Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ
α. κατοίκηση

2. ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

3. Η γεωγραφική θέση της Κρήτης, στο νοτιότερο τμήμα της ανατολικής Μεσογείου, και το φυσικό της
περιβάλλον έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη γένεση, την εξέλιξη και το χαρακτήρα του μινωικού
πολιτισμού. H γεωγραφική της θέση, κοντά στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή, την έφερε από νωρίς
σε επαφή με τους πρώιμους μεγάλους πολιτισμούς, από τους οποίους άντλησε τα νεότερα πολιτιστικά
επιτεύγματα. Ο νησιωτικός όμως χαρακτήρας της Κρήτης και το εύκρατο μεσογειακό κλίμα συνέβαλαν
παράλληλα στην πολιτιστική διαφοροποίηση του μινωικού πολιτισμού σε σχέση με τους ανατολικούς.
Σημαντικοί γεωλογικοί παράγοντες, όπως η γεωμορφολογία, οι νεοτεκτονικές μετατοπίσεις, η έκρηξη
του ηφαιστείου της Θήρας και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, αλλοίωσαν κατά διαστήματα σε
τέτοιο βαθμό το φυσικό περιβάλλον της Kρήτης ώστε να έχουν αντίκτυπο στη ροή των ιστορικών
εξελίξεων. Και άλλοι όμως δευτερογενείς παράγοντες, οι οποίοι οφείλονταν σε ανθρώπινες
δραστηριότητες, όπως η αποψίλωση των δασών και οι μακρόχρονες και εντατικές αγροτικές
καλλιέργειες που οδήγησαν σε φαινόμενα διάβρωσης του εδάφους, συνέτειναν στην αλλοίωση του
φυσικού τοπίου, η οποία επηρέασε αποφασιστικά τις πολιτιστικές εξελίξεις της εποχής του Xαλκού.
Ελαφονήσι, στα δυτικά του νομού Χανίων

4. ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Η Κρήτη ανήκει στη γεωλογική ενότητα των Ελληνίδων, που δημιουργήθηκε από τεκτονικές
μετακινήσεις ταυτόχρονα με την ορογένεση των Άλπεων και το σχηματισμό της Μεσογείου, κατά το
πρώτο ήμισυ της τεταρτογενούς περιόδου, πριν από περίπου 40-20 εκατομμύρια χρόνια. Το χερσαίο
τμήμα της αποτελείται από τρεις τεκτονικές πλάκες, τα όρια των οποίων βρίσκονται στον ισθμό της
Ιεράπετρας (χάρτης) και στο Ρέθυμνο. Οι τεκτονικές τάφροι γέμιζαν κατά περιόδους από θαλάσσιες
επιχώσεις, που σήμερα έχουν μετασχηματιστεί σε ασβεστολιθικά πετρώματα και ασβεστολιθικά,
αργιλικά εδάφη.

5. Kατά τη διάρκεια της περιόδου της
μεσογειακής κρίσης εφαλμύρωσης, που
άρχισε κατά τo ύστερo Μειόκαινo και
διάρκεσε δύο εκατομμύρια χρόνια,
αλλεπάλληλα στρώματα εξατμισμένων
ορυκτών συγκεντρώθηκαν στην κοίτη
της μεσογειακής λεκάνης. Οι αποθέσεις
αυτής της εποχής στην περιοχή της
Κρήτης προκάλεσαν το σχηματισμό
εκτεταμένων κοιλάδων, όπως η κοιλάδα
της Μεσαράς, στην οποία βρίσκονται
μεγάλες ποσότητες ασβεστολιθικών
ιζημάτων. Τα κατάλοιπα αυτής της
περιόδου φαίνονται στα φυτικά και
θαλάσσια μικροαπολιθώματα των
πετρωμάτων και περιέχονται στους
πηλούς, που χρησιμοποιήθηκαν για την
κατασκευή της μινωικής κεραμικής.
Ανάμεσα σε αυτά τα πετρώματα
βρίσκονται διάσπαρτα κομμάτια
κρυσταλλικού γύψου. Πρόκειται για το
λεγόμενο γυψόλιθο, υλικό που
χρησιμοποιούσαν συχνά οι Μινωίτες για
την οικοδόμηση των κτηρίων τους
κυρίως στο κεντρικό τμήμα του νησιού.
Γεωλογικές περίοδοι της Κρήτης

6. Προς το τέλος της Μεσσηνιακής περιόδου, στην αρχή του Πλειόκαινου, πριν από περίπου 5
εκατομμύρια χρόνια, ολόκληρη η μεσογειακή λεκάνη πλημμύρησε από τον Ατλαντικό Ωκεανό.
Προς το τέλος αυτής της γεωλογικής περιόδου, μετά από μία σειρά τοπικών τεκτονικών
μετατοπίσεων, η Κρήτη ανέβηκε επάνω από τη στάθμη της θάλασσας και πήρε το σημερινό της
σχήμα. Τα υψώματα του Ψηλορείτη (φωτογραφία) ανέβηκαν τόσο πολύ, ώστε να έχουν ψυχρό
κλίμα και να δημιουργηθούν εκεί οι λεγόμενοι λιθοσωροί. Οι αποθέσεις του ύστερου Πλειόκαινου
είναι σχετικά ομοιογενείς σε όλη την έκταση του νησιού καταλαμβάνοντας περίπου το ένα τρίτο
της επιφάνειάς του. Υπάρχει ένας σαφής συσχετισμός ανάμεσα στα νεογενή πετρώματα και στην
επιλογή θέσεων κατοίκησης, επειδή αυτά είναι κατάλληλα για εξόρυξη λίθων για οικοδόμηση,
αλλά και επειδή συνοδεύονται συνήθως από έδαφος καλής ποιότητας. Σημαντικά κέντρα του
μινωικού πολιτισμού, όπως η Φαιστός και η Αγία Τριάδα βρίσκονται επάνω σε ένα πλειο-
πλειστοκαινικό τεκτονικό κέρας.

7. ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ
Τα προνεογενή πετρώματα της Κρήτης εκτείνονται επάνω στο γεωλογικό πυρήνα του νησιού και
αποτελούνται κυρίως ένα σκουρόχρωμο, χονδρόκοκκο, κρυσταλλικό και ελαφρώς
μεταμορφωμένο ασβεστόλιθο, ο οποίος εναλλάσσεται συχνά με ζώνες πυριτόλιθου. Στο
ασβεστολιθικό τμήμα περιλαμβάνονται οι οροσειρές των Λευκών Όρεων (φωτογραφία), της Ίδης,
τα Ταλέα Όρη, οι οροσειρές του Λασιθίου και του Όρνου και το ακρωτήρι του Αγίου Ιωάννη. Τα
προνεογενή πετρώματα είναι πολύ σκληρά και χαρακτηρίζονται από υδάτινες φλέβες. Η
τοπογραφία της Κρήτης όπως άλλωστε και της υπόλοιπης Ελλάδας, είναι καρστική με κύριο
χαρακτηριστικό τα πολυάριθμα σπήλαια, τις πηγές και τις λεγόμενες καταβόθρες. Το βαθύτερο
γεωλογικό στρώμα είναι το Τρυπάλι, ένα στέρεο ασβεστολιθικό και δολομιτικό πέτρωμα, που
παρατηρείται κυρίως στο δυτικό τμήμα του νησιού και σχηματίστηκε κατά το διάστημα από την
τελευταία Τριάσια μέχρι την πρώιμη Iουράσια περίοδο. Επάνω από αυτό βρίσκεται ένα στρώμα
φυλίτη-χαλαζίτη, που χρονολογείται στην περίοδο Πέρμιαν και την Τριασιακή.

