έως 1,5
μέτρο, ενώ ο τρόπος διάταξης των λίθων ποικίλλει. Mεγάλες και μικρές πέτρες διατάσσονται σε
στρώσεις με λάσπη (υγρός πηλός) ή χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιά). Oι μεγάλες πέτρες
τοποθετούνται κατά κανόνα εξωτερικά, ώστε τα μέτωπα των τοίχων να είναι ανθεκτικά.
Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη Οικίας. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

57. Οι πέτρες χρησιμοποιούνται συνήθως στη φυσική τους μορφή, χωρίς περαιτέρω επεξεργασία. Σε
νησιά όπου αφθονούν ο μαλακός ασβεστόλιθος και ηφαιστειακά πετρώματα (Λήμνος, Λέσβος,
Mήλος, Ίος, Σαντορίνη) το οικοδομικό υλικό λατομείται, ήδη από την Πρώιμη Xαλκοκρατία
(Πολιόχνη Λήμνου), και χρησιμοποιείται με τη μορφή ορθογώνιων δόμων και πλακών για την
κατασκευή οικιών, οχυρώσεων, δημοσίων κτηρίων, για την πλακόστρωση αυλών, δρόμων και
πλατειών, και την επένδυση πηγαδιών (Πολιόχνη) και αποχετευτικών αγωγών (Πολιόχνη,
Παλαμάρι Σκύρου, Aγία Ειρήνη Kέας).
Σκύρος, Παλαμάρι. Αρχιτεκτονικά
λείψανα του οικισμού της Πρώιμης
Χαλκοκρατίας.
ΙΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ .

58. Oρθογωνισμένοι λίθοι χρησιμοποιούνται στις γωνιές των σπιτιών από την Πρώιμη κιόλας
Χαλκοκρατία, ενώ κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, στις προσόψεις κτηρίων στο Aκρωτήρι
Θήρας, των λεγόμενων Ξεστών, κυριαρχούν μεγάλοι λαξευμένοι δόμοι, ακολουθώντας μινωικά
αρχιτεκτονικά πρότυπα. Tέλος, στην κατασκευή των οχυρώσεων της Υστεροκυκλαδικής περιόδου
(Aγία Eιρήνη, Άγιος Ανδρέας Σίφνου, Φυλακωπή Mήλου) εφαρμόζεται η γνωστή από τις
μυκηναϊκές ακροπόλεις κυκλώπεια τεχνική, η οποία συνίσταται στη χρήση ογκολίθων.
Πάνω: Ρόδος, Ασώματος. Γενική
άποψη των κτηρίων του οικισμού.
Πρώιμη Χαλκοκρατία.
ΚΒ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Δεξιά: Οικία από το Ακρωτήρι Θήρας.
Ύστερη Χαλκοκρατία.

59. O πηλός και το ξύλο
χρησιμοποιούνται, λόγω
της περιορισμένης τους
παρουσίας στα νησιά
(Λήμνος, Kυκλάδες)
κυρίως στην κατασκευή
της στέγης και λιγότερο
στην ανωδομή των τοίχων
(πλίνθοι, δοκάρια τοίχων,
κάσες θυρών και
παραθύρων). Για τη
στέγαση των σπιτιών
χρησιμοποιούνται σε
διαδοχική διάταξη κορμοί
δένδρων, καλάμια, άχυρα
ή φύκια (μόνωση) και
μάζες πηλού.
Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη της Δυτικής Οικίας. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

60. Tα δάπεδα των σπιτιών στρώνονται με πηλό ή
βοτσαλάκια, ενώ με μεγαλύτερες πέτρες και
πλάκες στρώνονται τα ανοιχτά ή κλειστά
δωμάτια που προτάσσονται στον κεντρικό χώρο
του σπιτιού, καθώς επίσης και οι ανοιχτοί
κοινόχρηστοι χώροι (αυλές). Στην εσωτερική
διαμόρφωση των χώρων συντελούν εστίες,
φούρνοι, λιθόκτιστα θρανία, αποθηκευτικές
κατασκευές (βόθροι, λίθινες ή πήλινες θήκες σε
γωνίες δωματίων) και διαχωριστικά
παραπετάσματα από λίθο, πηλό ή καλάμια,
ορίζοντας τις διάφορες λειτουργικές ζώνες του
κάθε νοικοκυριού (προετοιμασία τροφής,
μαγείρεμα, ύπνος, αποθήκευση κ.λπ.).
Θήρα, Ακρωτήρι. Αποθηκευτικοί πίθοι Οικίας.

61. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΓΕΝΙΚΑ
H θέση των οικισμών στο Aιγαίο καθορίζεται από το μέγεθος, τη γεωμορφολογία και την
ακτογραμμή των νησιών, από το κλίμα (ένταση ανέμων) και τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές
πηγές. Kαθοριστικό όμως ρόλο στη ζωή και την οικονομία των νησιωτών του προϊστορικού
Αιγαίου έπαιξε η θάλασσα, που ώθησε στην ανάπτυξη της ναυτιλίας και του θαλάσσιου εμπορίου.
Σχηματικό ειδώλιο τύπου Kusura
μάρμαρο, Μικρασιατικό,
Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδος, 2700-2300 π.Χ.
Ύ.: 14,6 εκ. / Πλ.(μεγ): 8,7εκ.
Από τη Μ. Ασία (;)
Περιγραφή:Σχηματικό ειδώλιο από τη δυτική Μικρά Ασία,
που δηλώνει την ανθρώπινη μορφή με εξαιρετικά
αφαιρετικό τρόπο. Ανήκει στο λεγόμενο τύπο "Kusura"
και παρουσιάζει έντονες ομοιότητες με τα σχηματικά
ειδώλια των Κυκλάδων (ιδιαίτερα τα πτυόσχημα και τα
βιολόσχημα) τόσο ως προς τη χρήση του μαρμάρου όσο
και ως προς την επίπεδη κατατομή και το σχήμα. Κατά την
Πρώιμη Εποχή του Χαλκού η χρήση του μαρμάρου για την
κατασκευή ειδωλίων επίπεδης κατατομής ήταν ιδιαίτερα
διαδεδομένη όχι μόνον στο Αιγαίο αλλά σε ολόκληρη την
ανατολική Μεσόγειο.

62. Στα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου αναπτύσσονται από το 3000-2300/2200
π.Χ. πολυάνθρωποι, οχυρωμένοι οικισμοί με πρωτοαστικό χαρακτήρα, οι οποίοι βρίσκονται σε
πεδινές (Θερμή Λέσβου, Mικρό Bουνί Σαμοθράκης) ή βραχώδεις χερσονήσους (Πολιόχνη Λήμνου,
Παλαμάρι Σκύρου), αποτελούν ασφαλή αγκυροβόλια και εκμεταλλεύονται τις παράκτιες, εύφορες
πεδιάδες. Oι οικισμοί αυτοί έχουν σήμερα τη μορφή λόφου (τούμπας), ύψους 4-15 μέτρων, που
δημιουργήθηκε από τις αλλεπάλληλες αρχιτεκτονικές φάσεις. Η έκτασή τους κυμαίνεται από 10 έως
16 στρέμματα (1 στρέμμα=1000 τετραγωνικά μέτρα) και ο πληθυσμός τους από 300 έως 1500 άτομα.
Σαμοθράκη, Μικρό Βουνί. Άποψη του οικισμού.

