ΚΕΦΑΛΑΙΟ : ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΕΝΟΤΗΤΑ : ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ Β. Η Μικρασιατική καταστροφή ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ

1. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 1
ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ
ΖΗΤΗΜΑ
ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Β
Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
Σελίδες
σχολικού
βιβλίου
Σελίδες
σημειώσεων
1. Η έξοδος 144-146 2-6
2. Το πρώτο διάστημα 146-149 7-12
3. Η Σύμβαση της Λοζάνης 149-152 13-16
ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Β - 17-39

2. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 2
Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
1. Η έξοδος
1. Ποια στρατιωτικά και διπλωματικά γεγονότα συνετέλεσαν ώστε να γίνουν
πραγματικότητα οι εθνικές βλέψεις των Ελλήνων της Μ. Ασίας;
2. Ποιες στρατιωτικές και διπλωματικές εξελίξεις σηματοδοτούν την πορεία της
Μικρασιατικής εκστρατείας μέχρι το 1922;
3. Αφού μελετήσετε τα παραθέματα που ακολουθούν και με βάση τις γνώσεις σας από το
σχολικό βιβλίο να προσδιορίσετε το καθεστώς της Σμύρνης σύμφωνα με τη Συνθήκη των
Σεβρών και τις σχετικές αντιδράσεις των Τούρκων και των Ευρωπαίων.
ΠΗΓΗ
Άρθρα της Συνθήκης των Σεβρών
που αφορούν την «παραχώρηση» τηςΣμύρνης στους Έλληνες
Στο Γ΄ μέρος, στο Άρθρο 66 καθορίζονται με εξαντλητική λεπτομέρεια τα γεωγραφικά όρια
της περιοχής της Σμύρνης … Στο άρθρο 69 διαγραφόταν το προσωρινό της καθεστώς:
«Άρθρον 69. Η πόλις της Σμύρνης και τα εν άρθρω 66 περιγραφόμενα εδάφη
παραμένουσιν υπό την οθωμανικήν κυριαρχίαν. Ουχ ήττον η Τουρκία μεταβιβάζει εις
την Ελληνικήν Κυβέρνησιν την ενάσκησιν των κυριαρχικών αυτής δικαιωμάτων επί της
πόλεως της Σμύρνης και των ειρημένων εδαφών. Εις ένδειξιν της κυριαρχίας ταύτης, η
οθωμανική σημαία θα είναι διαρκώς υψωμένη επί εξωτερικού τινος φρουρίου της πόλεως,
υποδειχθησομένου υπό των Προεχουσών Συμμάχων Δυνάμεων». Εξάλλου η ελληνική
κυβέρνηση θα ήταν υπεύθυνη για τη διοίκηση της Σμύρνης (άρθρο 70), θα διατηρούσε τις
αναγκαίες στρατιωτικές δυνάμεις για την τήρηση της ασφαλείας και της τάξεως (άρθρο 71),
θα ίδρυε τοπικό κοινοβούλιο με αναλογική αντιπροσώπευση όλων των τμημάτων του
πληθυσμού (άρθρο 72), αναλάμβανε επίσης την υποχρέωση να διατηρήσει το τουρκικό
νόμισμα χωρίς να το υποτιμήσει (άρθρο 77) και αναγνώριζε την εξομοίωση των Οθωμανών
υπηκόων κατοίκων της περιοχής με τους Έλληνες υπηκόους εξασφαλίζοντάς τους
διπλωματική και προξενική προστασία (άρθρο 79).
Τέλος, το άρθρο 83 διέγραφε τη διαδικασία ενδεχόμενης οριστικής προσαρτήσεως της
πόλεως και της περιοχής στην Ελλάδα: «Παρελθούσης πενταετίας από της ενάρξεως της
ισχύος της παρούσης Συνθήκης, το υπό του άρθρου 72 προβλεπόμενον τοπικόν
κοινοβούλιον δύναται, δια ψηφίσματος κατά πλειονοψηφίαν, να αιτήσηται παρά του
Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών, όπως η πόλις της Σμύρνης και το εν άρθρω 66
περιγραφόμενον έδαφος περιελθώσιν οριστικώς εις το Βασίλειον της Ελλάδος. Το
Συμβούλιον δύναται να απαιτήση προηγουμένως δημοψήφισμα κατά τους όρους ους θα
υποδείξη. Εν περιπτώσει καθ' ην η εφαρμογή της προηγουμένης παραγράφου ήθελεν έχει
ως αποτέλεσμα την εις το Βασίλειον της Ελλάδος περιέλευσιν της Σμύρνης και του
ειρημένου εδάφους, το κυριαρχικόν δικαίωμα της Τουρκίας, περί ου το άρθρον 69, θα
τερματισθή. Η Τουρκία δηλοί από τούδε ότι παραιτείται, εν τη περιπτώσει ταύτη, υπέρ της
Ελλάδος, πάντων των δικαιωμάτων και τίτλων αυτής επί της πόλεως».
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 140-141
ΠΗΓΗ 2
Οι αντιδράσεις Τούρκων και Ευρωπαίων αναφορικά με τη Συνθήκη των Σεβρών
Αναφέρεται κάπως υπερβολικά πως οι Τούρκοι οφείλουν την εθνική τους συνείδηση στη
Συνθήκη των Σεβρών. Είναι πάντως γεγονός πως η υπογραφή της σήμανε την οριστική ρήξη
ανάμεσα στη σκιώδη κυβέρνηση που την αποδέχθηκε και στην πραγματική εξουσία (στην
Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας) καθώς και την αποκατάσταση της ενότητας του τουρκικού λαού.
Άμεση εκδήλωση της εχθρικής υποδοχής που επιφύλαξε στην Ειρήνη η Εθνοσυνέλευση της
Άγκυρας ήταν η ανακήρυξη όσων την υπέγραψαν -μαζί και του μεγάλου βεζίρη- σαν προδοτών
του Έθνους. Παράλληλα ο Κεμάλ απηύθυνε διάγγελμα στο λαό με το οποίο κήρυσσε την
Τουρκία σε διωγμό και καλούσε τους Τούρκους σε νέους μεγαλύτερους αγώνες.

3. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 3
Αλλά και στις ευρωπαϊκές χώρες η «μάταιη» αυτή συνθήκη, όπως χαρακτηριστικά
ονομάσθηκε, γιατί καμιά χώρα δεν την επικύρωσε ποτέ, έγινε δεκτή με θύελλα διαμαρτυριών
που την ακολούθησε έντονη κίνηση για αναθεώρησή της. Ειδικά στην αγγλική κοινή γνώμη
βρήκε μεγάλη απήχηση η έκκληση για αναθεώρηση του αντιβασιλέως των Ινδιών που
επισήμανε τις έντονες αντιδράσεις των μουσουλμάνων στις Ινδίες για την καταρράκωση που
επέφεραν οι όροι της συνθήκης στο γόητρο του σουλτάνου - χαλίφη.
Αλλά και ο πρόεδρος της γαλλικής δημοκρατίας Ρ. Poincaré, χαρακτηρίζοντάς την πιο
εύθραυστη και από τις περίφημες πορσελάνες του τόπου υπογραφής της, υπονοούσε την
αδυναμία εφαρμογής και επομένως την ανάγκη αναθεωρήσεως της συνθήκης για την οποία
τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν επικυρωνόταν η συνθήκη της Λωζάνης, δηλώθηκε επίσημα στη
γαλλική βουλή: «Υπογράψαμε μετά λύπης πιεζόμενοι και εξαναγκαζόμενοι». Ακόμη
περισσότερο όμως στη δήλωση του Poincaré μπορεί κανείς να διακρίνει τη δυσπιστία της
Γαλλίας που συμμερίζονταν, όπως είναι γνωστό, η Ιταλία και η Αγγλία -με εξαίρεση τον Άγγλο
πρωθυπουργό- στο μόνο παράγοντα που θα μπορούσε να επιβάλει τους όρους της συνθήκης,
δηλαδή στον ελληνικό στρατό.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 142
4. Ποιες υπήρξαν οι πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα και στην Τουρκία μετά την υπογραφή
της Συνθήκης των Σεβρών και ποια υπήρξε η αντίδραση των συμμάχων της Ελλάδας;
5. Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές να αιτιολογήσετε την αλλαγή στάσης των
Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το Νοέμβριο του
1920.
ΠΗΓΗ 1
Το Δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου 1920 και η επάνοδος του Κωνσταντίνου
Οι εξελίξεις αυτές ωστόσο δεν μπορούσαν να είναι ούτε άμεσα ορατές ούτε εγγυημένες
για τις Δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις το Νοέμβριο του 1920. Το νέο καθεστώς αντιπροσώπευε
για την Entente στη χειρότερη περίπτωση, κάποια πιθανή μελλοντική απειλή και, στην
καλύτερη, έναν παράγοντα αστάθμητο. Οι πρώτες αντιδράσεις της κοινής γνώμης στην
Αγγλία και ιδιαίτερα στη Γαλλία, όπου το όνομα του Κωνσταντίνου εξακολουθούσε να είναι
σχεδόν εξίσου μισητό με αυτό του Γερμανού Κάιζερ, ενίσχυσαν τη στάση εχθρικής αναμονής
(απλής αναμονής στην περίπτωση της Αγγλίας), που υιοθέτησαν συνολικά οι Συμμαχικές
κυβερνήσεις απέναντι στην Ελλάδα μετά την ήττα του Βενιζέλου.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 2
Στην πρώτη μετά τις ελληνικές εκλογές από τις περιοδικές διασυμμαχικές
συνδιασκέψεις που άρχισε στο Λονδίνο στις 13/26 Νοεμβρίου, η κυβερνητική αλλαγή στην
Ελλάδα και η πιθανή επιστροφή του Κωνσταντίνου αποτέλεσε ένα από τα κεντρικά θέματα.
Ο λόρδος Curzon, υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας, κυκλοφόρησε στη Συνδιάσκεψη ένα
εμπιστευτικό μνημόνιο, βάση για τη συζήτηση του Ελληνικού θέματος. Σύμφωνα με την
αγγλική πρόταση, αν η ελληνική κυβέρνηση, όπως δήλωνε, ήταν διατεθειμένη να συνεχίσει
το Μικρασιατικό πόλεμο, οι δυνάμεις της Entente είχαν συμφέρον να ενισχύσουν την
Ελλάδα στην προσπάθειά της να επιβάλει με στρατιωτικά μέσα τη Συνθήκη των Σεβρών,
φτάνοντας μέχρι το σημείο να αναγνωρίσουν τον Κωνσταντίνο, κάτω από ορισμένες
προϋποθέσεις.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 3
Η Γαλλία και η Ιταλία όμως δεν είχαν την ίδια γνώμη. Ο Γάλλος πρωθυπουργός Leygues
πρότεινε να σταλεί στην ελληνική κυβέρνηση σαφής προειδοποίηση ότι τυχόν επιστροφή του
Κωνσταντίνου θα σήμαινε παραδοχή της πολιτικής του κατά τη διάρκεια του πολέμου και
ανασύσταση ενός καθεστώτος εχθρικού προς τους Συμμάχους. Στην περίπτωση αυτή θα
έπρεπε η Ελλάδα να γνωρίζει ότι οι Σύμμαχοι δεν ήταν σε θέση να εμπιστευθούν σημαντικά
στρατηγικά σημεία στη Μικρά Ασία σε μια μη φιλική κυβέρνηση.

4. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 4
Με άλλα λόγια, επιστροφή του Κωνσταντίνου θα σήμαινε αναθεώρηση, από τις Δυνάμεις,
της Συνθήκης των Σεβρών. Το τελικό κείμενο, που υιοθετήθηκε από τη Συμμαχική
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου και επιδόθηκε στην κυβέρνηση Ράλλη, στις 20 Νοεμβρίου / 3
Δεκεμβρίου, αποτελούσε, τυπικά, συμβιβασμό ανάμεσα στις δύο απόψεις με ουσιαστική
παραδοχή των γαλλικών θέσεων. Δεν έθετε θέμα αναθεωρήσεως της Συνθήκης, αλλά τόνιζε
ότι οι δυνάμεις της Entente θα θεωρούσαν την τυχόν επιστροφή του Κωνσταντίνου στον
ελληνικό θρόνο σαν μια μη φιλική ενέργεια που θα τους έδινε το δικαίωμα να
επανεξετάσουν ολόκληρη την πολιτική τους στην Εγγύς Ανατολή χωρίς καμιά δέσμευση·
χωρίς, δηλαδή, να δεσμεύονται από τη Συνθήκη των Σεβρών. Η Ελλάδα θα έπαυε να
θεωρείται σύμμαχος - εντολοδόχος της Entente στη Μικρά Ασία.
Στις 21 Νοεμβρίου / 4 Δεκεμβρίου, μία μέρα πριν από το Δημοψήφισμα για την
επιστροφή του Κωνσταντίνου, οι πρεσβευτές της Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας
εξουσιοδοτήθηκαν να γνωστοποιήσουν στην ελληνική κυβέρνηση, ότι οι Σύμμαχοι θα
διέκοπταν κάθε οικονομική υποστήριξη προς την Ελλάδα αν ξαναγύριζε ο εξόριστος
μονάρχης.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 150
ΠΗΓΗ 4
Με την επιστροφή του Κωνσταντίνου ολοκληρώθηκε η αλλαγή. Η αλλαγή αυτή
δημιούργησε νέα κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας και στο μικρασιατικό μέτωπο και, το
κυριότερο, οδήγησε στην εκδήλωση ανοιχτής στροφής της γαλλικής και ιταλικής πολιτικής
απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και στη δημιουργία νέου κλίματος στις αγγλοελληνικές
σχέσεις. Από την άποψη αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τομή στην πορεία των
γεγονότων.
Ωστόσο, η πραγματική έκταση και σημασία αυτής της τομής δεν μπορεί να εκτιμηθεί
χωρίς αναφορά - με κέντρο το Μικρασιατικό πρόβλημα - στην εξέλιξη των σχέσεων της
Ελλάδας με την Entente, στις σχέσεις των Συμμάχων μεταξύ τους και στην εσωτερική
κατάσταση της ηττημένης οθωμανικής αυτοκρατορίας μέχρι τη στιγμή της αλλαγής του
Νοεμβρίου 1920, χωρίς αναφορά δηλαδή στις δυσκολίες και στις εύθραυστες ισορροπίες,
πάνω στις οποίες στηρίχτηκε η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.
Τα παραπάνω ζητήματα, ούτε ο Βενιζέλος, που συγκριτικά με την αντιπολίτευση ήταν σε
θέση να γνωρίζει ακόμα περισσότερες διαστάσεις τους, ούτε οι αντίπαλοί του, για τον ίδιο
γενικά λόγο, θεώρησαν σκόπιμο να τα θέσουν στο εκλογικό σώμα το 1920 - ή αργότερα. Και
ο κύριος λόγος ήταν - με εξαίρεση τα θέματα εκείνα που είχαν άμεση ή έμμεση σχέση με
τρέχοντες διπλωματικούς χειρισμούς - ο ακαταμάχητος πειρασμός της οποιασδήποτε, μέχρι
τότε, ελληνικής πολιτικής ηγεσίας να καρπωθεί κύρος και άμεσα ή μακροπρόθεσμα
πολιτικά οφέλη από την εγγυημένη δημοτικότητα της Μεγάλης Ιδέας.
Οι λόγοι που δημιούργησαν τις αντιδράσεις που αντιμετώπισε ο Βενιζέλος, στην επιδίωξή
του να κατοχυρώσει τις ελληνικές διεκδικήσεις στη Μικρά Ασία μέχρι τηνυπογραφή της
Συνθήκης των Σεβρών δεν έπαψαν να ισχύουν μετά την υπογραφή της Συνθήκης. Αντίθετα,
σε συνδυασμό με τις διεθνείς εξελίξεις από τον Αύγουστο του 1920 μέχρι τη Νοεμβριανή
αλλαγή στην Ελλάδα, οι ενδοσυμμαχικές διαφωνίες οξύνθηκαν και η ενδοαγγλική
αντιπολίτευση στους «φιλελληνικούς» προσανατολισμούς του Λόυδ Τζωρτζ ισχυροποιήθηκε,
με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν, μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου, ανοιχτά σχεδόν - για
πρώτη φορά - οι περισσότερες από αυτές τις διαφωνίες.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄,σσ. 150-151
6. Ποια υπήρξε η τύχη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης κατά το
1922; (πριν και μετά την ήττα του ελληνικού στρατού)
7. Ποιες μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών σημειώθηκαν από την Ανατολική Θράκη προς
την Ελλάδα κατά το διάστημα 1914-1922; (συνδυαστική με το Α1. Ο πρώτος διωγμός)
8. Πόσοι πρόσφυγες έφτασαν συνολικά στην Ελλάδα το φθινόπωρο του 1922; Πόσοι
παρέμειναν σε περιοχές της Μ. Ασίας και μέχρι πότε;

5. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 5
9. Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
αναφερθείτε στην τύχη του ανδρικού πληθυσμού μετά την καταστροφή της Σμύρνης.
ΠΗΓΗ 1
Οι πορείες των αιχμαλώτων και των ομήρων προς το εσωτερικό
Οι Τούρκοι, μετά την κατάληψη της Σμύρνης, άρχισαν τη συγκέντρωση όλου του άρρενα
πληθυσμού από 18 έως 45 ετών, όπως αναφερόταν στη σχετική διαταγή του Νουρεντίν. Στην
πραγματικότητα όμως συλλαμβάνονταν και κάτω από 18 ετών ή πάνω από 45. Μέσα σε
λίγες ώρες συνελήφθησαν περίπου 10.000 άντρες, που κλείστηκαν σε στρατώνες της
Σμύρνης, και οι περισσότεροι εξοντώθηκαν, όπως γράφει ο Χρ. Σολομωνίδης. Η διαταγή του
Νουρεντίν όριζε τη 17η Σεπτεμβρίου σαν τελευταία μέρα για την αναγκαστική αναχώρηση
όλου του υπόλοιπου ελληνικού πληθυσμού· κατά την επιβίβαση όμως των προσφύγων στα
πλοία, οι Τούρκοι που έκαναν έλεγχο συνέλαβαν και πάμπολλους άλλους για να τους
οδηγήσουν σε στρατόπεδα στο εσωτερικό. Πολλοί τότε κατάφεραν να διαφύγουν
μεταμφιεσμένοι, αλλά αυτοί ήταν οι εξαιρέσεις. Οι υπόλοιποι σχηματίζοντας μεγάλες
φάλαγγες πήραν το δρόμο για το εσωτερικό. Ο Αγγελομάτης αναφέρει ότι πάνω από 150.000
χριστιανοί από τη Σμύρνη και τα περίχωρα οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα. Τις πρώτες κιόλας
μέρες του εκτοπισμού αναφέρεται ότι εξοντώθηκαν περίπου 3.000 Έλληνες κοντά στο
προάστιο της Σμύρνης Μπουνάρμπασι, ενώ από μια άλλη φάλαγγα 5.000 αιχμαλώτων
σκοτώθηκαν περίπου χίλιοι, στα ανατολικά του Μπουρνόβα. Άλλοι τόσοι σκοτώθηκαν μόλις
έφτασαν στη Μαγνησία. Οι εκτοπιζόμενοι είχαν χωριστεί σε τρεις ομάδες προς τον Κασαμπά,
τη Μαγνησία και τη Φιλαδέλφεια (Αλά Σεχίρ), όπου από τους χίλιους περίπου που
περιλάμβανε η ομάδα σκοτώθηκαν οι μισοί.
Στρατόπεδα αιχμαλώτων σχηματίστηκαν και σε πολλές άλλες πόλεις του εσωτερικού· στο
Τάλας της Καισάρειας, στο χωριό Κουπλιά, στα περίχωρα της Νικομήδειας (Ισμίτ), όπου
τους υποχρέωναν σε αγγαρείες, στο Αφιόν-Καραχισάρ, στην Άγκυρα στο Κιρ Σεχίρ και
αλλού. Οι περιγραφές των αιχμαλώτων για τις απάνθρωπες συνθήκες που επικρατούσαν στα
στρατόπεδα συμπίπτουν· αντίθετα οι αριθμοί που αναφέρονται για το πόσοι σώθηκαν και
επέστρεψαν αργότερα στην Ελλάδα ποικίλλουν. Γεγονός πάντως παραμένει ότι μικρό μόνο
μέρος από αυτούς επέζησε. Ο Πεντζόπουλος αναφέρει ότι μόνο 15.000 επέστρεψαν
αργότερα στο ελληνικό έδαφος, σύμφωνα με την πληροφορία του C. A. Macartney.
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σσ. 243-244
ΠΗΓΗ 2
Την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου κυκλοφόρησε η διαταγή του στρατηγού Νουρεντίν να
συλλάβουν όλο τον ανδρικό πληθυσμό από δεκαοκτώ μέχρι σαράντα πέντε ετών. Αντίθετα με
την εξήγηση που έδωσαν εκ των υστέρων οι Τούρκοι, δεν επρόκειτο παρά για άνδρες που
υπετίθετο ότι είχαν αγωνιστεί στο πλευρό του ελληνικού στρατού. Στην πράξη συνέλαβαν
όλους τους άνδρες μερωμαλέο παρουσιαστικό από δεκαπέντε μέχρι πενήντα πέντε ετών. Γι'
αυτές τις συλλήψεις ένας μάρτυρας αφηγείται τα ακόλουθα:«Δεν μπορούσε να υπάρξει πιο
σπαρακτικό θέαμα· οι γυναίκες είχανχωριστεί από τους άνδρες τους, οι μανάδες από τους
γιους τους, οιαδελφές από τους αδελφούς τους. Όλοι όσοι είχαν συλληφθεί με τον
τρόποαυτό, είχαν σταλεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ad hoc και, ότανσυγκεντρώθηκαν
όλοι εκεί, έπεσαν θύματα ληστείας των Τούρκωνστρατιωτών. Δεν τους έκλεψαν μόνο τα
χρήματα που είχαν, αλλά και ταρούχα και τα παπούτσια τους. Για να γλιτώσουν την τέλεια
απογύμνωση,πολλοί απ' αυτούς έσκιζαν οι ίδιοι τα ρούχα τους, γιατί οι Τούρκοιβλέποντας
κουρέλια και μόνο, δεν τους τα έβγαζαν καθόλου».
Από αυτά τα στρατόπεδα συγκέντρωσης οι Τούρκοι έστελναν καθημερινάπρος την
ενδοχώρα περίπου χίλιους χριστιανούς, κατά φάλαγγες,αποσπώντας τους από τον αριθμό
εκείνων που είχαν συλληφθεί με αυτό τοντρόπο.Σύμφωνα με αφηγήσεις όσων κατάφεραν να
διαφύγουν κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών αυτών των εκτοπίσεων προς την ενδοχώρα,
τρεις χιλιάδες περίπου από τους αιχμαλώτους φονεύθηκαν έξω από το χωριό
Μπουνάρμπασι, σε απόσταση δέκα χιλιομέτρων από τη Σμύρνη. Οι τελευταίες φάλαγγες
οδηγήθηκαν στην ενδοχώρα χωρίς ρούχα και παπούτσια, γιατί τους είχαν κλέψει τα πάντα.
Πολλοί από αυτούς έπεσαν καθοδόν και επειδή ήταν αδύνατο να υπακούσουν στις διαταγές
των Τούρκων ιππέων και να προχωρήσουν, φονεύθηκαν επί τόπου. Ο αριθμός αυτών των
κατοίκων της Σμύρνης και της ενδοχώρας (ηλικίας από δεκαοχτώ μέχρι σαράντα πέντε
ετών), που συνελήφθησαν έτσι και οδηγήθηκαν από τους Τούρκους προς την ενδοχώρα, θα
πρέπει να υπολογιστεί στις 150.000.
René Puaux, Οι τελευταίες ημέρες της Σμύρνης, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1993, σσ. 82-83

6. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 6
ΠΗΓΗ 3
Μια εβδομάδα μετά την είσοδο των τουρκικών δυνάμεων στη Σμύρνη, το Σάββατο 3
Σεπτεμβρίου 1922 ή 16-9-1338 του τουρκικού ημερολογίου, δημοσιεύτηκε η παρακάτω
προκήρυξη: Αρ. 5/16-9-38
«Αον) Όλοι οι έλληνες και αρμένιοι από του 18ου έτους μέχρι του 45ου, οι ευρισκόμενοι
εις τα απελευθερωθέντα εδάφη από τον στρατόν μας, καθώς και οι έλληνες και αρμένιοι οι
μεταφερθέντες από τον ελληνικόν στρατόν εις τα παράλια προς επιβίβασιν και
εγκαταλειφθέντες κατόπιν της ακατασχέτου καταδιώξεως του στρατού μας πρέπει να
παραδοθούν πάραυτα. Θα κρατηθούν ως αιχμάλωτοι μέχρι πέρατος των εχθροπραξιών. Το
μέτρον τούτο λαμβάνεται εναντίον των διότι έλαβον επισήμως τα όπλα εναντίον της πατρίδος,
διότι κατετάγησαν εις τον εχθρικόν στρατόν, διότι τελευταίως ακόμη επυρπόλησαν πόλεις
και χωρία και διέπραξαν ανηκούστους ωμότητας εναντίον του ειρηνικού πληθυσμού και δια
να μη προσέλθουν, εάν αφεθούν ελεύθεροι, να ενισχύσουν τον εχθρικόν στρατόν.
Βον) Όλοι εκείνοι τους οποίους δεν αφορά το πρώτον άρθρον και γενικώς, όλαι αι
σμυρναϊκαί οικογένειαι ή έλληνες και αρμένιοι πρόσφυγες, δύνανται να μεταναστεύσουν
μέχρι της 30ης Σεπτεμβρίου 1338. Όσοι, παρελθούσης της προθεσμίας ταύτης, δεν θα
έχουν εγκαταλείψει την χώραν και θα κριθούν ύποπτοι απειλής κατά της ασφαλείας του
στρατού και της δημοσίας τάξεως, θα οδηγηθούν εκτός της πολεμικής ζώνης.
Γον) Επειδή η Μεγάλη Εθνοσυνέλευσις έλαβε μέτρα δια την εκκαθάρισιν από τα λείψανα
του ελληνικού στρατού και εκμηδένισιν των καταστρεπτικών οργανώσεων του εχθρού, όλοι
οι κάτοικοι άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκείας οφείλουν να επιστρέψουν εις τας εστίας
των και επαναλάβουν τας ειρηνικάς εργασίας των.
Ο διοικητής του στρατού ΝΟΥΡΕΝΤΙΝ»
Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΕ΄, σ. 237
ΠΗΓΗ 4
Ο Κεμάλ είχε εκδώσει μια διαταγή που καθόριζε ακριβώς την κατάσταση. Όλοι οι άρρενες
Έλληνες και Αρμένιοι, από 17 έως 45 ετών (η δρ. Λάβτζοϊ λέει από 15 ως 50, αλλά νομίζω
ότι κάνει λάθος), θα εκτοπίζονταν στο εσωτερικό για να υπηρετήσουν σε τουρκικές ομάδες
εργασίας. Αυτό σήμαινε απλώς παράταση του μαρτυρίου ακολουθούμενη από το θάνατο.
Κατόπιν, όλοι οι υπόλοιποι πρόσφυγες, που δεν ανήκαν στην παραπάνω κατηγορία, θα
στέλνονταν στις ομάδες εργασίας άσχετα από το φύλο και την ηλικία τους. Στη συνέχεια,
ύστερα από έκκληση της Νίαρ Ιστ Ριλίφ και άλλων, δόθηκε παράταση για τη δεύτερη
κατηγορία ως τις 8 Οκτωβρίου και εκδόθηκε μια άλλη διαταγή, σύμφωνα με την οποία όλοι
οι χριστιανοί έπρεπε να έχουν φύγει από την Ανατολία μέσα σε 30 ημέρες. Επρόκειτο για
μια ολοκληρωτική εκκαθάριση.
Η ακριβής ιστορία των 160.000 ανδρών που χωρίστηκαν από τις οικογένειές τους και
οδηγήθηκαν στο εσωτερικό υπό την επιτήρηση των Τούρκων δε θα γίνει ποτέ γνωστή. Το
παραπέτασμα που την καλύπτει ανασηκώνεται προς στιγμή για να αποκαλύψει ένα τάγμα
εργασίας μακριά στα βουνά, στο δρόμο από τη Σμύρνη προς την Καισάρεια, να προχωράει
αφήνοντας στην πορεία του μια μακριά σειρά από νεκρούς, με τους άντρες του αρρώστους,
συχνά τραυματισμένους, μισόγυμνους και λιμοκτονούντες να σπρώχνονται αλύπητα από τα
τουρκικά μαστίγια μέχρι να πέσουν και οι τελευταίοι, καλωσορίζοντας την ανακούφιση που
τους πρόσφερε ο θάνατος ή τα κατάλοιπα μιας τέτοιας συνοδείας, να φτάνουν στον τελικό
προορισμό τους, έχοντας ελαττωθεί από χιλιάδες σε εκατοντάδες. Αρκεί μόνο να πούμε ότι
το μαρτύριό τους ήταν μακροχρόνιο και ότι πέθαναν αυτοί που αποτελούσαν το άνθος του
άρρενα πληθυσμού των χριστιανικών μειονοτήτων. Σκοπός της τουρκικής πολιτικής ήταν
απλώς η εξόντωσή τους. Αυτή η πολιτική ακολουθήθηκε με συνέπεια.
Edward Hale Bierstadt, Η Μεγάλη Προδοσία, ό.π., σσ. 78-79

7. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 7
2. Το πρώτο διάστημα
10. Ποιος ήταν ο συνολικός αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα και
ποιες οι συνθήκες διαβίωσής τους το πρώτο διάστημα της άφιξής τους;
11. Ποιοι λόγοι συνηγορούν στην άποψη ότι οι πρώτες απογραφές των προσφύγων της
μικρασιατικής καταστροφής δεν αποδίδουν την πραγματικότητα;
12. Αξιοποιώντας τις μαρτυρίες που παρατίθενται και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις
να αναφερθείτε στα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες κατά το πρώτο
διάστημα μετά την έλευσή τους στην Ελλάδα.
ΠΗΓΗ 1
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα
Εμείς οι άλλοι περιμέναμε τρεις μέρες, ώσπου μπήκαμε σε καΐκια και μπαρκάραμε για
τη Μυτιλήνη. Ώσπου να πατήσει το ποδάρα τον ο τούρκικος στρατός στο χωριό, άραζαν
καΐκια και μας παίρναν. Πίσω-πίσω στη Μυτιλήνη δεν μας δέχουνταν. Δεν είναι και
πλούσιος τόπος· από ένα μαξούλι [=σοδειά] περιμένει. Βασανιστήκαμε, κακοκοιμηθήκαμε,
κακοφάγαμε, μεγάλη συμφορά πάθαμε. Και ποιος δεν έκλαψε νεκρούς; Και ποιος δεν
κακοπάθησε και ποιος δεν κλαίει ακόμα; Μονάχα τα παιδιά που γεννήθηκαν εδώ, τ'ακούνε
σαν ψεύτικα παραμύθια.
(Μαρτυρία Απόστολου Μυκονιάτη από το παραθαλάσσιο χωριό Ατζανός,
κοντά στην Πέργαμο, απέναντι από τη Λέσβο)
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α ', σ. 142
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.144
ΠΗΓΗ 2
Στη Μερσίνα μείναμε μια βδομάδα στα σύρματα... ύστερα ήρθε το βαπόρι και μας πήρε.
Στο ταξίδι έκανε φουρτούνα και οι γυναίκες λιγοθυμούσαν από το φόβο τους. Άκουγες
φωνές, κλάματα. Εγώ είχα μαζί μου τον άντρα μου, τη μάνα μου και τα τρία παιδιά μου, το
Χαράλαμπο, το Δημήτρη και τη Μαρίκα, από ένα ως έξι χρονώ. Ευτυχώς δεν έπαθα τίποτε·
άφησα τα παιδιά σε μια γωνιά του βαποριού κοντά στη μάνα μου και κουβαλούσα νερό στις
λιπόθυμες γυναίκες. Μερικοί άνθρωποι δε βάσταζαν από τα βάσανα που τράβηξαν και
πέθαναν στο βαπόρι· τους έδεσαν με σίδερα και τους πέταξαν στη θάλασσα. Επιτέλους
φτάσαμε στον Πειραιά. Άλλοι κατέβηκαν εκεί· εμείς συνεχίσαμε το ταξίδι για την Καβάλα.
Μας πήγαν στο Τσινάρ Ντερέ, κοντά στη σημερινή Νέα Καρβάλη. Δυο χρόνια μείναμε εκεί
κάτω από τα τσαντίρια. Ο κόσμος αρρώσταινε και πέθαινε κάθε μέρα. Πέθανε ο άντρας μου,
πέθανε και το παιδί μου ο Χαράλαμπος. Τη νύχτα έρχονταν τα τσακάλια, σκάβανε τους
τάφους και έτρωγαν τους πεθαμένους. Δεν ξέραμε στο χωριό μας τέτοια αγρίμια· είχαν, να,
κάτι τέτοια μεγάλα δόντια....
Αχ! καλύτερα να μη γινόταν η Ανταλλαγή, να μέναμε στα Κενάταλα. Εκεί έξι μήνες
δουλεύαμε, έξι μήνες καθόμαστε και τρώγαμε. Πάλι όμως μπορούσε να γίνει αυτό, να μη
φεύγαμε; Τί θα κάναμε ανάμεσα στους Τούρκους; Εδώ τουλάχιστον, είμαστε σε χριστιανικό
έθνος.
(Μαρτυρία Δέσποινας Συμεωνίδου από το χωριό Κενάταλα της Καππαδοκίας, κοντά στο Γκέλβερι).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β ' , σ. 17-18
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.149
ΠΗΓΗ 3
Πήγαμε πάλι στη Θεσσαλία. Βάλαμε καπνά στον Αλμυρό· δουλέψαμε όλοι, νέοι, γέροι,
γυναίκες και παιδιά. Είχε όμως ελονοσία και μας θέρισε· πέθαναν οι μισοί. Ο τόπος μας
ξεπάστρεψε. Κερδίσαμε πολλά, μα τί τα θες; Μετά φοβηθήκαμε την αρρώστια και πήγαμε
στη Θήβα. Μείναμε κι εκεί λίγο και κάναμε καπνά, μετά πήραμε αποζημίωση κι ήρθαμε
δω. Μπήκαμε σε καλές δουλειές. Ο αδερφός μου έπιασε δουλειά στο σιδηρόδρομο· εγώ
έγινα φορτοεκφορτωτής στο σταθμό. Πήρα και σπιτάκι στην Καισαριανή το '26.
(Μαρτυρία Ευάγγελου Γκάλα από το χωριό Κόλντερε, κοντά στη Μαγνησία).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Α ', σ. 113
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.147

8. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 8
ΠΗΓΗ 4
Δεκαπέντε μέρες μείναμε στα βαπόρια. Έπειτα φτάσαμε στον Πειραιά. Απ' τον Πειραιά
μόνο τα σύρματα ξέρω. Στα σύρματα είκοσι μέρες μας κρατήσανε. Αμάν, πολύ μας
ρεζιλέψανε, πολύ μας βασανίσανε. Μας βάλαν στη σειρά. Τα μικρά και τις γριές απ' τη ρίζα
μας κουρεύανε. Έκλαιγα, φώναζα: -Ψάξε με, δες με, δεν έχω ψείρες! Με το ζόρι με
κουρέψανε. Σαν κολοκύθι με κάνανε. Πολύν καιρό έπειτα ντρεπόμουνα να βγω στην αγορά
να ψουνίσω.
Μας γδύσανε. Ό,τι φορούσαμε στον κλίβανο, άντε, τα βάλανε. Παπούτσια δεν είχαμε
έπειτα να φορέσουμε. Μας δίνανε να φάμε. Είχαμε και μαζί μας. Όμως στην καραντίνα
μεγάλο ρεζιλίκι, μεγάλο σεφιλίκι [=κακοπάθεια] ήτανε. Είκοσι μέρες κράτησε.
Από τον Αι-Γιώργη, απ' τον Πειραιά, μας βάλανε στο βαπόρι, στη Θεσσαλονίκη μας
φέρανε. Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης μας αφήσανε. Στα
σοκάκια της Θεσσαλονίκης πεταμένοι ήμαστε. Έτσι ξαπλωμένοι, μέσα στα σοκάκια.
Περνούσε κόσμος και μας έβλεπε. Αμάν, ρεζιλίκι!
Πέρασε ένας άντρας, ένας τρανός. Μας πέταξε μια πεντάρα. Έπιασα την πεντάρα, φώναζα,
έκλαιγα: - Εμείς έχομε λεφτά! Εμείς έχομε να φάμε! Αφήσαμε τα σπίτια μας, τόσα αμπέλια
αφήσαμε! Δεν είμαστε ζητιάνοι εμείς!
- Άσε την πεντάρα. Ησύχασε έλεγε η μητέρα μου. Η μάνα μου άρρωστη ήταν. Ένα κουβάρι
μαζεμένη καθότανε. Περνούσε ο κόσμος. Μας βλέπανε από μακριά. Δεν ερχόντανε κοντά
μας: - Προσφυγιά! προσφυγιά! λέγανε και περνούσανε....
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών), τόμ. Β ', σ. 261
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.148
13. Πώς αντιμετωπίστηκαν οι ανάγκες των προσφύγων της μικρασιατικής καταστροφής
κατά το πρώτο διάστημα;
14. Πώς αντιμετωπίστηκαν οι στεγαστικές ανάγκες των προσφύγων της Μικρασιατικής
καταστροφής κατά το πρώτο διάστημα μετά την έλευσή τους στην Ελλάδα;
15. Αφού μελετήσετε τις παραπάνω πηγές να αναφερθείτε στις πρώτες ενέργειες του
κράτους για την αποκατάσταση των προσφύγων.
ΠΗΓΗ 1
Η στέγαση των προσφύγων τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής τουςστην Ελλάδα
Κατά τις πρώτες ώρες της μικρασιατικής τραγωδίας, η πρώτη δραστηριοποίηση από
πλευράς ελληνικών αρχών ήταν η συλλογή τροφίμων και χρημάτων για να περιθάλψουν τα
ράκη που αποβιβάζονταν από το «Καρνάκ» και τη «Φρυγία», τα δυο πρώτα ξένα ατμόπλοια
που κατέπλευσαν στον Πειραιά. Όπως ήταν φυσικό, εξίσου πρωταρχική ενέργεια υποδοχής
ήταν η παραχώρηση, όπου υπήρχαν, των υποστέγων του Πειραιά, των προτεσταντικών
εκκλησιών της πόλης και κάποιων αιθουσών του Τζάννειου Νοσοκομείου. Και πάρα πολύ
σύντομα, στις εφημερίδες της 2ας Σεπτεμβρίου, πλάι στις ειδήσεις για τη «Σμύρνη που
καίγεται», τους «χριστιανούς που σφαγιάζονται» και τον Βενιζέλο που «αγωνίζεται να σώσει
τη Θράκη», διαβάζουμε στα ψιλά γράμματα ότι στο Υπουργείο Δικαιοσύνης «μελετάται η
τροποποίηση του ενοικιοστασίου», στο σημείο που αφορά στην υπενοικίαση των δωματίων.
Ακόμη, στο Ελεύθερον Βήμα παρουσιάζεται από τις πρώτες κιόλας μέρες «προσφορά
δωματίου εντός κατοικίας», αλλά υπό τον εξής όρο: το δωμάτιο προσφέρεται «για ενοικίαση
από οικότροφο προσφυγοπούλα». Τα δείγματα αυτά είναι οι προάγγελοι, κατά κάποιον
τρόπο, των επικείμενων επιτάξεων, έστω και αν για την ώρα μάλλον δε φαίνεται να υπάρχει
σαφής αντίληψη στο κράτος και στην κοινή γνώμη περί της εκτάσεως των γεγονότων. Στο
μεταξύ οι καταλήψεις επεκτείνονται σε κάθε κενό, δημόσιο χώρο.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, Επιστημονικό Συμπόσιο,
εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας,
Αθήνα 1997, σσ. 71-72

9. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 9
ΠΗΓΗ 2
Υπό την πίεση των γεγονότων, η Επαναστατική Επιτροπή του Πλαστήρα αποφασίζει την
επίταξη κάποιων ακινήτων με Απόφασή της, την 15η Σεπτεμβρίου, δεκαπέντε ημέρες μετά
την Καταστροφή. Είναι το πρώτο από τα πολλά βήματα που θα συμπεριλάβει η προσφυγική
αποκατάσταση, που θα κάνει τον Αμερικανό διπλωμάτη και για ένα διάστημα πρόεδρο της
ΕΑΠ, Χένρυ Μοργκεντάου να πει, με το γνωστό λυρικό του ύφος: «…το μικρό ελληνικό έθνος
των πέντε εκατομμυρίων ψυχών υποδέχθηκε τους πληγωμένους από τη δυστυχία αδελφούς
του με αταλάντευτο θάρρος και ανοιχτές αγκάλες», αναφερόμενος στο έργο της περίθαλψης.
Σε αυτή την Απόφαση της 15ης Σεπτεμβρίου στηρίζονται οι επόμενες νομοθετικές
ρυθμίσεις. Και στις 11 Νοεμβρίου του ίδιου έτους εμφανίζεται το πολύ βασικό ΝΔ «Περί
επιτάξεως ακινήτων δι' εγκατάστασιν προσφύγων»:«Έχοντες υπόψη την υπ' αριθμ. 1 § της
από 15 Σεπτεμβρίου 1922 αποφάσεως της Επαναστατικής Επιτροπής, προτάσει του
Ημετέρου Υπουργικού Συμβουλίου, απεφασίσαμεν και διατάσσομεν:Άρθρον 1ονΕπιτρέπεται
η επίταξις εν όλω ή εν μέρει οικημάτων επιπλωμένων και μη, αγροικιών, κτημάτων [κτλ.] και
παντός είδους ακινήτων […] μη κατοικουμένων ή άλλως πως χρησιμοποιούμενων υπό του
ιδιοκτήτου.»
Πολλά είναι όμως τα ερωτήματα που τίθενται; Ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία
αποφασίζεται μια επίταξη; Ποιος αποφασίζει την επίταξη ενός οικήματος; Ποιος την
εφαρμόζει; Πώς ενημερώνεται ο ιδιοκτήτης; Τι γίνεται με τα ήδη κατειλημμένα από
πρόσφυγες οικήματα; Πόσο διαρκεί μια επίταξη; Και πολλά άλλα. Ας τα δούμε με τη σειρά.
Σε ό,τι αφορά τα ποιου είδους και ποιας χρήσης οικήματα επιτάχθηκαν, η απάντηση
είναι απλή: παντός είδους και κάθε χρήσης. Δηλαδή, τα πάντα. Επιτρέπεται η επίταξις […]
αγροικιών, κτημάτων, αποθηκών, νοσοκομείων, μοναστηριακών οικημάτων και παντός
είδους ακινήτων κατάλληλων προς προσωρινήν στέγασιν ή νοσηλείαν προσφύγων [...]
Επιτάσσονται οικήματα που ανήκουν σε φυσικά πρόσωπα, σε εταιρείες, σε νομικά
πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, σε μονές, ναούς και άλλα εκκλησιαστικά ιδρύματα.
Με αυτόν τον τρόπο επιτάχθηκαν θέατρα, κινηματογράφοι,χαρτοπαικτικές λέσχες, γραφεία,
αποθήκες, νοσοκομεία και, φυσικά, κατοικίες. «Μη κατοικούμενες ή άλλως πως
χρησιμοποιούμενες».Πάρα πολύ σύντομα γίνεται φανερό ότι με μόνο τις «μη κατοικούμενες»
οικίες, το μέτρο της επίταξης δεν επαρκεί. Κι έτσι, έντεκα μόλις μέρες αργότερα, στις 22
Νοεμβρίου, έρχεται νέο ΝΔ βάσει του οποίου ο Υπουργός Περιθάλψεως, αν κρίνει ανεπαρκή
την προσωρινή στέγαση, εξουσιοδοτείται να επεκτείνει την επίταξη και επί ακινήτων
κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων. Από τη στιγμή αυτή, το προσφυγικό
ζήτημα αφορά άμεσα κάθε Έλληνα κάτοικο. Κανείς πλέον δεν μπορεί να μείνει απαθής.
Ο Χένρυ Μοργκεντάου τώρα δηλώνει: «Και το τελευταίο ελληνικό νοικοκυριό άνοιξε
διάπλατα τις πόρτες του και δέχτηκε κάποιους πρόσφυγες. Στην Αθήνα πάνω από πέντε
χιλιάδες δωμάτια σε ιδιωτικά σπίτια προσφέρθηκαν σε πρόσφυγες». Ο αριθμός μένει να
εξακριβωθεί. Μεγέθη σε εθνικό επίπεδο είναι δύσκολο να βρεθούν. Σε άλλα κείμενα της
εποχής αναφέρονται οχτώ χιλιάδες δωμάτια.
Όπως είναι φυσικό ακολουθούν αλλεπάλληλες ρυθμίσεις, που επιχειρούν την οριοθέτηση,
την εξειδίκευση και κάποιον εξορθολογισμό του τεράστιου αυτού κεφαλαίου που άνοιξε
μονομιάς, συγχρόνως, θα λέγαμε, με τις εξώπορτες της ιδιωτικής κατοικίας.
Βίκα Δ. Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων»,
στο συλλογικό τόμο Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα, ό.π., σσ. 72-74
Το πρώτο παράθεμα της ερώτησης 15 δόθηκε ως θέμα σε Γενικές εξετάσεις με τις ακόλουθες
εκφωνήσεις :
16. Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφερθείτε στις ενέργειες που έγιναν για την αποκατάσταση των
προσφύγων κατά το πρώτο διάστημα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ 2004
17. α. Με ποιους τρόπους αντιμετωπίστηκαν οι πρώτες στοιχειώδεις ανάγκες των
προσφύγων αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή;
β. Πώς αντιμετωπίστηκε ειδικότερα το πρόβλημα της προσωρινής στέγασης των
προσφύγων; Στην απάντησή σας να συνδυάσετε τις ιστορικές σας γνώσεις με τις
πληροφορίες που παρέχει το ακόλουθο κείμενο.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΛΙΟΣ 2008

10. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 10
18. Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να περιγράψετε τις συνθήκες διαβίωσης των Μικρασιατών προσφύγων κατά
το πρώτο διάστημα της έλευσής τους στην Ελλάδα.
Κείμενο
Μαρτυρίες Μικρασιατών προσφύγων για την άφιξή τους στην Ελλάδα
«Δεκαπέντε μέρες μείναμε στα βαπόρια. Έπειτα φτάσαμε στον Πειραιά. Απ’τον Πειραιά μόνο
τα σύρματα ξέρω. Στα σύρματα είκοσι μέρες μας κρατήσανε. Αμάν, πολύ μας ρεζιλέψανε,
πολύ μας βασανίσανε. [...]
Μας γδύσανε. Ό,τι φορούσαμε στον κλίβανο, άντε, τα βάλανε. Παπούτσια δεν είχαμε έπειτα
να φορέσουμε. Μας δίνανε να φάμε. Είχαμε και μαζί μας. Όμως στην καραντίνα μεγάλο
ρεζιλίκι, μεγάλο σεφιλίκι [=κακοπάθεια] ήτανε. Είκοσι μέρες κράτησε.
Από τον Άι-Γιώργη, απ’ τον Πειραιά, μας βάλανε στο βαπόρι, στη Θεσσαλονίκη μας φέρανε.
Μας βγάλανε και μας αφήσανε. Στα σοκάκια της Θεσσαλονίκης μας αφήσανε. Στα σοκάκια
της Θεσσαλονίκης πεταμένοι ήμαστε. [...]
Περνούσε ο κόσμος. Μας βλέπανε από μακριά. Δεν ερχόντανε κοντά μας:
-Προσφυγιά! προσφυγιά! λέγανε και περνούσανε… ».
(Μαρτυρία Καλλισθένης Καλλίδου από το χωριό Φερτέκι της Καππαδοκίας, κοντά στη Νίγδη).
Η Έξοδος (έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών).
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΙΟΣ 2009
19. Ποια προβλήματα αντιμετώπισαν οι πρόσφυγες κατά το πρώτο διάστημα της
παραμονής τους στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΝΙΟΥ 2011
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2011
20. Αφού μελετήσετε τις παρακάτω πηγές και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
αναφερθείτε στη βοήθεια που παρείχαν ξένα κράτη και φιλανθρωπικές οργανώσεις για
την ανακούφιση και περίθαλψη των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής.
ΠΗΓΗ 1
Η άφιξη στην Αθήνα - Αμερικανική βοήθεια για την περίθαλψη τωνπροσφύγων
Το αντιτορπιλικό έφτασε στον Πειραιά τα χαράματα της επόμενης μέρας. Ύστερα από
σύντομες διαπραγματεύσεις, οι αρχές έδωσαν άδεια αποβίβασης σε όλα τα μέλη της
παροικίας μας. Πολύ σύντομα πείστηκα ότι είχα κάνει πολύ καλά που ανέλαβα προσωπικά
την υπόθεση των πολιτών μας. Οδήγησα, προσωρινά, τους επιβάτες του Simpson στις
εγκαταστάσεις του τελωνείου και φρόντισα να συγκροτηθεί αμέσως μια επιτροπή από τους
πιο ικανούς στο χειρισμό γραφειοκρατικών θεμάτων - εξασφάλιση προμηθειών, διανομή
χρημάτων για τις ανάγκες κάθε οικογένειας κλπ. Τα χρήματα αυτά τα είχαμε πάρει στη
Σμύρνη από τους αντιπροσώπους της Επιτροπής Ανακούφισης της Εγγύς Ανατολής. Στη
συνέχεια καταπιάστηκα με το πρόβλημα της στέγασης των φυγάδων. Τηλεγράφησα στο
Κέντρο, στην Ουάσιγκτον, και εξήγησα στους προϊσταμένους μου ότι έτσι όπως είχαν
εξελιχθεί τα πράγματα στη Σμύρνη, χρειαζόμουν έκτακτη οικονομική ενίσχυση προκειμένου
να αντιμετωπίσω τις ανάγκες των Αμερικανών προσφύγων. Ο Πειραιάς και η Αθήνα είχαν
ήδη πλημμυρίσει πρόσφυγες από όλη την Τουρκία. Πολύ γρήγορα κατάλαβα ότι η εξεύρεση
καταλύματος για τους νεοαφιχθέντες Αμερικανούς θα ήταν υπόθεση δύσκολη ή και
ακατόρθωτη. Αφού έτρεχα σαν τρελός όλη μέρα από τη μια υπηρεσία στην άλλη, κατάφερα
επιτέλους, προς το βραδάκι, να πάρω άδεια για να κάνω χρήση ενός μεγάλου ατμόπλοιου
που βρισκόταν στο λιμάνι για επισκευές.
Η έκκλησή μου στην Ουάσιγκτον για οικονομική βοήθεια βρήκε αμέσως ανταπόκριση
και μου στάλθηκε επιταγή δύο χιλιάδων δολαρίων. Δεκαπέντε ημέρες αργότερα ήρθε από
την Κωνσταντινούπολη και ο πρόξενος Oscar Heizer, ο οποίος μας έφερε κι άλλα χρήματα.
Ένα μικρό δωμάτιο στο ισόγειο του αμερικανικού προξενείου των Αθηνών διατέθηκε για να
στεγάσει τοπροσωπικό του προξενείου της Σμύρνης. Το γραφείο αυτό πλημμύριζε
καθημερινά από τους πρόσφυγες και τους αναρίθμητους συγγενείς τους. Ήμαστε
αναγκασμένοι να μελετούμε προσεκτικά κάθε περίπτωση χωριστά, για να διαπιστώνουμε
κατά πόσο ο ενδιαφερόμενος δικαιούνταν τη βοήθεια που πρόσφερε η αμερικανική
κυβέρνηση. Η ανυπαρξία αρχείων έκανε την έρευνά μας ακόμα πιο δύσκολη.

11. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 11
Αλλά το πιο δυσάρεστο καθήκον μας ήταν το ζήτημα της μετανάστευσης. Ενώ οι
Αμερικανοί πολίτες μπορούσαν να επαναπατριστούν, πολλοί συγγενείς τους δε δικαιούνταν
βίζα. Οι υπάλληλοι του προξενείου βρέθηκαν κατά συνέπεια στη δυσάρεστη θέση να χωρίζουν
οικογένειες και μάλιστα να ακολουθούν τους τύπους τόσο αυστηρά, ώστε να αποκόβουν
ανήμπορους ηλικιωμένους γονείς από τα παιδιά τους. Ήμαστε όλοι υποχρεωμένοι να
ενεργούμε σαν όργανα του ανελαστικού συστήματος μετανάστευσης. Η γνώμη μου ήταν και
είναι πως, κάτω από τις έκτακτες συνθήκες της φάσης εκείνης, το σύστημά μας έπρεπε κατ'
εξαίρεση να αντιμετωπίσει κάπως υποχωρητικά την ιδιομορφία και τον επείγοντα χαρακτήρα
του προσφυγικού ζητήματος της Σμύρνης. Μια πιο ευχάριστη πτυχή της δουλειάς μας ήταν η
επανένωση κάποιων διαλυμένων οικογενειών. Συμβάλαμε στην επανασύνδεσή τους
εντοπίζοντας τους αγνοούμενους συγγενείς που βρίσκονταν διασκορπισμένοι σε διάφορα μέρη
της Ελλάδας. Αυτό το έργο ξεκίνησε από εμένα και συνεχίστηκε αργότερα πιο συστηματικά
από τις υπηρεσίες του Ερυθρού Σταυρού της Αθήνας.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σσ. 175-177
ΠΗΓΗ 2
Για να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της καταστροφής, αρκεί να αναλογιστούμε πόσο
χρόνο και χρήμα χρειάστηκε η Επιτροπή Ανακούφισης για να βοηθήσει τους επιζήσαντες
μετά τα αιματηρά γεγονότα. Κάποια συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε και από τα
τεράστια ποσά που συγκεντρώθηκαν με εράνους, κυρίως στην Αμερική, για να συντηρηθούν
οι χήρες και τα ορφανά.Ο Charles V. Vickery, γραμματέας της Επιτροπής Ανακούφισης της
Εγγύς Ανατολής, κάτοικος Νέας Υόρκης, δήλωσε τα εξής:«Σχετικά με το συνολικό ποσό που
συγκεντρώθηκε αποκλειστικά από Αμερικανούς και δαπανήθηκε για τις ανάγκες των
απόρων και για έργα ανακούφισης των πληγέντων στην Εγγύς Ανατολή, δηλώνω ότι φθάνει
περίπου τα ενενήντα πέντε εκατομμύρια δολάρια. Δεν υπάρχουν, απ' όσο μπορώ να γνωρίζω,
ανάλογες στατιστικές για τα ποσά που πρόσφεραν οι άλλες χώρες. Το κράτος που πρόσφερε
τα περισσότερα ήταν βέβαια η Μεγάλη Βρετανία, αλλά στα δικά μας γραφεία δεν υπάρχουν
στοιχεία για το συνολικό ποσό που στάλθηκε από τις δυτικές χώρες στην Εγγύς Ανατολή.
Όσον αφορά στο πόσα χρήματα θα χρειαστούν επιπλέον, είναι τρομερά δύσκολο να
πάρετε υπεύθυνη απάντηση. Η δυσκολία στον υπολογισμό έγκειται στο γεγονός ότι, όπως
γνωρίζετε πολύ καλά, υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες. Εκείνο που μπορώ να πω είναι ότι
τα προγράμματά μας στην Εγγύς Ανατολή θα αρχίσουν να περιορίζονται δραστικά ύστερα
από παρέλευση ενός ή δύο ετών. Η Εκτελεστική Επιτροπή της οργάνωσής μας αποφάσισε
πριν από εννέα μήνες ότι μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια ή και νωρίτερα, αν είναι δυνατόν,
θα πρέπει να γίνει κάποια συγχώνευση των υποεπιτροπών που λειτουργούν στην Εγγύς
Ανατολή.Αν συνεχιστεί η σημερινή κατάσταση, η Επιτροπή Ανακούφισης στον τομέα της
Εγγύς Ανατολής θα χρειαστεί για την επόμενη διετία περίπου οκτώ εκατομμύρια δολάρια.
George Horton, Αναφορικά με την Τουρκία, ό.π., σσ. 196-197
ΠΗΓΗ 3
Το έργο του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα
Ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός αναφέρει ότι πραγματοποίησε έξοδα ύψους 3.000.000
δολαρίων σε μια περίοδο οχτώ μηνών, στη διάρκεια των οποίων, όπως αναφέρει η σχετική
έκθεση, είχε αναλάβει το έργο της διατροφής 800.000 προσφύγων στην αρχή, που βαθμιαία
ελαττώθηκαν σε 500.000: ο μέσος όρος για την όλη περίοδο ήταν 600.000 (σημ.: σύμφωνα με
τα στοιχεία της ελληνικής κυβέρνησης, ο αριθμός των προσφύγων που διέτρεφε ο Αμερικανικός
Ερυθρός Σταυρός ήταν τους πρώτους δυο τρεις μήνες 600.000, ενώ σήμερα φτάνει στους 478.000).
Πέρα από την περίοδο των οχτώ μηνών που κάλυψε με το έργο του στην Ελλάδα, ο
Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός προτίθεται να αφήσει στην Ελλάδα τρόφιμα για έξι ακόμα
εβδομάδες και έτσι η συνολική περίοδος της δράσης του θα πρέπει να θεωρηθεί για
εννιάμισι μήνες. Ένας μέσος όρος 600.000 προσφύγων για εννιάμισι μήνες με συνολικό
κόστος 3.000.000 δολάρια σημαίνουν 50 σεντς ανά μήνα για κάθε πρόσφυγα. Αν
αφαιρέσουμε από αυτό το ποσό τα έξοδα διαχείρισης, μεταφοράς προσωπικού και υλικού
στην Ελλάδα, τα έξοδα για νοσοκομειακά εφόδια κ.λπ., γίνεται φανερό ότι ο Αμερικανικός
Ερυθρός Σταυρός δε θα είχε καταφέρει να διαθρέψει αυτούς τους πρόσφυγες χωρίς την
ενεργό και αποτελεσματική συνεργασία της ελληνικής κυβέρνησης και του ελληνικού λαού.

12. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 12
21. Πώς αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες την παραμονή τους στην Ελλάδα πριν και μετά την
υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής της Λοζάνης;
22. Να αναφερθείτε στην αίσθηση της προσωρινότητας που είχαν οι πρόσφυγες σε σχέση
με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα και να επισημάνετε τις συνέπειες που είχε αυτό
το γεγονός για την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία.
ΠΗΓΗ
Το 1924 δημιουργείται στη Μυτιλήνη μια υποτυπώδης οργάνωση των προσφύγων
Αϊβαλιωτών με την επωνυμία «Κοινότης Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ εν Ελλάδι». Στο
κέντρο της σφραγίδας έγραψαν: «Μιμνήσκομαι Νόστου». Είχαν περάσει κιόλας δύο χρόνια
από την έξοδό τους από το Αϊβαλί κι είχε ήδη υπογραφεί η Σύμβαση της Ανταλλαγής, αλλά
εκείνοι δεν απελπίζονταν. Κι όταν η οργάνωση έλαβε, τον Μάρτιο του 1932, πρόσκληση από
το διευθυντή του μονοταξίου σχολείου του χωριού Κώμη για να παρακολουθήσει τη σχολική
γιορτή της 25ης Μαρτίου, το συμβούλιό της ευχαριστώντας τον, απάντησε: «Η κοινότης
Κυδωνιών, Μοσχονησίων και πέριξ σας ευχαριστεί δια τας φροντίδας και τους κόπους σας
και εγγράφουσα και υμάς μεταξύ των ακραιφνών αυτής εν τη ξένη φίλων παρακαλεί μη
παύσητε ποτέ παρέχοντες προστασίαν εις τους πρόσφυγάς της». Δέκα ολόκληρα χρόνια μετά
την Καταστροφή και ακόμη το συλλογικό όργανο των Αϊβαλιωτών θεωρούσε την Ελλάδα
«ξενιτιά». Ήταν πολύ δύσκολο να πιστέψουν ότι δεν θα ξανάβλεπαν ποτέ πια το Αϊβαλί και
ότι δεν θα επαναλαμβανόταν η ιστορία της επιστροφής τους, όπως τις προηγούμενες φορές,
το 1821 και το 1917.
«Δεν μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι δεν θα γυρίζαμε στα δικά μας. Όπως και οι
παππούδες μας. Άντε, λέγαμε, κι αυτός είναι ο τελευταίος μήνας και κάναμε κουράγιο.
Βγαίναμε στις ρούγες, μας πετροβολούσαν και μας έδερναν και πουλούσαμε τις προίκες των
κοριτσιών μας για ένα κομμάτι ψωμί κι ύστερα λέγαμε: Σαν πάμε εκεί σ' ένα χρόνο βάνω
κρεβατή -που πάει να πει αργαλειός- και τα ξαναφτιάχνω όλα. Έτσι λέγαμε να
παρηγορηθούμε».
Άννα Παναγιωταρέα, Όταν οι Αστοί έγιναν πρόσφυγες,
εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 154

13. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 13
3. Η Σύμβαση της Λοζάνης
και η ανταλλαγή των πληθυσμών
23. Αντλώντας στοιχεία από τα άρθρα της ελληνοτουρκικής Σύμβασης ανταλλαγής
πληθυσμών της 30ης Ιανουαρίου 1923 που ακολουθούν και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα:
α. Τι προέβλεπε η ελληνοτουρκική Σύμβαση της 30ης Ιανουαρίου 1923 για την
ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας;
β. Τι προέβλεπαν οι όροι της παραπάνω Σύμβασης σε ό,τι αφορά τους ανταλλάξιμους;
ΣΥΜΒΑΣΙΣ
Αφορώσα την ανταλλαγήν των Ελληνοτουρκικών πληθυσμών και Πρωτόκολλον,
υπογραφέντα την 30ην Ιανουαρίου 1923. Η Κυβέρνησις της Μεγάλης Εθνοσυνελεύσεως
της Τουρκίας και η Ελληνική Κυβέρνησις συνεφώνησαν επί των ακολούθων όρων.
Άρθρον 1.
Από της 1 Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων
Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των
Ελλήνων υπηκόων Μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών
εδαφών.
Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή
αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της
Ελληνικής Κυβερνήσεως.
Άρθρον 2.
Δεν θα περιληφθώσιν εις την εν τω πρώτω άρθρω προβλεπομένην ανταλλαγήν:
α) οι Έλληνες κάτοικοι της Κων/πόλεως, β) οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης
Θέλουσι θεωρηθή ως Έλληνες κάτοικοι της Κων/πόλεως πάντες οι Έλληνες οι
εγκατεστημένοι ήδη προ της 30 Οκτωβρίου 1918, εν τη περιφερεία της Νομαρχίας
Κωνσταντινουπόλεως, ως αύτη καθορίζεται δια του Νόμου του 1912.
Θέλουσι θεωρηθή ως Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης πάντες οιΜουσουλμάνοι
οι εγκατεστημένοι εν τη περιοχή ανατολικώς της μεθορίου γραμμής της καθορισθείσης τω
1913, δια της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.
Αρθρον 3.
Οι Έλληνες και οι Μουσουλμάνοι, οι εγκαταλείψαντες ήδη από της 18 Οκτωβρίου 1912 τα
εδάφη, ων οι Έλληνες και Τούρκοι κάτοικοι θέλουσιν αμοιβαίως ανταλλαγή, θα θεωρηθώσι
περιλαμβανόμενοι εν τη ανταλλαγή τη προβλεπομένη εν τω 1 άρθρω.
Η έκφρασις «μετανάστης» εν τη παρούση συμβάσει, περιλαμβάνει πάντα τα φυσικά
καινομικά πρόσωπα τα μέλλοντα να μεταναστεύσωσιν ή έχοντα μεταναστεύσει από της 18
Οκτωβρίου 1912.
Άρθρον 4.
Πάντες οι ικανοί άρρενες, οι ανήκοντες εις τον Ελληνικόν πληθυσμόν, ων αι οικογένειαι
εγκατέλειψαν ήδη το τουρκικόν έδαφος, οι κρατούμενοι νυν εν Τουρκία, θα αποτελέσωσι το
πρώτον τμήμα εξ Ελλήνων, οίτινες θα σταλώσιν εις Ελλάδα συμφώνως τη παρούση
συμβάσει.
Άρθρον 5.
Υπό την επιφύλαξιν των διατάξεων των άρθρων 9 και 10 της παρούσης συμβάσεως, τα
δικαιώματα ιδιοκτησίας και αι απαιτήσεις των εν Τουρκία Ελλήνων ή των εν Ελλάδι
Μουσουλμάνων, ουδόλως θέλουσι θιγή συνεπεία της γενησομένης δυνάμει της παρούσης
συμβάσεως ανταλλαγής.
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.150-151
24. Τι προέβλεπε η ελληνοτουρκική Σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών της 30ής
Ιανουαρίου 1923 και σε τι διέφερε από προηγούμενες ανάλογες συμφωνίες;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2002
25. Τι προέβλεπε η Σύμβαση της Λοζάνης (30 Ιανουαρίου 1923) για την ανταλλαγή των
πληθυσμών και τι για τους ανταλλάξιμους;
ΘΕΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008

14. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 14
26. Τι προέβλεπε η Σύμβαση της Λωζάνης (30 Ιανουαρίου 1923) για την ανταλλαγή των
πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΛΙΟΣ 2009
27. Τι προέβλεπε η ελληνοτουρκική Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών της 30ής Ιανουαρίου
1923;
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΙΟΣ 2012
28. Να εξηγήσετε γιατί η Συνθήκη της Λωζάνης υπήρξε σημαντικός σταθμός στη Νεώτερη
Ελληνική Ιστορία.
29. Ελληνοτουρκική Σύμβαση (30-1-1923): Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για την
Ελλάδα.
30. α) Να αναφέρετε τους βασικούς όρους της ελληνοτουρκικής Σύμβασης (30-1-1923).
β) Σε ποιους από τους όρους αυτούς αντέδρασαν εντονότερα οι πρόσφυγες;
31. Αφού μελετήσετε το παρακάτω κείμενο και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις να
παρουσιάσετε τις αντιδράσεις των Ελλήνων προσφύγων για την ανταλλαγή των
πληθυσμών και τα επιχειρήματά τους.
ΠΗΓΗ
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια,
στο πάνδημο συλλαλητήριο της 21-1-1923 που οργανώθηκε
για να εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική ανταλλαγή.
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου ...
θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα
εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της
Ελλάδας ... πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική ... ότι είναι
αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και ιδιοκτησίας- ότι το
σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού εκπατρισμού
και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να θέσει σε
εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας,
αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην οποία τα
δικαιώματά τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα, δεν μετανάστευσαν με τη θέλησή
τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα της σφαγής. ... Οι
αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της Ελλάδας αποφασίζουν
και ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους
κάτω από ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση
πραγματοποιήσιμη ... Σε αντίθετη περίπτωση καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται, σαν
μία προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της ανθρωπότητας και του πολιτισμού.»
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2001
Το προηγούμενο παράθεμα δόθηκε επίσης ως θέμα σε Γενικές εξετάσεις
με τις ακόλουθες εκφωνήσεις :
32. Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να παρουσιάσετε τις αντιδράσεις των προσφύγων που βρίσκονταν στην
Ελλάδα, για την υποχρεωτική ανταλλαγή και να καταγράψετε τα επιχειρήματά τους.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΙΟΥΛΙΟΣ 2005
33. Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που
σας δίνεται, να παρουσιάσετε την αντίδραση των προσφύγων, όπως αυτή εκδηλώθηκε
μετά την υπογραφή της ελληνοτουρκικής Σύμβασης της Λοζάνης στις 30 -1-1923, και
να εκθέσετε τα επιχειρήματα που αυτοί χρησιμοποίησαν για να υποστηρίξουν τις
θέσεις τους.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΛΙΟΣ 2009

15. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 15
34. Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που ακολουθούν και αξιοποιώντας τις ιστορικές
σας γνώσεις, να απαντήσετε στα παρακάτω ερωτήματα:
α. Τι προέβλεπε η ελληνοτουρκική Σύμβαση της 30ης Ιανουαρίου 1923 για την
ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας;
β. Τι προέβλεπαν οι όροι της παραπάνω Σύμβασης σε ό,τι αφορά τους ανταλλάξιμους;
γ. Πώς αντέδρασαν οι πρόσφυγες, όταν έγιναν γνωστοί οι όροι της Σύμβασης, και ποια
επιχειρήματα επικαλέστηκαν;
Πηγή Α΄
«ΣΥΜΒΑΣΙΣ Αφορώσα την ανταλλαγήν των Ελληνο-τουρκικών πληθυσμών και
Πρωτόκολλον, υπογραφέντα την 30ηνΙανουαρίου 1923.
Η Κυβέρνησις της Μεγάλης Εθνοσυνελεύσεως της Τουρκίας και η Ελληνική Κυβέρνησις
συνεφώνησαν επί των ακολούθων όρων.
Άρθρον 1.
Από της 1 Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων
Ελληνικού Ορθοδόξου θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των
Ελλήνων υπηκόων Μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών
εδαφών.
Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή
αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της
Ελληνικής Κυβερνήσεως».
Πηγή Β΄
«Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης και του Εύξεινου Πόντου …
θεωρούν ότι η Ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας που ανέρχονται σε ένα
εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες απέναντι σε τριακόσιες χιλιάδες μουσουλμάνους της
Ελλάδας … πλήττει καίρια την παγκόσμια συνείδηση και την παγκόσμια ηθική … ότι είναι
αντίθετη προς τα ιερότερα δικαιώματα του ανθρώπου, της ελευθερίας και ιδιοκτησίας· ότι
το σύστημα της Ανταλλαγής αποτελεί νέα και κεκαλυμμένη μορφή αναγκαστικού
εκπατρισμού και αναγκαστικής απαλλοτρίωσης που κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα
να θέσει σε εφαρμογή παρά τη θέληση των πληθυσμών. Ότι οι ελληνικοί πληθυσμοί της
Μικρασίας, αυτόχθονες από πανάρχαιους χρόνους στη γη που κατοικούσαν και πάνω στην
οποία τα δικαιώματά τους είναι αναπαλλοτρίωτα και απαράγραπτα, δεν μετανάστευσαν με
τη θέλησή τους αλλά εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους αντιμετωπίζοντας το φάσμα της
σφαγής … Οι αλύτρωτοι Έλληνες συναγμένοι εδώ και σε άλλες πόλεις και νησιά της
Ελλάδας αποφασίζουν και ψηφίζουν ομόφωνα να αξιώσουν τη δυνατότητα να
παλιννοστήσουν στις πατρίδες τους κάτω από ουσιαστικές συνθήκες εγγύησης που θα
καταστήσουν αυτήν την παλιννόστηση πραγματοποιήσιμη … Σε αντίθετη περίπτωση
καταγγέλλουν την αδικία που τους γίνεται, σαν μια προσβολή δίχως προηγούμενο κατά της
ανθρωπότητας και του πολιτισμού».
Ψήφισμα που εγκρίθηκε από τους πρόσφυγες της Αθήνας στην Ομόνοια στο πάνδημο
συλλαλητήριο που οργανώθηκε για να εκφραστεί η αντίθεσή τους στην υποχρεωτική
ανταλλαγή.
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 2006
35. Να εξηγήσετε τις αιτίες της μετακίνησης των προσφύγων από τις συγκεκριμένες
περιοχές που αναφέρονται στον παρακάτω πίνακα, μεταξύ των ετών 1919 έως και
1923. Να αναφερθείτε επίσης στις σχετικές διεθνείς συμφωνίες, όπου υπάρχουν.
ΠΙΝΑΚΑΣ
Προέλευση των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα
Χώρες Αριθμός ατόμων
Τουρκία (σύνολο) 1.104.216
Ρωσία (σύνολο) 58.526
Βουλγαρία 49.027
ΘΕΜΑΤΑ Γ.Ε. ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2002

16. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ Β
Ε.Σ.Ν. 16
36. Αφού παρατηρήσετε τον Πίνακα που ακολουθεί να αναφερθείτε στις αιτίες που
προκάλεσαν τα προσφυγικά ρεύματα που καταγράφονται καιστις διεθνείς συμφωνίες
με βάση τις οποίες πραγματοποιήθηκαν κάποιες από αυτές τις προσφυγικές
μετακινήσεις.
(Συνδυαστική με το Εισαγωγικό σημείωμα «Πρόσφυγες στην Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα,
το Α2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα,
το Β1. Η έξοδος
και το Β3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών).
Πίνακας
Προέλευση των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ελλάδα
κατά τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα
ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ
Μικρά Ασία 626954 51.3%
Ανατ. Θράκη 256635 21%
Πόντος 182169 14.9%
Κων/πολη 38458 3.2%
Τουρκία (σύνολο) 1104216 90.4%
Καύκασος 47091 3.9%
Ρωσία 11435 0.9%
Ρωσία (σύνολο) 58526 4.8%
Βουλγαρία 49027 4%
Σερβία 6057 0.5%
Αλβανία 2498 0.2%
Άλλες περιοχές (Δωδεκάνησα,
Ρουμανία, Κύπρος, Αίγυπτος)
1525 0.1%
ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΝΟΛΟ 1221849 100%
(Πηγή: Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας. Απογραφή1928)
Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ ΤάξηςΕνιαίου Λυκείου, σελ.146