8. Αυτός ο σχηματισμός παρατηρείται στο υπέδαφος της νοτιοδυτικής Κρήτης και στην περιφέρεια του
Όρνου, ανατολικά του ισθμού της Ιεράπετρας, αλλά και σε πολλές άλλες τοποθεσίες του νησιού.
Βαθύτερα βρίσκεται το στρώμα της Πίνδου-Εθέας, που αποτελεί μια ομάδα ενδιάμεσων στρωμάτων,
που ονομάζονται υποπελαγονικές και συνδυάζονται με ένα σύστημα οφιολιτών. Ένα άλλο πέτρωμα
αυτής της ομάδας αποτελεί ο συνδυασμός σερπεντινίτη και αμφιβολίτη. Μία ασβεστολιθική
ενότητα, η σειρά Gavrovo-Tripolitza σχηματίζει διάφορες οροσειρές από το ανατολικό άκρο του
νησιού μέχρι το δυτικό, στις οποίες περιλαμβάνονται τα όρη του Ψηλορείτη και του Λασιθίου. Ο
ασβεστολιθικός πυρήνας αυτής της σειράς εναποτέθηκε κατά το ύστερο Τριάσιο έως το μέσο
Ηώκαινο, περίπου 220-245 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ο φλύσχης, ένα πέτρωμα, που απαντά συχνά
στον Ψηλορείτη και στα Αστερούσια είναι ενδεχομένως ένα στρώμα της σειράς της Τριπολιτσάς.
Γεωλογικός χάρτης
της Kρήτης.

9. ΓΕΩΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ
συνολική έκταση της Κρήτης
καλύπτει 8336 τετραγωνικά
χιλιόμετρα, ενώ το συνολικό μήκος
του ανατολικού-δυτικού άξονα είναι
περίπου 260 χιλιόμετρα. Το
μεγαλύτερο τμήμα της Κρήτης
καταλαμβάνεται από βραχώδεις
περιοχές και είναι ακατάλληλο για
κατοίκηση. Ογκώδεις οροσειρές
χωρίζουν το νησί σε διαμερίσματα
με σαφή γεωγραφικά όρια και
ελάχιστα εύφορα εδάφη. Οι
οροσειρές αυτές δημιουργήθηκαν
ήδη πριν από το Μειόκαινο, δηλαδή
πριν από περίπου 24 εκατομμύρια
χρόνια. Τα περισσότερα ορεινά
συγκροτήματα και οροπέδια είναι
συγκεντρωμένα στο νότιο τμήμα
του νησιού και καταλήγουν
απότομα σε απόκρημνες ακτές
(φωτογραφία).
Γεωμορφολογικός χάρτης της Κρήτης.

10. Στο βόρειο τμήμα αντίθετα το ανάγλυφο καταλήγει πιο ομαλά στη θάλασσα με τη μεσολάβηση
πολλών εύφορων πεδιάδων. Η μεγαλύτερη πεδιάδα στην Κρήτη είναι αυτή της Μεσαράς.
Μικρότερες σε έκταση πεδιάδες εκτείνονται στο κεντρικό και το ανατολικό τμήμα του νησιού,
στον ισθμό της Ιεράπετρας και της Σητείας. Τα περισσότερα οροπέδια της Κρήτης βρίσκονται
στις περιοχές του Ηρακλείου, της Κνωσού και των Αρχανών. Τους ορεινούς όγκους διασχίζουν
πολλά εντυπωσιακά, απόκρημνα φαράγγια μεγάλου μήκους, όπως της Σαμαριάς και της Ζάκρου.
Tο φαράγγι της
Σαμαριάς

11. ΑΚΤΟΓΡΑΜΜΗ
Στην παραλιακή ζώνη της Κρήτης είναι ιδιαίτερα εμφανείς οι γεωλογικές μεταβολές και η
επίδρασή τους στους οικισμούς και τα λιμάνια. Οι νεοτεκτονικές αλλαγές των τελευταίων πέντε
χιλιάδων χρόνων επέφεραν τη μετάθεση της θαλάσσιας στάθμης. Τα αποτελέσματα νεότερων
ερευνών δείχνουν ότι η ακτογραμμή κατά τη Μινωική εποχή βρισκόταν μερικά μέτρα κάτω από
τη σημερινή και το αρχικό της σχήμα θα πρέπει να ανιχνευθεί κάτω από την επιφάνεια της
θάλασσας. Μία παλαιότερη ακτογραμμή διακρίνεται στην κεντρική Κρήτη, κοντά στον Κομμό
και μία άλλη στο ανατολικό τμήμα του νησιού, κοντά στο Μόχλο.
Αριστερά: Aεροφωτογραφία του Kομμού.
Δεξιά: Η περιοχή του Μόχλου Σητείας με τη νησίδα Ψείρα.

12. ΤΟ ΚΛΙΜΑ
Στην Κρήτη επικρατεί το παράκτιο μεσογειακό κλίμα. Τα χαρακτηριστικά του κλίματος αυτού είναι
οι υψηλές θερμοκρασίες, η ξηρασία, τα άνυδρα καλοκαίρια και οι υγροί χειμώνες. Η χλωρίδα σε
περιοχές με τέτοιο κλίμα είναι αειθαλής και σκληρόφυλλη. Oι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν
στην Κρήτη, παρατηρούνται σε ελάχιστα άλλα μέρη της γης, όπως στη νότια Kαλιφόρνια, τη Xιλή,
τη νοτιοδυτική Aυστραλία και τη νότια Aφρική. Σε αυτές τις περιοχές η θερμοκρασία κυμαίνεται
από τους 32 μέχρι τους 40 βαθμούς Κελσίου. Οι μεγάλες διακυμάνσεις του κλίματος, που
παρατηρούνται σε διάφορες θέσεις της Κρήτης και οι άμεσες επιπτώσεις τους στη χλωρίδα
εξαρτώνται κυρίως από την απόστασή τους από τη θάλασσα και από το υψόμετρο. Έτσι τα ψηλά
βουνά εκτίθενται μόνιμα σε χαμηλές θερμοκρασίες και χιονοπτώσεις τους χειμερινούς μήνες, ενώ οι
βουνοκορφές είναι καθ' όλη σχεδόν τη διάρκεια του έτους καλυμμένες από χιόνι. Το κλίμα στην
περιοχή του Αιγαίου διαμορφώθηκε από το ύστερο Πλειστόκαινο μέχρι το πρώιμο Ολόκαινο. Όλα
τα στοιχεία μέχρι τώρα δείχνουν ότι το κλίμα που επικρατούσε κατά την Μινωική εποχή ήταν
παρόμοιο με το σημερινό.
Xάρτης με τα μέσα ετήσια επίπεδα
βροχοπτώσεων στην Kρήτη κατά το
διάστημα 1970-1982.

13. ΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ
Η αυξημένη αποσάθρωση των πετρωμάτων, κατά τη διάρκεια της τεταρτογενούς περιόδου, οδήγησε στη
διάβρωση και στη συνέχεια στην απόθεση μιας μεγάλης ποσότητας υλικού στην κοιλάδα της Μεσαράς αλλά
και σε κοιλάδες που βρίσκονται σε ψηλότερο υψόμετρο, όπως του Ομαλού, της Νίδας και του Λασιθίου. Σε
ισχυρή διάβρωση που, όπως και στην ηπειρωτική Ελλάδα, παρατηρείται στις πλαγιές και στις κοίτες των
κοιλάδων, οδήγησαν κα ι οι εντατικές αγροτικές καλλιέργειες και η αποψίλωση των δασών κατά την Πρώιμη
εποχή του Χαλκού. Τα εδάφη που απαντούν συχνότερα στην Κρήτη είναι διάφορα κοκκινοχώματα και
σκούρα πετρώδη, τα οποία βρίσκονται επάνω σε σκληρό ασβεστολιθικό υπόστρωμα. Τα καταλληλότερα
εδάφη για καλλιέργεια δημιουργούνται σε περιοχές με φλύσχη και σχιστόλιθο, ιδιαίτερα αν αυτά συναντώνται
σε υδροφόρες κοιλάδες και οροπέδια, όπου τα προϊόντα διάβρωσης είναι εμφανέστερα. Τέτοιες, ιδιαίτερα
ευνοϊκές για την εγκατάσταση συνθήκες παρατηρούνται σε περιοχές της Ίδης, του Μόχλου, της Νεάπολης,
της Σητείας, και της Άνω Ζάκρου. Ειδικότερα ο φλύσχης, που απαντά στα Αστερούσια, τα Ανώγεια, τις
Γωνιές, την Ίδη και το οροπέδιο του Λασιθίου, συνοδεύεται πάντα από καλής ποιότητας έδαφος που μπορεί
να συγκριθεί με αυτό των νεογενών πετρωμάτων.
Το οροπέδιο της
Νίδας