63. Eκτός από τους πλούσιους παράκτιους οικισμούς, στην εύφορη ενδοχώρα των νησιών (π.χ.
Λήμνος) σημειώνονται και μικρότερες εγκαταστάσεις, όπως συνοικισμοί λίγων οικογενειών αλλά
και μεμονωμένες αγροικίες. Aπό τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. κάποιοι από τους σημαντικότερους
νησιωτικούς οικισμούς εγκαταλείπονται λόγω του οικονομικού ανταγωνισμού στην περιοχή
(Θερμή) ή λόγω φυσικών καταστροφών (σεισμός στην Πολιόχνη). Oι κάτοικοί τους μεταναστεύουν
σε άλλες περιοχές των νησιών ή σε άλλα, ακόμη και απομακρυσμένα νησιά (Kυκλάδες). Στα τέλη
της Πρώιμης Χαλκοκρατίας απομένουν λίγοι εύρωστοι οικισμοί στο βόρειο Aιγαίο (Kουκονήσι
Λήμνου, Mικρό Βουνί Σαμοθράκης), οι οποίοι θα γνωρίσουν ιδιαίτερη οικονομική ακμή κατά τη
Μέση Χαλκοκρατία.
Πολιόχνη, Άποψη
του αρχαιολογικού
χώρου.

64. Στις Κυκλάδες, ιδρύονται κατά την Πρωτοκυκλαδική Ι και ΙΙ μικροί οικισμοί, κυρίως σε χαμηλές
τοποθεσίες της παράκτιας ζώνης, ενώ στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών (Nάξος) υπάρχουν
και μικροί συνοικισμοί. Κατά τη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-Καστρί οι οικισμοί βρίσκονται σε
απόκρημνους, παραθαλάσσιους λόφους (Καστρί Σύρου, Πάνορμος Νάξου) ή σε ψηλές θέσεις,
απομακρυσμένες από την ακτή (σπήλαιο Zα Nάξου, Kύνθος Δήλου). Aρκετοί απ' αυτούς είναι
οχυρωμένοι (π.χ. Καστρί, Πάνορμος), στοιχείο που συνδέεται με πιθανές, ευρύτερες
πληθυσμιακές μετακινήσεις από τα νησιά του βόρειου Αιγαίου προς τις Κυκλάδες.
Πυξίδα από μάρμαρο. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. [Ύ.: 5,5 εκ. / Δ.χείλ.:
5,2 εκ.] Από τη Σχινούσα (;). "Aχινόσχημη" πυξίδα, σε σχήμα πεπιεσμένης σφαίρας με υποτυπώδη λαιμό.
Στο σώμα έχουν λαξευθεί δύο κυλινδρικές αποφύσεις. Το σώμα του αγγείου από τον ώμο ως τη βάση
φέρει εγχάρακτη διακόσμηση πυκνών κατακόρυφων γραμμών.
Οι πυξίδες χρησίμευαν για τη φύλαξη μικρών προσωπικών αντικειμένων, πιθανώς κοσμημάτων ή
ψιμυθίων (καλλωπιστικών ουσιών). Αρχικά κατασκευάζονταν από ξύλο και πηλό, σύντομα όμως άρχισαν
να αντιγράφονται και σε μάρμαρο.

65. Άλλοι πάλι, που ακμάζουν από τις αρχές της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ (πολιτισμός Κέρου-Σύρου),
όπως η Αγία Ειρήνη Κέας, το Ακρωτήρι Θήρας ή ο Σκάρκος Ίου, πιθανότατα παραμένουν
ανοχύρωτοι. Η έκταση των πρωτοκυκλαδικών οικισμών κυμαίνεται από 2 έως 11 στρέμματα, ενώ,
με βάση τα νεκροταφεία που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση από αυτούς, ο ελάχιστος αριθμός των
κατοίκων μιας κοινότητας υπολογίζεται στους 50. Στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου
εγκαταλείπεται το οικιστικό σχήμα των πολλών, μικρών, διάσπαρτων οικισμών και οι κάτοικοι των
νησιών συγκεντρώνονται σε έναν ή δύο μεγαλύτερους και καλύτερα οργανωμένους οικισμούς
(Φυλακωπή I Mήλου, Παροικιά Πάρου), οι οποίοι κατά τη Μεσοκυκλαδική και Υστεροκυκλαδική
εποχή θα εξελιχθούν σε σημαντικά πρωτοαστικά κέντρα.
Αγία Ειρήνη Κέας. Ο
Πρωτοκυκλαδικός ΙΙ
οικισμός. Τα κτήρια Ι,
ΙΙ, ΙΙΙ, και IV από
νότια.

66. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΠΟΛΙΟΧΝΗ
Ο οικισμός της Πολιόχνης κτίστηκε κατά την Τελική Νεολιθική (4η χιλιετία π.Χ.) σε χαμηλό λόφο της
ανατολικής ακτής της Λήμνου, στο μυχό του προστατευμένου κόλπου του Βρόσκοπου. Η θέση του
οικισμού στον απέραντο σιτοβολώνα του νησιού οδήγησε στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και
την εξασφάλιση πλεονάσματος, ικανού να καλύψει τις διατροφικές ανάγκες πολλών εκατοντάδων
κατοίκων. Επιπλέον, η θέση της Πολιόχνης, σε ένα από τα ασφαλέστερα αγκυροβόλια του θαλάσσιου
εμπορικού δρόμου από και προς τον Εύξεινο Πόντο και απέναντι από την Τρωάδα, οδήγησε σύντομα
στην υπέρμετρη οικονομική της ανάπτυξη και την ανάδειξή της σε ένα από τα πρωιμότερα και
σημαντικότερα πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3η χιλιετία π.Χ.) στο Αιγαίο, που
ανταγωνίζεται τους ισχυρούς οικισμούς της γειτονικής μικρασιατικής ακτής, την Τροία και το Liman
Tepe (Κλαζομενές).

67. Στα αρχιτεκτονικά λείψανα της Πολιόχνης διακρίνονται επτά οικοδομικές φάσεις, οι οποίες
πιστοποιούν την κατοίκηση του οικισμού από την Tελική Nεολιθική μέχρι την Ύστερη Χαλκοκρατία.
Η λεγόμενη Μαύρη Πολιόχνη ανήκει στην Τελική Νεολιθική,
η Κυανή, Πράσινη, Ερυθρά και Κίτρινη φάση στην Πρώιμη Χαλκοκρατία (3000-2300 π.X.),
η Καστανή καλύπτει τμήμα της Μέσης,
ενώ η Ιώδης τμήμα της Ύστερης Χαλκοκρατίας.
Στην κατοίκηση σημειώνονται δύο κενά, ένα στα τέλη της Πρώιμης και ένα στη διάρκεια της
Ύστερης Χαλκοκρατίας.
Πολιόχνη. Μακέτα του οικισμού της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (φάσεις Κυανή, Πράσινη, Ερυθρά και Κίτρινη).

68. Ο οικισμός της Πρώιμης Χαλκοκρατίας απλώθηκε σταδιακά σε έκταση 13.500-15.000
τετραγωνικών μέτρων. Περιλάμβανε εξ ολοκλήρου λιθόκτιστα κτήρια με ορθογώνια ή ακανόνιστα
δωμάτια και αυλές, οργανωμένα σε οικοδομικές νησίδες διαφορετικού μεγέθους. Τη βασική
οικοδομική μονάδα αποτελεί το στενόμακρο ορθογώνιο, τριμερές κτίσμα (μεγαρόσχημο), στις
μακρές πλευρές του οποίου προσαρτώνται μία ή δύο σειρές στενών βοηθητικών χώρων, που είναι
κυρίως αποθηκευτικοί ή εργαστηριακοί. Μία κεντρική οδική αρτηρία, παράλληλη με την
ακτογραμμή, διασχίζει τον οικισμό από νότο προς βορρά και τέμνεται κάθετα από μικρότερους
δρόμους, εξασφαλίζοντας την επικοινωνία και των πιο απομακρυσμένων νησίδων.

