1. 1
ÜMUMİ KİMYA
1.ƏSAS KİMYƏVİ ANLAYIŞLAR.MADDƏ
Təbiətin bütün maddi obyektləri-fiziki cisimlər müəyyən fiziki və kimyəvi xassələrə malik maddələrdən
əmələ gəlmişlər.
Fiziki xassələrə- aqreqat hal(bərk,maye ,qaz),sıxlıq,həllolma qabiliyyəti,istilik keçiriçiliyi,elektrik
keçiriciliyi,dielektrik nüfuzluğu,axıcılıq,özlülük,radioaktiflik,hidrofillik və hidrofobluq,ərimə
temperaturu,qaynama temperaturu,bərklik və s.aiddir.
Qeyd.Sıxlıq,ərimə temperaturu,qaynama temperaturu,həllolma qabilyyəti kimi fiziki xassələr,maddənin
kütləsindən asıli deyil.Belə xassələr intensiv xassələr adlanır.
ᵨ ᵖ V
m V m
m ᵨ1
ᵨ2
ᵨ3 ᵨ1>ᵨ2 >ᵨ3
V
Elektrik keçiriciliyi,rəngin tündlüyü,həcm,daxili enerji maddəənin kütləsindən asılıdır.Belə xassələr ekstensiv
xassələr adlanir.
Kimyəvi xassə-bir maddənin digər maddəyə çevrilməsi qabiliyyətidir.
Təbiətdə baş verən bütün dəyişiliklərə təbii hadisələr deyilir.Fiziki və kimyəvi hadisələr ayırd edilir.
Fiziki hadisələr zamanı(aqreqat halının dəyişilməsi,elektromaqnetizmin təzahürü, distillə,elektrik
lampasının işıq saçması,durulma,suzulmə,sinma,xırdalanma və s.),maddənin molekulları dəyişmir.
Kimyəvi hadisə zamanı,atomlarin nüvələri dəyişmədən bir maddə digərinə çevrilir.Kimyəvi hadisələrin fiziki
əlamətləri-rəngin,aqreqat halın(çöküntünün,qazın əmələ gəlməsi) dəyişilməsi,istiliyin ayrılması,işığın
yaranması və s.dir.Hidroliz,elektroliz,fotosintez,xemosintez,
krekinq,piroliz,riforminq,neytrallaşma,korroziya,
qıcqirma və s.kimyəvi hadisələrdir.
MADDƏ.
Materiya-təbiətdə mövcud olan hər hansı bir obyektdir.Materiyanin əsas növlərindən biri maddədir.Fiziki
cisimlər maddə və ya maddələrdən əmələ gəlir.
Fəzada müəyyən yer tutan ,kütlə və ətalətə malik bütün varlıqlar maddədir.Kütlə və həcm bütün
maddələrin ümümi xassələridir.Maddələr atomlardan ibarətdir.Müəyyən növ atomlara kimyəvi element
deyilir.Kimyəvi rabitələr vasitəsilə atomlar birləşərək bəsit(homonüvəli) və
mürəkkəb(heteronüvəli)maddələri əmələ gətirir.
İki və daha çox atomdan əmələ gələn,sabittərkib və xassəyəmalik olan,maddənin kimyəvi xassələrini daşıyan vəonu təşkil edən
ən kiçik hissəciyəmolekul deyilir.
Molekullarin kimyəvi xassələri onları əmələ gətirən atomlarin növündən,atomlar arasında yaranan kimyəvi rabitələrin
təbiətindən və molekulun fəza quruluşundan asılıdır.
Atom və ya molekul elektron verib,elektron almaqla iona çevrilir.Müsbət yüklü ion -kation,mənfi yüklü ion anion adlanır.İonun
xassələri onun əmələ gəldiyi atom və ya moıekulun xassələrindən fərqlənir.
Atom,molekul və ion quruluşlu maddələr mövcuddur.
KİMYƏVİ İŞARƏLƏR VƏ FORMULLAR.