14. Η ΒΛΑΣΤΗΣΗ
Τρεις διαφορετικοί τρόποι βοηθούν στην ανασύσταση της βλάστησης της μινωικής Κρήτης. Αρχικά,
εφόσον οι κλιματικές συνθήκες από την εποχή του Χαλκού μέχρι σήμερα δεν έχουν αλλάξει σημαντικά,
εξετάζεται η σημερινή άγρια βλάστηση, που αποτελεί το καλύτερο μέτρο σύγκρισης. Σημαντικά
συμβάλλουν και οι απεικονίσεις φυτών στη μινωική τέχνη. Και οι δύο αυτοί τρόποι προσέγγισης είναι
έμμεσοι, καθώς δεν έχουν σχέση με την ίδια τη φυσιολογία των φυτών του παρελθόντος.
Ελαιώνας
στην
Kρήτη.

15. Πιο σίγουρα αποτελέσματα
παρέχουν τα αποτελέσματα της
παλυνολογίας, δηλαδή της
επιστήμης που μελετάει τη γύρη
των φυτών και είναι σε θέση να
ανιχνεύσει διάφορα είδη φυτών σε
ειδικά επιλεγμένα εδαφολογικά
δείγματα. Όσον αφορά στη Μέση
και την Ύστερη Χαλκοκρατία
πολλές πληροφορίες για τη
βλάστηση προσφέρουν και οι
γραπτές πηγές, δηλαδή τα
ιδεογράμματα της Γραμμικής Α
και τα κείμενα της Γραμμικής Β
γραφής. Τα κείμενα βέβαια αυτά
δεν είναι αντιπροσωπευτικά της
βλάστησης γενικά στη Μινωική
εποχή, καθώς αφορούν κυρίως στα
καλλιεργημένα φυτά και τα
αγροτικά προϊόντα που
διακινούνταν στ' ανακτορικά
κέντρα.
Διάφορα φυτά
όπως
απεικονίζονται
στην μινωική
τέχνη:
B.Αγιόκλημα
C.Ιρις
D.Κισσός
E.Λευκός κρίνος
F.Παγκράτιο
G.Λωτός
H.Πάπυρος
I.Καλαμοειδή
G.Φασκομηλιά
K.Ρόδο-λάδανο
L.Ίον-βιολέτα
M.Κάπαρη
N.Ασκελετούρα
O.Φτέρη

16. Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ: ΓΕΝΙΚΑ
Η περιοχή του Αιγαίου θεωρείται κατεξοχήν ηφαιστειογενής ζώνη, περιοχή δηλαδή, όπου λόγω των
πολλών τεκτονικών ρηγμάτων, επιτρέπεται συχνά η ώθηση του μάγματος από τον πυρήνα της γης προς
το φλοιό της. Τα ηφαίστεια της Αίγινας, των Μεθάνων, του Πόρου, της Μήλου, της Κιμώλου, της
Πλυαίγου, της Φολεγάνδρου, της Θήρας, της Νισύρου (φωτογραφία) και της Κω σχηματίζουν το
λεγόμενο αιγαιακό ηφαιστειακό τόξο, στα νότια κράσπεδα της καταποντισμένης Αιγαιίδας.
Στον ίδιο ηφαιστειακό άξονα ανήκουν και τα ηφαίστεια της Τρωάδας, της Μυτιλήνης και της Χίου,
ενώ ένα δεύτερο τόξο, παράλληλο με το πρώτο σχηματίζουν τα ηφαίστεια του Οξύλιθου, της Κύμης,
της Λήμνου, της Ίμβρου, της Σαμοθράκης, των Φερρών και της Θράκης.

17. Σε όλες αυτές τις τοποθεσίες βρίσκονται συγκεντρωμένα πολύτιμα ηφαιστειακά ορυκτά, τα οποία
οι άνθρωποι εκμεταλλεύθηκαν συστηματικά από τις πρώιμες κιόλας περιόδους της προϊστορίας. Η
εξόρυξη, η διακίνηση και η επεξεργασία των ηφαιστειακών ορυκτών, το σημαντικότερο από τα
οποία ήταν από οικονομική άποψη ο οψιανός, έδωσαν το στίγμα στην τεχνολογία και την
οικονομική ζωή της προϊστορικής κοινωνίας.
Αριστερά: Oι τεκτονικές τάφροι της Mεσογείου και το
αιγαιακό ηφαιστειακό τόξο.
Πάνω: Εργαλεία από οψιανό και οστά που βρέθηκαν στο
σπήλαιο Φράγχθι Αργολίδος. Ο οψιανός έφτανε στην
Πελοπόννησο αλλά και στην Κρήτη από την Μήλο
μέσω των αρχαιότατων μέσων ναυσιπλοΐας των
κατοίκων του Αιγαίου.

18. Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ : ΤΟ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ ΤΗΣ ΘΗΡΑΣ
Το σπουδαιότερο ηφαίστειο του Αιγαίου, με γνώμονα τις συνέπειες που είχε στην ιστορική πορεία
του χώρου, είναι αυτό της Θήρας. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Θήρα ανάγεται στην Τριτογενή
περίοδο, ενώ η πρώτη μεγάλη έκρηξη στο νησί έλαβε χώρα στο τέλος του Πλειστόκαινου. Από αυτή
την εποχή και μετά ακολούθησαν πολλές μεσαίας κλίμακας εκρήξεις, που κατέληξαν στην
κολοσσιαία έκρηξη του ηφαιστείου στο τέλος της Υστερομινωικής I περιόδου, κατά την οποία
καταποντίστηκαν μεγάλα τμήματα του νησιού και ακολούθησε ο διαμελισμός του σε τρία μικρότερα
νησιά, τη Θήρα, τη Θηρασία και το Ασπρονήσι. Μια γλαφυρή εικόνα αυτής της ηφαιστειακής
έκρηξης μας δίνει η σημερινή όψη του νησιού, όπου διακρίνονται σε πολλά σημεία τα μέχρι 60 μ.
ύψος στρώματα των προϊόντων της ηφαιστειακής μάζας και διατηρείται ανέπαφος ο επιβλητικός νέος
κρατήρας του ηφαιστείου, στη νήσο Νέα Καμένη.

19. Την εικόνα της βίαιης καταστροφής των προϊστορικών οικισμών του νησιού της Θήρας, που
ανήκει γεωγραφικά στις Κυκλάδες αλλά από πολιτιστική άποψη στο μινωικό πολιτισμό, μας
δίνουν σήμερα τα ερείπια του οικισμού του Ακρωτηρίου. Η ταφή του οικισμού μέσα σε στρώματα
ελαφριάς ηφαιστειακής τέφρας προφύλαξε τα ερείπια από τη φυσική διάβρωση, επιτρέποντας έτσι
την καλή διατήρηση των κτηρίων που μας παρέχουν την πληρέστερη εικόνα μιας μινωικής πόλης.
Ο προϊστορικός οικισμός του
Ακρωτηρίου σήμερα.

20. Μέσα στα ερείπια της
πόλης, που
αντιπροσωπεύουν μόλις
το ένα δέκατο της
αρχικής έκτασης του
οικισμού, αναγνωρίζονται
τα σημάδια της βίαιης
καταστροφής από την
ορμητική εκτίναξη του
ηφαιστειακού υλικού
στον τρόπο που
κατέρρευσαν τα κτήρια
και την κάλυψη του
εσωτερικού τους με
στρώματα τέφρας και
ελαφρόπετρας. Η πόλη
φαίνεται ότι
εγκαταλείφθηκε βιαστικά
από τους κατοίκους της
λίγο πριν από την έκρηξη,
με αποτέλεσμα να
παραμείνουν κατά χώραν
(in situ) αναρίθμητα
χρηστικά αντικείμενα και
πολύτιμα σκεύη.

21. Τα κατάλοιπα του
υλικού πολιτισμού
που διατηρήθηκαν
εκεί σε άριστη
κατάσταση -είτε
πρόκειται για
κτηριακές
εγκαταστάσεις είτε
για κινητά ευρήματα-
είναι τόσο πλούσια
ώστε το Ακρωτήρι να
θεωρείται η Πομπηία
της εποχής του
Χαλκού και να
αποτελεί μια
ανεξάντλητη πηγή
πληροφοριών για τη
ζωή στη Μινωική
εποχή.
Τοιχογραφία με τις «Κροκοσυλλέκτριες» από το Ακρωτήρι της Θήρας.

22. Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ : Ο ΑΠΟΗΧΟΣ ΤΗΣ ΕΚΡΗΞΗΣ
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας δεν έγινε αισθητή μόνο στο νησί και σε μία μικρή ακτίνα
γύρω από αυτό, αλλά σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Στρώματα τέφρας, που
χρονολογούνται στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, βρέθηκαν σε πολλά νησιά του Αιγαίου
και της ανατολικής Μεσογείου, όπως η Μήλος, η Ρόδος, η Κύπρος, αλλά και σε πιο
απομακρυσμένες περιοχές, όπως η Μικρά Ασία, η Παλαιστίνη, η Συρία, η Τυνησία, η Αίγυπτος
και η Μαύρη Θάλασσα.
Η νεότερη έκρηξη
του ηφαιστείου της
Θήρας το 1957 δεν
είχε σοβαρές
συνέπειες για το
νησί και τους
κατοίκους του.

23. Μετά από την ανασκαφή δύο παράκτιων μινωικών
εγκαταστάσεων, της πόλης της Αμνισού, στη βόρεια παραλία
της Κρήτης και του ανακτόρου της Ζάκρου, στην ανατολική
ακτή, όπου βρέθηκαν ηφαιστειακή τέφρα και άμμος,
διατυπώθηκε η θεωρία ότι τα τεράστια παλιρροϊκά κύματα
(tsunami) που ξέσπασαν μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της
Θήρας ήταν η αιτία της τελικής καταστροφής των μινωικών
ανακτόρων. Μετά από πολύχρονες μελέτες των δεδομένων της
ηφαιστειακής καταστροφής έχει σχηματιστεί η άποψη ότι τα
παλιρροϊκά κύματα δεν μπορεί να ήταν τόσο ισχυρά ώστε να
φθάσουν στην Κρήτη. Οι συνέπειες της έκρηξης του
ηφαιστείου της Θήρας σε απομακρυσμένες περιοχές δε
φαίνεται να ήταν στο σύνολό τους τόσο καταστροφικές, όσο
πιστευόταν παλαιότερα, και ίσως ωφέλησαν μάλιστα τις
αγροτικές καλλιέργειες με την προσθήκη της τέφρας. Έτσι,
σήμερα έχει επικρατήσει η άποψη ότι τα νέα μινωικά
ανάκτορα καταστράφηκαν, όπως και τα παλαιά, από σεισμικές
δονήσεις και πυρκαγιά και ότι η αιτία της παρακμής του
μινωικού πολιτισμού στο τέλος της Νεοανακτορικής περιόδου
δεν ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, αλλά ίσως
εσωτερικές αναταραχές, που κατέληξαν στην κατάρρευση του
πολιτικού συστήματος.
Πάνω: Aκρωτήρι Θήρας. Οικία Δέλτα.
Κάτω: Ακρωτήρι Θήρας. Τμήμα της
«τοιχογραφίας των λατρευτριών» από την Ξεστή 3.

24. Και ενώ η σχετική χρονολόγηση αυτής της καταστροφής στο τέλος της Υστερομινωικής IA
(1550-1450 π.Χ.) είναι απολύτως βεβαιωμένη, η απόλυτη χρονολόγηση της ηφαιστειακής
έκρηξης αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο σημείο που την τελευταία δεκαετία έχει εξελιχθεί σε ένα από
τα πιο επίμαχα ζητήματα της αιγαιακής προϊστορίας. Η χρονολόγηση της ηφαιστειακής έκρηξης
και μαζί της το τέλος της Υστερομινωικής IA περιόδου τοποθετείται με βάση νέες μεθόδους
χρονολόγησης γύρω στο 1628/7 π.X., μεταθέτοντας έτσι την αρχή της Ύστερης εποχής του
Χαλκού στο Αιγαίο περίπου 100 χρόνια πριν από όσο πιστευόταν μέχρι πρόσφατα. Ο
καταποντισμός της Θήρας έχει συνδεθεί στο παρελθόν και με το μύθο της Ατλαντίδας, ο οποίος
αναφέρεται από τον Πλάτωνα και αιγυπτιακές πηγές και αποτελεί ακόμη για ιστορικούς,
αρχαιολόγους και ερευνητές έναν άλυτο ιστορικό γρίφο.
Κάτω: H ακτογραμμή της Θήρας πριν και
μετά την έκρηξη του ηφαιστείου.
Δεξιά: Φανταστική απεικόνιση της
καταποντισμένης Ατλαντίδας.

25. ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

26. Oι μινωικές εγκαταστάσεις ήδη από την Πρώιμη Xαλκοκρατία βρίσκονται σε ένα αρκετά
εξελιγμένο στάδιο αστικοποίησης ώστε να χαρακτηρίζονται πόλεις. Αυτή την εποχή ως περιοχές
κατοίκησης επιλέγονταν τοποθεσίες κυρίως σε εύφορες κοιλάδες και σε πλαγιές βουνών, όπου
βρίσκονταν άφθονες πηγές, και θέσεις που ήταν από γεωγραφική άποψη σημαντικές για τις
εξωτερικές σχέσεις του νησιού και το εμπόριο. Η κατοίκηση αυτής της περιόδου εμφανίζεται
πυκνότερη στην κεντρική και την ανατολική Κρήτη και ιδιαίτερα στις περιοχές όπου αργότερα
κτίστηκαν και τα μινωικά ανάκτορα.
Κάτω: Κνωσός. Άποψη της περιοχής
του ανακτόρου.
Δεξιά: η πεδιάδα της Μεσσαράς στη
νότιο Κρήτη όπως φαίνεται από το
ανάκτορο της Φαιστού.

27. Κατά τη Μεσομινωική II περίοδο (2000-1550 π.Χ.) η ίδρυση των ανακτόρων αντιπροσωπεύει μία
νέα μορφή αστικής εγκατάστασης, που προέρχεται από την Ανατολή και εμφανίζεται για πρώτη
φορά στην Ευρώπη. Τα μινωικά ανάκτορα δέσποζαν στο μέσο εύφορων πεδιάδων, όπως στην
περίπτωση της Κνωσού, και σε οροπέδια, όπως η Φαιστός. Τα παραθαλάσσια ανάκτορα της Ζάκρου
και των Μαλίων δείχνουν τη σημασία της γειτνίασης τέτοιων εγκαταστάσεων με τη θάλασσα.
Αριστερά: Ανάκτορο Ζάκρου, 1700-1450πΧ
Κάτω: Χανιά (Κυδωνία), ανακτορικό
συγκρότημα, 1500 π.Χ.

28. Παράλληλα με τα ανάκτορα λειτουργούσαν και μικρότερες οικιστικές ενότητες με παρόμοια
αρχιτεκτονική διάρθρωση, οι λεγόμενες μινωικές επαύλεις. Σε πολλές εγκαταστάσεις μάλιστα η
μέχρι τώρα ερευνημένη έκταση είναι τόσο περιορισμένη ώστε να παραμένει ακόμη αμφίβολο, αν
πρόκειται για ανάκτορα ή επαύλεις. Οι επαύλεις κτίζονταν σε τοποθεσίες που παρουσίαζαν
ανάλογα πλεονεκτήματα με εκείνες των ανακτόρων. Παρόλο που και στις δύο αυτές μορφές
εγκατάστασης είχαν προβλεφθεί ειδικά διαμορφωμένοι χώροι για την τέλεση θρησκευτικών
τελετών, ιδρύθηκαν σε απομακρυσμένες τοποθεσίες, όπως σε βουνοκορφές ή σε σπήλαια και
μεμονωμένα ιερά κτίσματα.
Νίρου Χάνι Ηρακλείου, έπαυλη, 1500 π.Χ.