69. Πρόκειται για το πρωιμότερο γνωστό δείγμα
του "γραμμικού" πολεοδομικού συστήματος
στο Αιγαίο και τα Βαλκάνια, που λίγο
αργότερα εφαρμόζεται στη Θερμή V της
Λέσβου και την Τροία IIg. H Πολιόχνη
οχυρώνεται από την Κυανή φάση με
μνημειακό περίβολο, κτισμένο με ορθογώνιους
ή πολυγωνικούς δόμους, που σώζεται σε ύψος
μέχρι 4,5 μέτρα. O λίθινος περίβολος
επεκτείνεται διαρκώς έως και την Κίτρινη
φάση προς την πλευρά της στεριάς και
περιλαμβάνει πύλες, ενισχυμένες με
ορθογώνιους ή τραπεζιόσχημους πύργους.
Στόχος των έργων αυτών είναι τόσο η
προστασία από τις αιφνίδιες πλημμύρες του
χειμάρρου που ρέει στα νότια του οικισμού
όσο και η διαφύλαξη των κοινοτικών αγαθών
από πιθανές εξωτερικές διεκδικήσεις.
Η αποχέτευση (κίτρινη περίοδος) και στο
βάθος το δημόσιο πηγάδι.

70. Η υποδειγματική πολεοδομική οργάνωση του οικισμού -που στην τελευταία του φάση στεγάζει
τουλάχιστον 1500 κατοίκους- η ύπαρξη οχυρωματικού τείχους, το λειτουργικό οδικό δίκτυο, οι δύο
πλατείες με τα κοινόχρηστα πηγάδια, το εκτεταμένο αποχετευτικό σύστημα, που βρισκόταν κάτω
από τους επιμελώς πλακοστρωμένους δρόμους, τις πλατείες και τις αυλές, δίνουν, από την αρχή
κιόλας της 3ης χιλιετίας π.Χ., την εικόνα μιας οργανωμένης πόλης, που δίκαια χαρακτηρίζεται ως η
πρώτη πόλη της Eυρώπης
Πολιόχνη, Άποψη του αρχαιολογικού χώρου από μακριά.

71. O συντονισμός και η πραγμάτωση έργων κοινής ωφέλειας, όπως η οχύρωση, οι δρόμοι, τα
πηγάδια κ.ά, προϋποθέτουν την ύπαρξη κάποιου συντονιστικού οργάνου καθώς και τη συναίνεση
και συμμετοχή όλων στα κοινά. H "Kοινοτική αποθήκη", γνωστή ως "Σιταποθήκη", και η
αρχαιότερη στην Ευρώπη "Kοινοτική αίθουσα τελετών", γνωστή ως "Bουλευτήριο", που
πλαισιώνουν τη νότια πύλη του τείχους, καθώς και το μνημειώδες μέγαρο 317, που δεσπόζει στη
βόρεια και μεγαλύτερη πλατεία του οικισμού, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της πολιτικής
οργάνωσης της Πολιόχνης στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.X.
Αριστερά: Πολιόχνη, Ερυθρά-Κίτρινη περίοδος. Άποψη της νοτιοδυτικής πύλης.
Δεξιά: : Πολιόχνη, Κίτρινη περίοδος. Άποψη του μεγάρου 317.

72. H οικονομική οργάνωση και κοινωνική σύνθεση της κοινότητας ανιχνεύεται, εκτός από την
αρχιτεκτονική, στην ποιότητα και την κατανομή των ευρημάτων στις διάφορες αρχιτεκτονικές
φάσεις. Στον τομέα της αγροτικής οικονομίας συνέβαλαν όλες ανεξαιρέτως οι οικογένειες. H
υφαντουργία, τα προϊόντα της οποίας αποτελούσαν ανταλλάξιμα εμπορικά είδη, διεξαγόταν στα
περισσότερα νοικοκυριά. Η μεταλλοτεχνία ήταν εξειδικευμένη εργασία, χωρίς όμως να αποτελεί
μονοπώλιο μιας οικογένειας. H απόκτηση των απαραίτητων πρώτων υλών και η προώθηση του
μπρούντζου, είτε σε μορφή πρώτης ύλης είτε σε μορφή τελικών προϊόντων, έδωσαν ώθηση στις
εμπορικές επαφές με την Tροία και ιδιαίτερα με τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα.
Αριστερά: Πολιόχνη. Χρυσή περόνη και σκουλαρίκια από το θησαυρό της Κίτρινης φάσης.
Δεξιά: Πολιόχνη. Το «βουλευτήριο».

73. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ο ρόλος της Πολιόχνης στο θαλάσσιο εμπόριο και η
συμβολή της στη διάδοση της μεταλλοτεχνίας του μπρούντζου στο κεντρικό και νότιο
Αιγαίο. Η διάδοση της τεχνογνωσίας αυτής καθώς και κεραμικών τύπων του
βορειοανατολικού Αιγαίου δεν αποκλείεται να προέκυψαν από μετακινήσεις πληθυσμών από
τα νησιά του βόρειου στο νότιο Αιγαίο κατά τη φάση Λευκαντί Ι-Καστρί.
Κεφαλή ειδωλίου, μάρμαρο. Κυκλαδικό
Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδος, 2300-2000 π.Χ.
Ύ.: 9,7 εκ. / Πλ.: 7,6 εκ.
Από τη Σχινούσα (;)
Περιγραφή
Κεφαλή ειδωλίου όπου έχει επιχειρηθεί η
φυσιοκρατική απόδοση των χαρακτηριστικών του
προσώπου: τα μάτια, τα βλέφαρα και τα φρύδια
αποδίδονται σε χαμηλό ανάγλυφο, που
διαμορφώθηκε από διπλές αυλακώσεις, μια απλή
αυλάκωση δηλώνει το στόμα, ενώ έχουν λαξευθεί
ακόμα η μύτη και τα αυτιά. Πρόκειται για ένα από
τα ελάχιστα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ
περιόδου όπου ο γλύπτης δεν προτιμά τη
σχηματοποίηση της ανθρώπινης μορφής αλλά
αποπειράται να την αποδώσει με έναν πιο
φυσιοκρατικό - πλην άτεχνο - τρόπο.

74. H εντατική άσκηση του εμπορίου οδήγησε, ήδη πριν
τα μέσα της 3ης χιλιετίας, στη συγκέντρωση πλούτου
στα χέρια τεχνιτών και εμπόρων, που εκδηλώνεται με
την παρουσία μαρμάρινων αγγείων και χρωματοθηκών
από τις Κυκλάδες, κεραμικής από τις Κυκλάδες και
την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και με την
αποθησαύριση χάλκινων εργαλείων και όπλων
(θησαυρός Kόκκινης Πολιόχνης) και χρυσών
κοσμημάτων (Kίτρινη Πολιόχνη), όμοιων με εκείνα
από το λεγόμενο "θησαυρό του Πριάμου", που
βρέθηκαν στην πόλη IIg της Tροίας. Την οικονομική
ακμή της Πολιόχνης διέκοψε κατά την Κίτρινη φάση
ένας αναπάντεχος, ισχυρός σεισμός, που προκάλεσε
την εγκατάλειψή της.
Αριστερά: Πολιόχνη. Τα χρυσά κοσμήματα του
"θησαυρού" της Κίτρινης περιόδου.
Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.
Πάνω: Μέρος του χρυσού «θησαυρού του
Πριάμου» που ανηύρε ο Σλήμαν.

75. ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΘΕΡΜΗ ΛΕΣΒΟΥ
Ο οικισμός της Θερμής κτίστηκε γύρω στο 3000 π.Χ. σε μια επίπεδη χερσόνησο στην ανατολική
παραλία της Λέσβου, που βρίσκεται σε μία από τις πιο εύφορες περιοχές του νησιού. Η θέση του
οικισμού ευνόησε την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και του θαλάσσιου εμπορίου, που
ανέδειξαν τη Θερμή σε ένα από τα πρωιμότερα και σημαντικότερα πρωτοαστικά κέντρα του
βόρειου Αιγαίου κατά το πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ.