Adaptación realizada del material de Santillana por el aula de apoyo

1. Kuetoko laguntza gela
Mineralak, harriak
eta lurzorua
4
Euria egiten duenean, ura
haitzuloaren goiko aldetik
sartzen da. Orduan, ur
tantak lurrera erortzen
badira, tantetan
disolbatuta dagoen
kareharriak dorre antzeko
batzuk sortzen ditu,
estalagmitak.
Eta tantak goian zintzilik
geratzen badira,
kareharriak
zutabe moduko batzuk
sortzen ditu, estalaktitak.
Harrigarria, ezta?
Denboraren poderioz urak
kareharri izeneko harrian
Izandako eraginak sortu ditu
forma miresgarri horiek.

2. Harriak
1. Zer dira harriak?
2. Nolakoak dira harriak?
Harri guztiak mineralez osaturik daude.
Harriak naturan egoten dira eta
Lurraren zati solidoa dira.
•Harri batzuek, mineralez gain, maskorrak
eta animalien beste hainbat hondar izan
ditzakete. Kareharria da halako harri bat.
•Beste harri batzuk hainbat mineralez
osatuta daude. Adibidez, granitoa;
izan ere, kuartzoa, feldespatoa eta mika ditu.
•Harri batzuk mineral bakar batez osatuta
daude. Esaterako, marmola kaltzitaz
eratuta dago.
•Harri batzuk gogorrak dira; marmola,
esaterako. Beste batzuk, bigunak;
buztina, adibidez. Likidoak ere badira;
petrolioa, kasu.

3. 3. Nondik ateratzen dira harriak?
Hobi deitzen zaie harriak ateratzeko erabiltzen diren tokiei.
Lurraren gainazaletik edo oso sakonera handitik atera
daitezke harriak.
4. Zertarako erabiltzen dira harriak?
Pertsonok gauza askotarako erabiltzen ditugu harriak:
•Energia lortzeko. Petrolioa harria da; eta gasa, gasolinak eta
gasolioak lortzen dira petroliotik. Erregai gisa erabiltzen dira.
•Eraikuntzarako. Buztina erabiliz, adreiluak eta teilak egiten
dira. Marmola, granitoa eta arbela eraikinak eraikitzeko
erabiltzen dira.
•Industria-erabilerarako. Petrolioa erabiliz, plastikoak, pinturak
eta ongarriak egiten dituzte fabriketan.
•Harrobiak: harriak
ateratzeko aire zabalean
dauden lekuak dira, adib:
granitoa.
•Meategiak: lurpean egiten
diren zuloak edo tunelak
dira. Mineralak eta harriak
ateratzen dituzte, adib:
ikatza.

4. Mineralak
1. Zer dira mineralak?
Naturan, mineral batzuk harrien osagai dira. Beste batzuk, berriz,
solte egoten dira, beste ezerekin nahasi gabe.
Mineralak material naturalak dira eta osagai bakar batez osatuta
daude.
2. Nolakoak dira mineralak?
Mineral bakoitza besteetatik desberdina da. Hauek dira mineralen
zenbait propietate:
• Kolorea. Mineral batzuek kolore jakin bat eduki ohi dute beti;
malakita (berdea). Beste batzuk kolore batekoak edo
bestekoak izan daitezke; kaltzita (zuria, laranja edo berdea).
• Gogortasuna. Mineral bat gogorra da,
marratzen zaila bada. Diamantea da
mineralik gogorrena; igeltsua, berriz, oso
biguna da, azazkalez ere marra daiteke.
• Distira. Mineral batzuk oso distiratsuak dira –pirita,
esaterako–, eta beste batzuek ez dute distirarik –
talkoak, adibidez–.

5. • Forma. Mineral batzuek forma erregularrak dituzte; piritak,
adibidez. Forma irregularrekoak ere badira; malakita, kasu.
4
3. Mineralak eta harriak
Lurraren gainazaleko harri guztiak mineralez osatuta daude.
4. Mineralen erabilerak
Pertsonok hainbat gauzatarako erabiltzen ditugu mineralak:
• Eraikinak egiteko. Igeltsua erabiltzen da, besteak beste.
• Metalak lortzeko. Magnetita erabiltzen da, esate baterako,
burdina ateratzeko. Kalkopirita ere erabiltzen da, kobrea
ateratzeko.
• Bitxiak egiteko. Diamantea, errubia eta esmeralda erabiltzen
dira, adibidez.
Pirita malakita

6. LURZORUA
1. Zer da lurzorua?
Harrien gainean dagoen lur-geruzari lurzoru deritzo.
Lurzoruak harri zatiak, ura, airea eta beste hainbat material ditu;
besteak beste,animalien eta landareen hondarrak.
2. Nola osatzen da lurzorua?
Lurzorua oso astiro osatzen da. Hasieran, haizeak, izotzak eta
euriak harriak higatzen eta apurtzen dituzte.
Landareen eta animalien sustraiek harria zati txikitan apurtzen
laguntzen dute.
Pixkanaka-pixkanaka, harrien zatiak animalien eta landareen
hondarrekin nahasten dira. Izaki bizidunen hondarrek nahaste ilun
bat osatzen dute: lurrustel izeneko nahastea.
Oso harri zati txikiak lurrustelarekin nahasten direnean, lurzorua
osatzen da.
Lurzorua hauen bidez osatzen da: harria, haizea, euria, animaliak eta
landareak.

7. 3. Lurzoruak hainbat geruza ditu
Lurzoruan, hainbat material dituzten hiru geruza hauek daude:
Lurzoruaren goiko geruzan, harea, buztina,
ura, airea eta lurrustela daude.
Lurzoruaren tarteko geruzan, harriak, harea,
buztina eta ur apur bat dago.
Lurzoruaren azpiko geruzan, harriak daude,
eta ia ez dago urik.
4. Lurzoruaren zaintza
Lurzorua zaintzeko, hura estaltzen duten landareak babestu behar
dira, landareen sustraiek eutsi egiten baitiote, eta horri esker, haizeak
eta urak ezin baitute herrestan eraman.
Gainera, hostoek eta adarrek euri-ura geratzen dute, eta indar
gutxiagoz iristen da.