29. Αριστερά: Bαθύπετρο 1550 π.Χ. Aεροφωτογραφία
του οικισμού. ΚΓ' ΕΠΚΑ.
Δεξιά: Η αγροικία - έπαυλη στο Βαθύπετρο.
Μία σειρά εγκαταστάσεων της Υστερομινωικής κυρίως περιόδου, που
κτίστηκαν σε εύφορες περιοχές της ενδοχώρας, χαρακτηρίζονται
αγροτικές κατοικίες. Mία χαρακτηριστική τέτοια αγροικία αποτελεί το
κτήριο στο Bαθύπετρο, στην ευρύτερη περιοχή των Αρχανών, όπου σε
σχετικά περιορισμένη έκταση συνυπάρχουν χώροι κατοικίας,
εργαστηριακές εγκαταστάσεις και ένα τριμερές ιερό.

30. Κατά το τέλος της Υστερομινωικής περιόδου και κατά την Υπομινωική παρατηρείται μια
στροφή στις προτιμήσεις των θέσεων κατοίκησης. Οι οικισμοί κτίζονται πια σε τοποθεσίες με
υψηλό υψόμετρο και αρκετά συχνά σε δυσπρόσιτα, απόκρημνα σημεία, γεγονός που δείχνει
την αυξημένη ανάγκη των κατοίκων για ασφάλεια και παράλληλα την αποδυνάμωση της
κεντρικής εξουσίας.
Ο οικισμός στο Καρφί. ΚΔ΄ ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

31. Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ
Η πρώτη κατοίκηση της Κρήτης τοποθετείται χρονολογικά στην παλαιολιθική εποχή και συνεχίζει
αδιάκοπα σε όλη την Εποχή του Λίθου. Η Κνωσός μάλιστα, που εξελίχθηκε σε ένα από τα
σημαντικότερα κέντρα της εποχής του Χαλκού, εμφανίζει ήδη από την ακεραμική Νεολιθική περίοδο
μία πρώιμη εξέλιξη και αποτελεί την κύρια πηγή πληροφοριών για αυτή την εποχή στο νότιο Αιγαίο.
Η εξωτική παραλία του Πρέβελη με το φοινικόδασος στο νότιο Ρέθυμνο.

32. Τα οικοδομήματα των στρωμάτων ΙΧ μέχρι ΧΙΙΙ, που ανήκαν στην Πρώιμη Νεολιθική
περίοδο στην Κνωσό, είχαν ορθογώνιο σχήμα, πολλά μικρά δωμάτια και μάλλον επίπεδες
στέγες. Σε αυτή την περίοδο εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα κεραμικής ήδη πλήρως
τεχνολογικά εξελιγμένα, πράγμα που δηλώνει την εισαγωγή της κεραμικής τέχνης στην
Κρήτη μάλλον από περιοχές της Ανατολής.
Tο εσωτερικό του σπηλαίου της Eιλειθύιας.
ΚΓ' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

33. Τα λίθινα εργαλεία και τα υφαντικά
βαρίδια δείχνουν την πλήρη είσοδο
της Κρήτης στο στάδιο της
τεχνολογικά εξελιγμένης αγροτικής
ζωής, που είναι το κύριο
χαρακτηριστικό της Νεολιθικής
περιόδου. Τα γυναικεία ειδώλια
μαρτυρούν τις θρησκευτικές δοξασίες,
που ίσως απηχούν τα κοινωνικά
πρότυπα της περιόδου.
Το σημαντικότερο νεολιθικό πήλινο ειδώλιο
γυναικείας μορφής από την Ιεράπετρα
Λασιθίου. Χαρακτηριστική είναι στάση του
σώματος που θυμίζει τα αντίστοιχα ειδώλια της
Θεσσαλίας, κάτι που φανερώνει κοινές
πολιτισμικές παραδόσεις σε διαφορετικές
περιοχές της Ελλάδος κατά τη Νεολιθική
Εποχή.

34. Η Ύστερη Νεολιθική
περίοδος στην Κνωσό έχει
να επιδείξει κτήρια με
σταθερές εστίες, ο τύπος
των οποίων είναι μοναδικός
στην Κρήτη ακόμη και
μεταξύ των υστερότερων
φάσεων. Κατά την ίδια
περίοδο αρχίζει να
χρησιμοποιείται και ο
ακατέργαστος χαλκός για
την κατασκευή εργαλείων.
Σε πολλά σημεία της
Κρήτης παρατηρείται τώρα
η τάση για μια πιο
συστηματική και μόνιμη
εγκατάσταση.

35. Σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής εποχής οι νεκροί θάβονταν μέσα στους οικισμούς, πράγμα που
βεβαιώνεται κυρίως από τα ευρήματα της Κνωσού, κατά δε την Ύστερη Νεολιθική περίοδο είναι
συχνότερες οι ταφές σε σπήλαια και σε δυσπρόσιτα μέρη.
Αριστερά: Σπάνιο μαρμάρινο νεολιθικό ειδώλιο που βρέθηκε στην
Κνωσό.
Πάνω: Είσοδος σπηλαίου στον Κουλούκωνα Ρεθύμνης.

36. Η ΠΡΩΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ
Κατά την Πρωτομινωική εποχή (3000-2000 π.Χ.) η ανατολική Κρήτη εισέρχεται σε μία
διαδικασία πρώιμης αστικοποίησης. Ο αριθμός των οικισμών αυξάνεται εντυπωσιακά σε
σχέση τη Νεολιθική περίοδο. Υπολογίζεται ότι στην πρωτομινωική Κρήτη εμφανίστηκαν
περισσότεροι από 100 νέοι οικισμοί. Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τα οικιστικά
δεδομένα αυτής της εποχής είναι ότι η Κρήτη κατακλύζεται από κύματα αποίκων, μάλλον
μικρασιατικής προέλευσης.
Mύρτος, Φούρνου Kορυφή. Οικοδομική εξέλιξη κατά την
Πρωτομινωική I και Πρωτομινωική II περίοδο.

37. 1. Σπήλαιο Βρυσών Κυδωνίας
2. Σπήλαιο Περιβολίων
3. Χανιά
4. Σπήλαιο Πλατυβόλας
5. Τσικουριανά
6. Ελλένες
7. Μαραθοκέφαλο
8. Αγία Τριάδα
9. Φαιστός
10. Αρολίθια
11. Κομμός
12. Σίβα
13. Αγία Κυριακή
14. 'Aγιος Ονούφριος
15. Πλάτανος
16. Πορτί
17. Λεβήνα
18. Κουτσοκέρα
19. Σπήλαιο Μιαμούς
20. Κουμάσα
21. 'Aγιος Μύρων
22. Σπήλαιο Στραβομύτη
23. Κανλί Καστέλλι
24. Πάρτιρα
25. Αρκαλοχώρι
26. Κνωσός
27. Σπήλαιο Ειλειθυίας
28. Σπήλαιο Πύργου
29. Μάλια
30. Κράσι
31. Σπήλαιο Τραπέζας
32. Σπήλαιο Γριμάνη
33. Μύρτος
34. Πύργος
35. Πρινιάτικος Πύργος
36. Γουρνιά
37. Σφουγγαράς
38. Ψείρα
39. Μόχλος
40. Παχύαμμος
41. Βασιλική
42. Αγία Φωτιά Ιεράπετρας
44. Αγία Φωτιά Σητείας
45. Παλαίκαστρο
46. 'Aνω Ζάκρος
Kατανομή
πρωτομινωικών
θέσεων.
Betancourt, Ph.P., H
Iστορία της Mινωικής
Kεραμεικής, Eκδόσεις
Xιωτέλλη, Aθήνα
1985, 50.

