BEHIN BATEZ JOAN NINDUZUN

1. Nafar Lapurtarra
Jone Narbaiza eta Nora Garcia

2. Deskribapena
Euskara nafarra eta erdialdekoa
bezala, nafar-lapurtarra ere bereizgarri
gutxikoa da. Egiturari dagokionez, gaur
egun batasun eta berdintasun handiko
agertzen zaigu, baina
hori, gehienbat, azken hamarkadotako
bilakaeraren ondorioa da.

3. Azpieuskalkiak
Bi azpieuskalki bereizten dira:
Sortaldekoa eta Sartaldekoa.
• Sartaldekoa: Itsasbazterrean hasi eta
Ahetze, Senpere eta Ainhoa bitartekoa
hartzen du.
• Sortaldekoa:Nafarroa Behere osoa eta
Lapurdiko ekialdea hartzen du,
zehatzago, Aturrialdeko eta Hazparneko
eskualdeak

5. Azpieuskalki bi horietaz
gainera, nortasun beteko hizkera biegon
dira, eta gaur egun ere oraindik nola edo
hala badira:
Amikuztarra: Nafarroa Behereko
gainerako hizkeretatik zerbait bereizita
eta Zuberoakotik gertu egon da.
Kostatarra: Lapurdiko itsasbazterrean
mintzatu da eta eskualde horretako
bizilagunek hartu-eman estua eduki dute
Gipuzkoako eta Nafarroako auzoekin.

6. Fonetika
• Euskalkiaren ezaugarriak
• Euskalkiaren eremu gehienean arrotza
da i bokalak eragindako
bustidura : edozoini, gainetik... Gaur
egun, dena dela, bustidura saihesteak ez
dauka indarrik eta bere horretan uzten dira
frantsesetik sartutako hots
bustiak: kallatu (fr.cailler)
'gatzatu', kanpaña (fr. campagne) 'landa'...
Bustidura ezari dagokionez, euskalkiaren
bazter biak dira salbuespena: Nafarroa
Behereko ekialdea eta, batez ere, Lapurdiko
itsasbazterreko hizkera.

8. • Hitz hasieran x- izatea da euskalki
honen beste bereizgarri bat, tx- izaten
delako gainerako euskalkietako
ordaina: ximino, xingarra 'urdaiazpikoa'
, xirula, xistu, xoko... Maileguak ere
horrela egokitu
dira: xanpiñona, xantza (fr. chance)
'zoria'...

9. Morfologia
• Izenaren morfologia
• Nehor 'inor' (eta nehork, nehori,
nehun...) tankerako izenordainak erabiltzen
dira.
• -ño da euskalki honetako atzizki txikigarri
ohikoa: baño 'bakarra', begiño, haurño, irriño...
• Erdal -on amaiera -oin egiteko joera izan da
eremu gehienean: arrazoin, botoin,
garratoin 'arratoi'... Dena dela, mailegu berri
zenbaitetan -on ere bada hizkera batzuetan,
frantsesean bezala: balon, bonbon...

10. • Euskalki honen bereizgarria da -
aia amaiera izatea mailegu zaharretan
(nahiz eta gaur egun Euskal Herri osoan
zabaldu den euskara batuaren
eraginez): bisaia 'aurpegia',domaia 'zoritx
arra', kuraia 'kemena', langoaia 'hizkuntza'
, piaia 'joan-etorria'... Arau hau ez da
dagoeneko emankorra, -adxa egiten
delako mailegu
berrietan: afitxadxa'iragarkia', brikoladxa '
brikolajea'...

11. Lexikoa
• Aldaerei dagokienez, honako hauek
erabiltzen dira euskalkiaren eremu
gehienean: ahantzi'ahaztu', arno 'ardo',
ba (eta bai), biper 'piper', botoila 'botila'
, buraso 'guraso', elgar 'elkar',ereman 'e
raman', eskuara 'euskara', fruitu 'fruta',
giristino 'kristau', hogoi 'hogei', irrisku'
arrisku', jakintsun 'jakintsu', kondatu 'k
ontatu', saindu 'santu', ...

