TESTUA: URTEAK ZONBAT EGUN TU Hiru Truku

1. EUSKALKI AK
M r en s 2f
i

2. Luis Lucien Bonaparte printzeak (1813-1891) 1856 eta 1869 artean
bost bidaia egin zituen Euskal Herrira eta euskara ikasi zuen
(gipuzkera, bizkaiera eta erronkariera besteak beste), eta horrela,
euskalkiak hiru multzo nagusitan banatu zituen:
mendebaldekoa euskara bizkaitarrak osatzen zuen,
erdigunekoa gipuzkerak, iparraldeko nafarrak, hegoaldeko
nafarrak eta lapurtarrak osatua eta ekialdekoa zuberotarrak,
ekialdeko behe-nafarrak eta mendebaldeko behe-nafarrak osatua.
Beraz, Bonaparteren ustetan, zortzi ziren euskalkiak, barnean 25
azpieuskalki zituelarik eta 36 hizkera .
Bonaparteren euskalkien sailkapena

3. Mendebaldeko euskalkia,
erdialdeko euskalkia, nafarra
eta ekialdeko nafarra
Bizkaieraz ere ezagutzen den mendebaldeko euskalkia
Bizkaian ez ezik, gipuazkoako Deba arroan, eta Arabako
iparraldean ere egiten da.
Erdialdeo euskalkia Gipuzkoan eta Nafarroako mendebaldean
hitz egiten da, aurreko sailakpenetan, gipuzkera deitu izan
zaio.
Nafarra Nafarroa Garaian hitz egiten da.
Ekialdeko nafarrak bi aldera ditu, gaur egun galduta dagoen
arren: zaraitzuera eta erronkariera.

4. Nafar-lapurtarra eta Zuberotarra
Bi dira Ipar Euskal Herriko euskalkiak: nafar-lapurtarra eta
zuberotarra (nafar-lapurtera eta zuberera deitu izan zirenak).
Lehena, Lapurdiko eta Nafarroa-Beherako euskal lurraldeetan
hitz egiten da, eta bigarrena, Zuberoan.

5. Euskal dialektologiako azken urratsa
Euskal dialektologiako azken
urratsa Koldo Zuazo-k eman zuen
2008an. Euskalkiak eta
euskararen dialektoak liburua
argitaratuz, Zuazok bost euskalki
aztertzen ditu, ekialdeko nafarra
kanpo utziz (galdutzat joz) eta
euskalkien inguruko ikuspuntu
berriak planteatzen ditu
(euskalkien antzinatasuna,
berdintze prozesuak...).

6. NAFAR-LAPURTARRA AZTERGAI
EUSKALKIAREN EREMUA:
Euskal Herriaren iparraldean dauden euskalkietatik erabilera zabalena nafar-
lapurtarrak du, bai hiztun kopuruari dagoekionez, bai lurraldeari dagokionez.
Lapurdin eta Nafarroa Beherean hitz egiten da, eta baita Goi Nafarroako
Luzaide, Urdazubi eta Zugarramurdi herrietan ere, azken hauetan atzeraka
badoa ere .

8. BILAKAERA:
Lapurdi eta Nafarroa Behereko hizkerak berdintzeko joera aspaldikoa dela esan
genezake, hiru arrazoi nagusi direla-eta:
 Lurraldeen arteko ibilbide bateratua (administrazio, ekonomia eta elizan besteak
beste).
 Geografia ezaugarriak (lurralde laua da eta ez dago hartu-emana eragozten duen
mendi garairik).
 Elizak eragindako indar bateratzailea (Elizaren babesean sortu zen Herria
aldizkaria, zuzendaritzat Lafitte apaiza zuela).
Bi gertakari nabarmendu dira Ipar Euskal Herrian azken hamarkadetan: batetik,
euskararen erabileraren gutxitzea, eta bestetik, azken honi aurre eginez, euskaren
aldeko eragile indartsuen agerpena (ikastolak, gau eskolak eta irratiak besteak
beste) eta honekin batera, Iparraldeko batuaren sorrera.

9. ‫٭‬Zer dira euskalki literarioak?
Euskalki literarioak literatura idatzia eman duten euskalkiak dira. Bonaparte
printzearen sailkapena hartuko dugu kontuan. Lau euskalki literario bereizi zituen:
LAPURTERA: Lapurtera klasikoa XVII.mendean sortu zen eta tradizio gehiena duen
euskalki literarioa da. Sarako eskolari zor zaio lapurtera klasikoaren indartzea.
Predikuetarako eta erlijioa irakasteko hizkuntza bateratua laortzea zen haien
helburua.
ZUBERERA: XX. mendean, Zuberoako idazleek euskaldun guztientzat idazteko
asmoa harturik, beste eukalki batez baliatu izan dira: Lapurteraz edo Gipuzkeraz.

10. JOANES LEIZARRAGA:
Joanes Leizarraga (Beskoitze,
Lapurdi, 1506 - Bastida, Nafarroa
Beherea, 1601) kalbindar
(kalbinismoaren jarraitzaile;
frantziarraren eraginez XVI.
mendean sortutako doktrina
kristaua) artzaina eta euskal
idazlea izan zen, Itun Berria
euskaratu zuen lehena.
Higanot (protestantea) bihurtu
aurretik, seguru asko apaiz
katolikoa izan zen. 1567eko
apirilaren 15ean egin zen artzain
Pauen, eta Bastidako herrira
igorririk, hil zen arte han gelditu
zen.