38. Η οικιστική διάρθρωση και η εσωτερική δομή της κοινωνίας αλλάζουν την περίοδο αυτή,
αφομοιώνοντας τις ξένες πολιτιστικές επιδράσεις που προέρχονται κυρίως από τις Κυκλάδες και την
Ανατολή. Στο τέλος της ίδιας περιόδου επισημαίνονται και οι πρώτες οργανωμένες δραστηριότητες
των Μινωιτών σε χώρους έξω από τα σύνορα της Κρήτης, όπου καθιδρύουν εμπορικούς σταθμούς ή
αποικίες, όπως η μινωική εγκατάσταση στα Κύθηρα. Τα οικοδομικά συγκροτήματα της
Πρωτομινωικής περιόδου είναι μεγάλα, συλλογικά έργα, που έχουν κατασκευαστεί με τη συνείδηση
της κοινής φυλετικής ταυτότητας και με κριτήριο τη μόνιμη εγκατάσταση. Οι οικισμοί της
Βασιλικής, της Μύρτου και του Μόχλου είναι μερικά από τα σημαντικά κέντρα αυτής της εποχής.
Κάτω : Ο οικισμός της Μύρτου.
Δεξιά: Το σπίτι του Λόφου στη Βασιλική
Ιεράπετρας, 2500 π.Χ.

39. Ολοκληρωμένη εικόνα της
πρωτομινωικής κοινωνικής
συνείδησης δείχνει και η
μνημειώδης ταφική
αρχιτεκτονική, με καλύτερο
παράδειγμα τους θολωτούς
τάφους της Μεσαράς. Οι νεκροί
δε θάβονταν πια με τα πρόχειρα
μέσα της Νεολιθικής εποχής,
αλλά σε πραγματικές "νεκρικές
κατοικίες", που ήταν
συγκεντρωμένες σε
συγκεκριμένες περιοχές μακριά
από τους οικισμούς.
Πάνω: λείψανα θολωτού τάφου στο
Απεσωκάρι 2500 π.Χ.
Κάτω: θολωτός τάφος στον Πλάτανο
2500-2000 π.Χ.

40. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Oι αρχές της μινωικής δόμησης έρχονται σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική της Aρχαιότητας, η
οποία χαρακτηριζόταν από συμμετρία, λιτότητα και σαφήνεια των περιγραμμάτων. H
αρχιτεκτονική της μινωικής Kρήτης είναι πολύπλοκη και σκοτεινή στην ερμηνεία της. Τα
χαρακτηριστικά της γνωρίσματα εμφανίστηκαν κατά τη Μεσομινωική εποχή (1900 π.Χ.) μέσα από
μια σειρά αρχιτεκτονικών καινοτομιών, όπως οι κίονες, οι φωταγωγοί, τα πολύθυρα και η
προσθήκη ορισμένων αρκετά ιδιόρρυθμων στοιχείων, όπως τα θυρώματα κοντά σε γωνίες, η
εναλλαγή κιόνων και πεσσών και οι σκάλες που έστριβαν από όροφο σε όροφο.
Κνωσσός, το
μεγάλο ανακτορικό
κλιμακοστάσιο.

41. Τα στοιχεία της ανακτορικής αρχιτεκτονικής
επαναλαμβάνονται στις επαύλεις και τις ιδιωτικές
κατοικίες, οι οποίες μοιάζουν συχνά με μικρογραφίες
των ανακτόρων. Τα ιδιωτικά κτήρια είναι απλούστερα
στο σχεδιασμό τους αλλά και σ' αυτά ισχύει η
ασυμμετρία των προσόψεων, η ποικιλία του ύψους της
στέγης και η διαίρεση σε χώρους καθορισμένων
χρήσεων. Η βασική τους μορφολογική διαφορά από τα
ανάκτορα βρίσκεται στην απουσία της κεντρικής
αυλής και στην έλλειψη κεντρικού άξονα, ενός
στοιχείου που διατηρήθηκε και στα ιδιωτικά κτήρια
της Αρχαιότητας. Σε ορισμένα ιδιωτικά μεσομινωικά
συγκροτήματα, αλλά κυρίως στα ανάκτορα, φαίνεται
ότι τα μινωικά οικοδομήματα ήταν συχνά
συγκροτήματα που είχαν δημιουργηθεί με διαδοχικές
προσθήκες νέων κτισμάτων. Η πολυπλοκότητα και η
διάθεση για συνεχείς επεκτάσεις δε σημαίνει όμως ότι
δεν είχε προηγηθεί ένας αρχικός σχεδιασμός. Αυτό
φαίνεται καλύτερα στα άριστα σχεδιασμένα
συστήματα αποχέτευσης και εξαερισμού και στο
σύστημα διαδρόμων που επέτρεπε την άνετη
διακίνηση στο εσωτερικό.
Πάνω: Κνωσός. Το "μέγαρο της βασίλισσας"
(αποκατάσταση Piet de Jong).
Κάτω: Η έπαυλη της Αγ. Τριάδας.

42. H μινωική αρχιτεκτονική διαπνέεται από τις ίδιες αισθητικές αρχές που κυριαρχούν και στη
μινωική τέχνη. Τα πολύθυρα και οι φωταγωγοί δημιουργούσαν παντού έντονες φωτοσκιάσεις,
ενώ η χρωματική ποικιλία και η πλούσια διακόσμηση προκαλούσαν μια ατμόσφαιρα διαρκούς
κίνησης. Η εξωτερική όψη των κτηρίων με τις μνημειώδεις εισόδους και τις στέγες σε διάφορα
ύψη ήταν εντυπωσιακή και συγχρόνως γραφική. Οι εξωτερικοί όγκοι διαλύονταν στο φως και το
χρώμα, τα περιγράμματα ήταν χαλαρά και απόλυτα προσαρμοσμένα στο φυσικό χώρο.
Δεξιά: Κνωσός. Η βασιλική
έπαυλις.
Πάνω: Κνωσός. Κάτοψη των
ιδιωτικών διαμερισμάτων του
ανακτόρου.

43. Λόγω της έλλειψης κανονικότητας στο σχεδιασμό των μινωικών κτηρίων είναι πολύ δύσκολο να
προσδιορισθεί αν οι αρχιτέκτονες της μινωικής Κρήτης χρησιμοποιούσαν ένα σταθερό σύστημα
μέτρησης των αποστάσεων. Ο σχεδιασμός των κτηρίων γινόταν μάλλον με άρτια μέτρα. Οι ειδικές
μελέτες που έγιναν στα ανάκτορα έδειξαν την ύπαρξη ενός συγκεκριμένου συστήματος μέτρησης σ'
αυτά, η μονάδα του οποίου πρέπει να ήταν ανάλογη με τον πόδα, το σταθερό μέτρο που
χρησιμοποιούσαν και στην Αρχαιότητα. Ο μινωικός πους θα πρέπει να ισοδυναμούσε με 30,36
εκατοστά και οι υποδιαιρέσεις του ακολουθούσαν μάλλον το εξαδικό σύστημα. Είναι πολύ πιθανό
ότι το μινωικό σύστημα μέτρησης των αποστάσεων υιοθετήθηκε αργότερα και από τους
Μυκηναίους.

44. ΑΝΑΚΤΟΡΑ
Τα ανάκτορα ήταν τα κέντρα της πολιτικής, οικονομικής και θρησκευτικής ζωής της μινωικής
Κρήτης κατά τη δεύτερη χιλιετία π.X. και η ζωή τους διήρκεσε περίπου 600 χρόνια. Τα κυριότερα
ανάκτορα κτίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα, γύρω στο 1900 π.X., σε ήδη ακμαία αστικά κέντρα,
όπως η Κνωσός, η Φαιστός και τα Μάλια, που βρίσκονταν στο μέσο εύφορων πεδιάδων ή σε
σημαντικά για το εξωτερικό εμπόριο λιμάνια, όπως η Ζάκρος. Εκτός από τα τέσσερα
σημαντικότερα ανακτορικά κέντρα της Κνωσού, της Φαιστού, των Μαλίων και της Ζάκρου,
υπήρχαν και μικρότερης εμβέλειας και σημασίας ανάκτορα, που είχαν υπό τον έλεγχό τους
μικρότερες περιοχές, όπως οι Αρχάνες και τα Χανιά.
Αριστερά: Συγκριτική απεικόνιση των ανακτόρων της
Kνωσού, της Φαιστού και των Mαλίων.
Πάνω: Το ανάκτορο της Ζάκρου (διακρίνεται στο βάθος,
μετά το τέλος των καλλιεργειών) σε παραθαλάσσια
περιοχή της Ανατολικής Κρήτης.