12. • Lexikoari dagokionez, honako hitz hauek dira
euskalkiaren bereizgarri, den-denak erabiltzen ez
badira ere haren eremu
osoan: altxagarri 'orantza, legamia', auzapez 'alkatea'
, azantz /
harrabots 'hotsa, zarata', babazuza 'kazkabarra', bizi
ki 'oso', buruil 'iraila', elkor 'gor'
adierarekin, fitsik 'ezer', gako 'giltza'
adierarekin, guri 'bigun'
adierarekin, kalapita 'iskanbila',ortzantz 'trumoia', ott
o 'osaba', pairatu 'eraman, jasan', parada 'aukera, bet
a', pittika'antxumea', sehi 'zerbitzaria', urririk 'doan',
urtzintz 'usina', xingar 'urdaiazpikoa...

13. Piarres Lafitte
Luhuso, Lapurdi, 1901ek
o maiatzaren 21a -
Baiona, Lapurdi, 1983

14. Bizitza
Luhusoko Salaberrian jaioa, aita
jatorri gaskoia zuen baigorriarra eta
ama uztariztarra izan zituen; zazpi urte zituela
umezurtz gelditu zen, eta osaba-izeben etxean
hezi zuten Ithorrotze-Olhaibin. Izeba bearnesak
ez zekien ez euskaraz ez frantsesez eta hori dela
eta okzitaniera ikasi eta euskara nahiko ahaztuta
utzi zuen. 1912an Belokeko monasterioan sartu
zen eta 1919an Uztaritzekoan; orduan
berreskuratu zuen hizkuntza. Lafittek berak
aitortzen zuenez, Jean Saint
Pierre artzapezpikuaren eraginez egin zen
euskaltzale eta abertzale. Hark ematen zizkion
hegoaldeko aldizkari
abertzaleak. Baionan jarraitu zituen ikasketak.

15. Idazlanak
• Alor asko ukitu zituen Lafittek bere
idazlanetan: ezin konta ahala artikulu
eman zituen argitara (Patri Urkizuk,
1990ean, Euskal Literaturaz izenburu pean
bildu eta argitaratu zituen euskaraz
idatzitako batzuk); besteren lanak bildu
eta argitaratu zituen (Salvat
Monho, Piarres Ibarrart, Mañex
Etxamendi,…); euskal
literaturaren antologiak egin zituen
(1931, Eskualdunen Loretegia).

16. 1983an Euskaltzaindiak Lafitteren
omenez liburu bat kaleratu zuen 50 bat
ikertzaileren lanekin. 1993an Serge
Monier-ek Lafitterekin izan zituen
solasaldietatik abiaturik liburu bat
argitaratu zuen, oroitzapen liburu
gisa (Le père
Lafitte, entretiens, souvenirs avec Serge
Monier).

17. BEHIN BATEZ JOAN NINDUZUN
• Behin batez joan ninduzun
Isturitzeko plazalat, • -Habil hortik, ergel xarra!
andre eder bat ikusi nuen ez dun Beltzuntzen perilik?
dantza-buruan zohala. ihizira joana ziagon
Atsoño bati galde egin nion: goizean goiztto jeikirik;
- Nongoa da andre eder hori? goizean goiztto jeikirik eta
- Murde Beltzuntze, hori duzu bere orak harturik.
Agerreko alaba. - Kattaliñaño, norat xoaxi
- Agerreko anderea, xuhaur hola bakarrik?
hitz batez adi nezazu: - Eiherala, Murde Beltzuntz,
zure alaba Kattaliñaño nihaur honela bakarrik.
emaztetako indazu. - Kattaliñaño, nahi duxuia
- Ene alaba Kattaliñaño nik emanikan lagunik?
hitz emanikan dagozu: - Lagunak nik ukaitekotz
haren ondoko pupuñañoa, neure aitamek emanik.
jauna, plazer baduzu. - Kattaliñaño, baldin banaki
-Ai-ei-ai-ei penaz eta nor duxun eskolatzaillia,
ai-ei-ai-ei dolorez; paga ere nezakexu
eiherala joan behar eta xure eskolasaria.
Murde Beltzuntzen beldurrez. - Ene eskolatzaillea da
herriko jaun bikaria,
aitamez pagatuia da
ene eskolasaria.