Hər kimyəvi elementin öz işarəsi var.Elementin kimtəvi işarəsi onun latınca adının hərflərindən yaranir.Məs:H(Hidrogenium),He
(Helium),Li (Lithium) və s.:Be,B,C,N,O,F...Onlardan kinyəvi elementləri qeyd etmək ,bəsit(H2 ,S8 ,W) və mürəkkəb(HCI,Mg(NO3)2
,C6H6 ) maddələrin formullarını tərtib etmək üçün istifadəedilir.
Maddə tərkibinin kimyəvi işarələr və indekslər vasitəsiləşərti yazılışına kimyəvi formul deyilir
Məsələn,ortofosfat turşusunun formulu H3PO4 kimidir.H,P,O latin hərfləri elementlərin işarələri,3 və 4
rəqəmləri isə indekslərdir.(1 indeksi yazılmır)
2. 2
İndeks-bəsit və mürəkkəb maddələrin tərkibinə daxil olan ayrı-ayri atomlarin sayini göstərir.
kimyəvi işarələr
H3PO4
indekslər
İonun formulunda alt indeksdən əlavə onun yükünü göstərən üst indeks də yazılır: SO4
2- - sulfat
ionu,Ca2+kalsiumionu,OH--hidroksil ionu,NO-
3-nitrat ionu.
FORMUL VAHİDİ
Bütün maddələr molekulyar quruluşda deyil.Atom və ion tərkibli maddələr də mövcuddur.Məsələn təsirsiz
qazlar bir atomlu maddələrdir,xörək duzu kristalları ionlardan əmələ gəlmişdir,suda həll olaraq ionlara
parçalanir.belə maddələrin tərkibini göstərmək üçün formul vahidlərindən istifadə edilir.
Formul vahidi-maddənin ən kiçik tərkib hissəsidir.Bu kimyəvi formulun yazılmasına kömək edən
atom,molekul,ion və onlarin məcmuyu ola bilər.Formul vahidi maddənin quruluşunu deyil,onun elementar
tərkibini göstərir.Beləliklə formul fahidi kimyəvi formulun yazılmasına yardım edir və onun empirik-ən
sadə formuluna uyğun gəlir.
* mis üçün(atomar quruluşlu maddə) formul vahidi mis(kuprum) atomudur (Cu)
*Silisium(IV)oksid üçün (SiO2), atomar quruluşlu maddədir,formul vahidi,bir atom silisium(Si),iki atom
oksigenin(O) məcmuyundan ibarətdir.
*Dəmir(III)sulfat üçün formul fahidi iki dəmir(III) (Fe3+)və üç sulfat ionunun( SO4
2-) məcmuyundan
ibarətdir
*Etil spirti (C2H6O) (molekulyar quruluşlu maddə) üçün formul vahidi iki atom karbon(C),altı atom
hidrogen(H),bir atom oksigenin məcmuyundan ibarətdir.
Atomar və ion tərkibli maddələrdə indekslər, onlarin tərkibinə daxil olan atom və ya ionların nisbətini
göstərir.
Kimyada kimyəvi formulların aşağıdakı növlərindən istifadə
edilir:molekulyar,empirik,elekton,quruluş,qrafik.
Formulun
növü
N ə y i g ö s t ə r i r Nümunələr
Molekulyar
-brutto formul
-səmərəli formul
Maddənin vəsfi vəmiqdari tərkibini göstərir.Yəni maddəhansı əmələgəlmişdir,vəbir
molekulunda ayrı- ayrı atomlarınsayı nəqədərdir.
Maddənin hansısinfəmənsub oldugunu bildirir.
C2H6O,C2H4O2,C2H6
CH3COOH C2H5OH
Sirkə turşusu etanol
Empirik
formul
(ən sadə
formul)
Maddənin ən sadə formulu olub,onun tərkibinə daxil
olan atomların ən kiçik say nisbətini göstərir.