45. Μερικά εκτεταμένα αρχιτεκτονικά
συγκροτήματα, όπως της Αγίας Τριάδας, των
Γουρνιών ή το μικρό ανάκτορο της Κνωσού, δεν
είναι ακόμη επαρκώς ερευνημένα ή
παρουσιάζουν ανάμικτα αρχιτεκτονικά στοιχεία
ώστε να μπορούν να καταταχθούν με ασφάλεια
στην κατηγορία των ανακτόρων ή των επαύλεων,
που αποτελεί μία άλλη χαρακτηριστική μορφή
της μινωικής οικιστικής παράδοσης.
Πάνω: Αγ.Τριάδα, στοά της βασιλικής έπαυλης, 1700
π.Χ.
Πάνω Δεξιά: Γουρνιά Λασιθίου, μικρό ανάκτορο, 1400
π.Χ.
Κάτω Δεξιά: Γουρνιά Λασιθίου, κάτοψη πόλης.

46. Κατά τη μακρά διάρκεια της Μινωικής
εποχής τα ανάκτορα υπέστησαν δύο
μεγάλες καταστροφές που σηματοδότησαν
νέες εξελίξεις στο μινωικό πολιτισμό. Η
πρώτη καταστροφή προκλήθηκε από
σεισμό στο τέλος της Πρωτοανακτορικής
εποχής, γύρω στο 1700 π.X. Σχετικά
σύντομα μετά από αυτή την καταστροφή,
τα ανάκτορα ξανακτίστηκαν από τους
Μινωίτες και πέρασαν στη δεύτερη,
λαμπρότερή τους περίοδο, τη
Νεοανακτορική. Σεισμικές μάλλον
δονήσεις και πάλι, κατέστρεψαν γύρω στο
1450 π.X. οριστικά τα μινωικά ανάκτορα.
Μετά από αυτή την καταστροφή, κατά τη
Μετανακτορική περίοδο, και ενώ η
κεντρική εξουσία βρέθηκε
αποδυναμωμένη, τα περισσότερα
ανακτορικά κέντρα εγκαταλείφθηκαν και
μόνο στο ανάκτορο της Κνωσού
συνεχίστηκε η κατοίκηση μέχρι τη
μυκηναϊκή κυριαρχία. Τα ερείπια των
ανακτόρων που είναι σήμερα ορατά και
επισκέψιμα ανήκουν στη δεύτερη
ανακτορική περίοδο.
Κνωσός: Το βόρειο πρόπυλο με την
ανάγλυφη τοιχογραφία του ταύρου.

47. Η ανακτορική αρχιτεκτονική αντικατοπτρίζει τις ανάγκες μίας ιεραρχημένης και συγκεντρωτικής
κοινωνίας, όπου όλες οι διαδικασίες ήταν απόλυτα καθορισμένες. Στο σχεδιασμό και τη
λειτουργικότητά τους υπάρχουν έμμεσες αναφορές στα ανάκτορα της Μέσης Ανατολής και της
Αιγύπτου, από όπου οι Μινωίτες δανείστηκαν συγκεκριμένα στοιχεία, που όμως στη συνέχεια
προσάρμοσαν στο φυσικό περιβάλλον της Κρήτης και τις απαιτήσεις της μινωικής κοινωνίας. Ο
σχεδιασμός και η κατασκευή των ανακτόρων εμφανίζουν κοινά στοιχεία που ακολουθούνται πιστά,
με εξαίρεση κάποιες ιδιομορφίες που διαμορφώθηκαν μάλλον ανάλογα με τις απαιτήσεις της κάθε
εγκατάστασης ή του εκάστοτε άρχοντα.
Μάλλια: Το κεντρικό κλιμακοστάσιο

48. Τα ανάκτορα αποτελούνταν από πολυώροφα διαμερίσματα, που ήταν διαρθρωμένα σε τέσσερις
πτέρυγες γύρω από μία τεράστια ορθογώνια κεντρική αυλή. Διέθεταν μεγάλες αίθουσες υποδοχών
και συνεστιάσεων, ιερά με ειδικές εγκαταστάσεις τελετουργιών, εργαστήρια, αποθήκες όπου
συσσωρευόταν το πλεόνασμα της περιφέρειας, αλλά και πολυτελή διαμερίσματα, όπου μάλλον
κατοικούσαν οι βασιλείς-αρχιερείς.
Φαιστός: Γενική άποψη του ανακτόρου με την κεντρική αυλή στο βάθος και το μεγάλο
κλιμακοστάσιο στο κέντρο.

49. Στους εξωτερικούς χώρους των ανακτόρων
υπήρχαν πλακοστρωμένες αυλές και θεατρικοί
χώροι για τις δημόσιες τελετές και συναθροίσεις.
Τα ανάκτορα, αν και ήταν τα διοικητικά και
οικονομικά κέντρα της μινωικής Κρήτης, όπου
κατοικούσαν σίγουρα οι πολιτικοί ή και
θρησκευτικοί ηγέτες και φυλάσσονταν πολύτιμοι
θησαυροί, δεν ήταν οχυρωμένα, πράγμα που
υποδεικνύει το αίσθημα ασφάλειας της
ανακτορικής κοινωνίας στο εσωτερικό του νησιού.
Πάνω: Κνωσσός, εξωτερικές αποθήκες με πιθάρια.
Πάνω Δεξιά: Φαιστός, θεατρικός χώρος.
Κάτω Δεξιά: Το ανάκτορο των Μαλλίων (1700 – 1450 π.Χ.)
Διακρίνει κανείς την απουσία οχυρώσεων.

50. ΕΠΑΥΛΕΙΣ
Ως μινωικές επαύλεις χαρακτηρίζονται κτήρια της Μεσομινωικής και Υστερομινωικής περιόδου,
που είναι μικρότερα από τα ανάκτορα, αλλά πολύ μεγαλύτερα και πολυπλοκότερα από τις απλές
μινωικές κατοικίες. Οι επαύλεις είναι συνήθως διώροφες και εμφανίζουν τα χαρακτηριστικά
στοιχεία της ανακτορικής αρχιτεκτονικής, όπως κίονες, πεσσούς, πολύθυρα, φωταγωγούς, όπως
επίσης και την κοινή με τα ανάκτορα πρόβλεψη για ιδιαίτερους λατρευτικούς χώρους.
Αμνισσός Ηρακλείου, έπαυλη 1600 π.Χ. Διακρίνεται το
πολύθυρο,

51. Μερικές από τις επαύλεις κτίστηκαν στο κέντρο των μινωικών πόλεων, όπως αυτές της Τυλίσου,
άλλες βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με τα ανάκτορα, όπως η βασιλική έπαυλη της Κνωσού και
άλλες εντοπίζονται σε απομακρυσμένες περιοχές, όπως η αγροτική έπαυλη του Βαθύπετρου και η
έπαυλη του Σκλαβόκαμπου. Μερικές ιδιαίτερα εκτεταμένες κτηριακές εγκαταστάσεις, όπως αυτή
της Αγίας Τριάδας, παρουσιάζουν κοινά στοιχεία τόσο με τα ανάκτορα όσο και με τις επαύλεις με
αποτέλεσμα η κατάταξή τους στον έναν ή τον άλλον αρχιτεκτονικό τύπο να παραμένει
προβληματική.
Αριστερά : Tύλισσος. Kάτοψη του οικισμού.
Πάνω: Κάτοψη της έπαυλης του Σκλαβόκαμπου.

52. ΜΙΝΩΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
Οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας σχετικά με την πολεοδομική οργάνωση των αστικών
κέντρων προέρχονται από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα μινωικών οικισμών αλλά και από
απεικονίσεις κτηρίων και πόλεων στη μινωική τέχνη. Την πληρέστερη εικόνα μιας μινωικής πόλης
δίνουν οι οικισμοί των Γουρνιών, του Παλαίκαστρου, του Κομού και του οικοδομικού
συγκροτήματος Mu των Μαλίων, ενώ σε έδαφος εκτός Κρήτης το καλύτερα διατηρημένο
παράδειγμα είναι το Ακρωτήρι της Θήρας. Τα αστικά κτήρια βρίσκονταν σε μεγάλα οικοδομικά
συγκροτήματα που χωρίζονταν από στενούς δρόμους. Η διέλευση μέσα στην πόλη και προς τις
εισόδους της γινόταν από πλατύτερους κεντρικούς δρόμους και πλατείες.
Πάνω: Παλαίκαστρο. Kάτοψη του οικισμού.
Δεξιά: Κεντρική οδός στην πόλη των Γουρνιών.

53. Τα εξωτερικά αρχιτεκτονικά στοιχεία των κτηρίων είναι περισσότερο γνωστά από τις απεικονίσεις
πόλεων στη μινωική τέχνη. Σύμφωνα με αυτές τις παραστάσεις τα σπίτια ήταν διώροφα ή τριώροφα.
Τα παράθυρα συνήθως βρίσκονταν, μάλλον για λόγους ασφαλείας, στους ορόφους και όχι στο
ισόγειο. Ένα κοινό στοιχείο όλων σχεδόν των κτισμάτων ήταν το μικρό δώμα στην οροφή των
σπιτιών. Αυτό το στοιχείο επιβεβαιώνεται και από το ομοίωμα ενός σπιτιού από τις Αρχάνες. Οι
οικοδομικές λεπτομέρειες που παρατηρούνται σε όλα τα κτήρια είναι ο συνδυασμός πλινθοδομής
και ξυλοδεσιάς και οι διακοσμητικές ζωφόροι από κατακόρυφα κομμένους κορμούς δένδρων.
Ο «οικίσκος των
Αρχανών». Πρόκειται για
ομοίωμα σπιτιού που
βρέθηκε στο ανάκτορο των
Αρχανών Ηρακλείου και
αποδίδει με πιστότητα τη
μορφή ενός τυπικού
σπιτιού στην Κρήτη της
2ης χιλιετίας π.Χ.

54. Αντίθετα από τις περισσότερες πόλεις της εποχής του Xαλκού στο νησιωτικό χώρο, οι μινωικές
πόλεις δε διέθεταν οχύρωση. Αυτό το γεγονός οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι ένιωθαν
ασφάλεια στο εσωτερικό του νησιού και ότι πιθανότατα κατά το μεγαλύτερο μέρος της Μινωικής
περιόδου επικρατούσε εσωτερική ειρήνη. Οι εξωτερικοί εχθροί αντιμετωπίζονταν πιθανότατα στις
ανοικτές θάλασσες από το μινωικό στόλο, η παντοδυναμία του οποίου εξασφάλιζε την pax
minoica, τη μινωική ειρήνη.
Δεξιά: Η αναχώρηση του στόλου όπως
απεικονίστηκε σε νωπογραφία οικίας στο
Ακρωτήρι της Θήρας. Θεωρείται πιθανό
πως απεικονίζει την αναχώρηση του
μινωικού στόλου, αφού η Θήρα ανήκε
στη σφαίρα επιρροής της Κνωσού και η
τέχνη της απηχεί τη μινωική.
Πάνω: Oμοιώματα πλοίων από τη Zαφέρ
Παπούρα και την Aγία Tριάδα.
Yστερομινωική III περίοδος.

55. ΜΙΝΩΙΚΟΙ ΚΗΠΟΙ
Μία σειρά από αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνει την ύπαρξη τεχνητών κήπων στα μινωικά
ανάκτορα. Σε παραστάσεις τοιχογραφιών, όπως αυτές της Αμνισού, απεικονίζεται η τοποθέτηση
διακοσμητικών φυτών σε ανθοδοχεία ή γλάστρες.
Αριστερά: Αμνισός. Η τοιχογραφία των
κρίνων.
Πάνω: Αμνισός. Η έπαυλη.

56. Ορισμένα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα δείχνουν επίσης την ύπαρξη κήπων ανάμεσα σε ανακτορικά
διαμερίσματα ή διάφορα κτήρια. Οι κήποι εντοπίζονται κυρίως σε φωταγωγούς μινωικών
κτηρίων. Χώροι όπου υπάρχουν τέτοιες ενδείξεις βρίσκονται στη νοτιοανατολική πτέρυγα του
ανακτόρου της Ζάκρου, στην αίθουσα των διπλών πελέκεων στην Κνωσό, στο βόρειο άκρο της
δυτικής πτέρυγας των Μαλίων και ανάμεσα στα ιδιωτικά κτήρια του Παλαίκαστρου.
Αριστερά: Το ανάκτορο της Ζάκρου.
Πάνω: Τοιχογραφία από την Κνωσό που
απεικονίζει πέρδικες σε κήπο.

57. Ως κήπος ερμηνεύτηκε και μία
τεχνητή διαμόρφωση που εντοπίστηκε
στην πλατεία των ιερών στο ανάκτορο
της Φαιστού, στο χώρο της πλαγιάς
προς την πεδιάδα. Ο χώρος αυτός
φαίνεται ότι είχε κατόπιν σχεδίου
ενταχθεί ανάμεσα στην αυλή και μία
αίθουσα καθαρμών. Το έδαφος σε
αυτό το σημείο είναι βραχώδες και
εμφανίζεται τρυπημένο με εργαλεία σε
πολλά σημεία.
Πάνω: Δεξαμενή καθαρμών στο ανάκτορο της
Φαιστού. Οι δεξαμενές καθαρμών ήταν χώροι
ιερών τελετών και εντοπίζονται στα μινωικά
ανάκτορα και τις επαύλεις.
Κάτω: Φαιστός. Χώρος του ανακτόρου που ίσως
είχε χρησιμοποιηθεί ως εσωτερικός κήπος
(σχεδιαστική απόδοση G. Bianco, σε συνεργασία
με M.C. Shaw).

58. Σε τέτοιους λάκκους τοποθετούνταν ίσως γλάστρες με φυτά, ίσως όμως πρόκειται και για λάκκους
φυτέματος δέντρων. Τα μικρότερα τεχνητά ανοίγματα του βράχου ήταν κατάλληλα για τη
φύτευση βολβών των λεπτότερων φυτών που απεικονίζονται συχνά στις τοιχογραφίες, όπως οι
κρόκοι, οι μικροσκοπικές ίριδες, οι βιολέτες, οι κισσοί και τα αρωματικά βότανα. Η καλλιέργεια
αυτών των φυτών ίσως σχετίζεται με την τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών, εφόσον είναι
βεβαιωμένη η στενή σχέση της βλάστησης και της μινωικής θρησκείας.
Αριστερά: Αμνισός. Μέρος από την τοιχογραφία των κρίνων.
Δεξιά: Κνωσσός. Πουλί σε παραδείσιο τοπίο. Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

59. Πρόσφατες έρευνες στο ανάκτορο της
Πύλου φέρουν στο φως στοιχεία που
βεβαιώνουν ότι το χαρακτηριστικό αυτό
των μινωικών ανακτόρων μεταδόθηκε
και στα μυκηναϊκά ανάκτορα καθώς
συγκεκριμένοι χώροι της Πύλου
ερμηνεύονται ως αυλές που περιέκλειαν
κήπους με υδραυλικές εγκαταστάσεις.
Πύλος. Το αχαϊκό ανάκτορο (1400-
1200 π.Χ.) αποκατάσταση Piet de
Jong).

60. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

61. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

62. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

63. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)