CH{n(C):n(H)=1:1} C2H2,C6H6
CH2{n(C):n(H)=1:2} C2H4,C4H8
Elektron
formul
Maddəmolekulunda kimyəvirabitələrinyaranma mexanizminigöstərir.(rabitənin
yaranmasında iştirak edən elektroncütləri nöqtələrləgöstərilir)
(ammonyak)
Quruluş
formulu
Molekulda atomların birləşmə ardıcıllığını
göstərir,molekul və ionların fəza qurulyşu barədə
məlumat verir.
(ammonium ionu,tetaedrik formadadadir
Qrafik
formul
Molekulda atomların birləşmə ardıcıllığını,və hər bir
elementin valentliyini göstərir.(Valentlik xətlə
göstərilir,hər xətt bir valentlıyə uyğun gəlir)
(sulfat turşusu)
3. 3
Valentlk
Valenlik M e t a l l ar Q e y r i- m e a l l a r
Sabit valentli Dəyişkən valentli Sabit valentli Dəyişkən
valentli
I Na,K,Li,Cs Cu,Ag H,F CIBr,J,
II Mg,Ca,Ba,Be,Zn,Sr,Ra Cu,Fe,Pb,Cr,Mn O S,C
III Al Fe,Cr P
IV Mn,Pb S,C
V P
VI Mn,Cr S
VII Mn CI,Br,J
Valentlik-element atomunun digər elemenlərin müəyyən sayını özünə birləşdirə bilməsi qabiliytyətidir.Valentlik-atomun
yarada biləcəyi kimyəvi rabitələrin sayıdır.Valentlik roma rəqəmləriilə (I,II,III,...)və elementin kimyəvi işarəsinin üzərində
yazılır.
*Binar birləşmədə(iki elemendən əmələ gələn) atomların valentlik vahidləri həmişə bərabərdir.
*Valentlik vahidi molekulun tərkibinə daxil olan atomun indeksilə onun valentliyinin hasilinə bərabərdir.
* Verilmiş maddə üçün: ma=nb.,Burada m,n valentlikıər,a,b indekslərdir.ma=nb tənliyinin sonsuz həlli var,ən kiçik tam həlli
X və y elementlərinin indeks vbə valentliklərini verir.Yəni bu tənliyə əsasən maddənin formulunu tərtib etməkolar və
valentlikıərini müəyyən etmək olar.
İonların yükündən və adlarından istifadə etməklə maddələrin formullarının tərtibi və onların adlandırılması
4. 4
*Əvvəlcə+yüklü ionun,sonra onunla yanaşı – yüklü ionun işarəsi yazılır.
*İonların yüyüklərinin cəbri cəmi 0-a bərabər olsa formul tərtib edimiş
hesab olunur.
Məsələn:Mg2+S2- +2+(-2)=0, deməli maddənin formulu- MgS
*ionların yüklərinin cəbri cəmi 0-dan fərqli olarsa,yüklər ideksəlin
yerində çarpaz yazılır.
*Əgər indekslər ixtisar olunarsa,ixtisar olunur.
Məsələn:Fe3+CI- +3+(-1)≠ 0, Fe3+CI→FeCI3 İon mürəkkəb olsa mötərizədə
yazılır:
Fe3+SO4
2−→ Fe2(SO4)3 Mn4+S2−→Mn2S4→MnS2
*Madələri adlandırmaq üçün ionların cədvəldəki adları ardıcıl deyilir.
Məsələn:Na2O narium-oksid,FeCI3 dəmir(III)xlorid,Cu(OH)2-mis(II) hidroksid və s.
5. 5
Bəsit və mürəkkəb maddələr.Allotropiya
Maddələr bəsit və ya mürəkkəbolur.
*Bəsit maddələreynielementin atomlarından əmələgəlir.Bəsitmaddələr atomar və ya molekulyarquruluşdaolur.Ağ
fosfor(P4),ozon(O3),kristallikkükürddənbaşqamolekulyarquruluşlumaddələrinmolekullarıiki atomludur.
Molekulyar quruluşlu maddələr Atomar quruluşlu bəsit maddələr
Atomlar arasında rabitə
mövcuddur
Atomlar arasinda
rabitə yoxdur
Oksigen(O2),ozon(O3)
Hidrogen(H2),kükürd(S8)
Xlor(CI2),yod(J2),flüor(F2)
Ağ fosfor(P4)
Metallar:mis(Cu),alüminium(AI),
Gümüş(Ag).dəmir(Fe),kalium(K)
Qeyri-
metallar:qrafit,almaz(C),bor(B),qirmizi
fosfor(P),silisium(Si)
Təsirsizqazlar:
Helium(He)
Neon(Ne),
Arqon(Ar),
Kripton(Kr)
Ksenon(Xe)
Hər birkimyəvelementminimumbirbəsitmaddəəmələ gətirir.Lakinbirsira elementlər-kükürd,karbon,fosforvə
s.birneçə bəsitmaddə əmələ gətirirlər.Hazırda500-ə yaxınbəsit maddəməlumdir.
Bir kimyəvi elementinbir neçə bəsitmaddə əmələ gətirməsinə allotropiyadeyilir.Həminbəsitmaddələrəallotropik
şəkildəyişilmələrdeyilir.
Elementlər Əmələ gətirdiyi bəsitmaddələr,vəonlarınadları
Karbon Qrafit,almaz,karbin,fülleren
Oksigen Oksigen(O2),ozon(O3)
kükürd Rombikkükürd(S8),monoklinikkükürd(S8),plastikkükürd(Sn)
Fosfor Ag fosfor(P4),qırmızı,qarafosforlar(Pn)
11 kimyəvi elementin(H,He,N,O,F,CI,Ar,Kr,Xe,Rn,Ne)əmələgətirdiyi bəsitmaddələradi şəraitdə
qaz,ikisinin(Br,Hg)əmələgətirdiyi bəsitmaddələrmayedir,qalanbəsitmaddələradi şəraitdəbərk haldadırlar.
Mürəkkəb maddələr-iki və dahaçox müxtəlifelement atomlarındanəmələgəlir.
Məsələn:su(H2O),sulfatturşusu(H2SO4),ammonyak(NH3) vəs.
2012-ci ilinməlumatınaəsasən68miyondançox maddə məlumdur.
Nisbi atomkütləsi,Nisbi molekul kütləsi
Atomun kütləsi qramla çox kiçik kəmiyyətdir.Məsələnhidrogenatomununmütləqkütləsi
1,673∗ 𝟏𝟎−𝟐𝟒q,okisigenin-2,667∗ 𝟏𝟎−𝟐𝟑q,kükurdün- 5,31∗ 𝟏𝟎−𝟐𝟑q. Dir vəs.Buisə hesablama prosesində müəyyən
çətinlikyaradır.buna görə də kimtada nisbiatom və nisbi molekul kütləsindənistifadə olunur.
Bunun üçün atom kütlə vahidi (a.k.v.) anlayışı elmə daxil edilmişdir.
1a.k.v. karbon-12 atomununkütləsinin
𝟏
𝟏𝟐
-i dir.
1a.k.v.=
𝟏
𝟏𝟐
ma(C)=
𝟏
𝟏𝟐
x1,994∗ 𝟏𝟎−𝟐𝟑=1,66∗ 𝟏𝟎−𝟐𝟒q
Nisbi atomkütləsi element atoimununkütləsinin1a.k.v.-yəolannisbətidir.Elementinnisbi atomkütləsi,onunatom
kütləsinin1a.k.v.dənneçə dəfə çox olmasını göstərir.
Ar(X)=
𝒎𝒂(𝑿)
𝟏𝒂.𝒌.𝒗
ma(X) –X atomunun mütləqkütləsidir.
Məsələn:
Nisbi molekul kütləsi maddəninmolekul kütləsinin1`a.k.v.-yəolannisbətidir.Nisbi molekul kütləsi maddənin
molekul kütləsinin1ak.v.dənneçə dəfə çox olduğunugöstərir.
.