11. Euskalki guzietan lez nafar-lapurtarrak ere baditu berezko ezaugarriak. Hona
emen horietako batzuk:
FONETIKA ETA FONOLOGIAKO EZAUGARRIAK
·Bokalak:
-Diptongoak.
Beste euskalkietan bezala, beheranzko diptongoak dira garrantzitsuenak: ai,
ei, oi, au, eu. Hasperenaren ondorioz, Hegoaldean silaba bakarrez ebaki-
tzen diren hainbat hitz bitan egiten dira: ahuntz, ehiza.
Diptongoetan gertatu ohi diren aldaketak:
ai > ei: heien (haien), bezein (bezain), ezkongeia (ezkongaia)...
ei > oi: hogoi (hogei), botoila (boteila). . .
Diptongoen murrizketa edo bakuntzea ere gertatzen da honako kasuotan:
ai> i: jinko (jainko), zitut (zaitut)...
. eu > u: uri (eu,ri) , uli (euli)...

12. -Hiatoak.
Batzuetan, bokal bi elkartzean beste kontsonante bat garatzen da bien tartean.
Etxeparek, adibidez, duyen (duen) forma zerabilenj eta geroago desagertu
arren, bere eraginaren arrastoa gelditzen da: duyen > dien (duen), ordian
(orduan). . .
-Bokal elkarketak.
e + a > ia: bidia (bidea), bihotzian (bihotzean)...
u + a > ia: ehotia (erotua). Ekialdean maizago egiten da aldaketa hau.
o + a > ua: usua (usoa), haizegua (haize hegoa)...
-Bokal txandaketak.
· Kontsonante sudurkari (n, m, ñ) baten aurrean o > u egiten da: hungi (ongi) ,
unsa (onsa), hunek (honek)...
· i eta u bokalak bata bestearen lekuan ager dakizkiguke asimilazioari esker:
ipizpiku (apezpiku), midiku (mediku) , izigarri (izugarri), luluratu (liluratu); e >
i ondoko kontsonantea n denean: ginduen (genduen), inzun (entzun).
· Kontsonante bat galdu ondoren, zenbait bokal elkarren ondoan ebaki-tzean,
aldatu egiten dira n > 0: izain (izanen), amain (amaren), gio (gero), uai (orai).
·Bokal galtzeak: hitz askoren azken bokalak galdu egiten dira:
ausart (ausarta), balios (balloso), berant (berandu). Beste askotan hitz
barnekoa ere bai (gehienetan e): ertor (erretor), abrats (aberats), andre

13.  Konsonanteak:
-Herskariak.
Herskari ahoskabeek (p, t, k) badituzte iparraldeko euskalkietan aldaki
hasperendunak (ph, th, kh): phagoa, arthoa, zakhurra... Zenbait kasutan
ahostunak (b, d, g) desagertu egiten dira bokal artean: diau (diagu), baakik
(badakik). Beste kasu batzuetan h sortzen da bere ordezko legez: ihil
(ibil) , gohor (gogor).
-Bustidura.
Nafar lapurteraz (kostaldean izan ezik) ez dago ia ingurune fonetikoak
eraginik gertatzen den bustidura automatikorik (in edo il ez dira aldatzen).
Bustidurak -gertatzen badira balio adierazkorra dutelako izango da:
[dd]; anddereder, arddo, honddo... [tt]: ttipi, gutti... [ñ]: xoriño, ñaño... [11]; ulli,
llilluratu... [x]; gixon, xoko, xuri... [tx]: beltxa, xorrotx...
-Txistukariak.
Hitz hasieran ez dira txistukari afrikariak (tx, ts,. tz) agertzen, baizik eta frika-
riak (x, s, z): xori (txori), zakurra (txakurra).

14. -Hasperena.
Hasperena hurrengo egoeretan gertatzen da:
· Hitz hasieran: hil, herri.
·Bokal artean: ahoa, zuhur.
·Diptongo eta bokal artean: oihan, oihal. - r, l, n ondoan: anhitz, elhe, orhoitu.
-Dardarkariak.
Frantsesaren eraginagatik nahasketa handia dago, hainbat kasutan r frantsesa
(ubularea) egiten delarik. Askotan bokal arteko r galdu egiten da: delaik
(delarik), eakuts (erakuts), baina beste askotan bere ordez h ager daiteke:
bahatz (baratz), ahotza (arotza). Hitz amaieran, ordea, hegoaldean galdu-tako
zenbait jatorrizko r zahar gorde egiten da: hirnr, laur, haur(hau).
rtz/r talde kontsonantikoak
Hegoaldeko euskalki gehienetan st talde kontsonantikoa erabiltzen den tokietan,
rtz edo rz dago: bortz l bor.z(bost), ortzadar(ostadar), bertze(beste), ortzegun
(ostegun), ortziral (ostiral).
(ostiral)

15. MAILA MORFOLOGIKOA
 Deklinabidea:
- NORK kasua (ergatiboa). Singularra eta plurala (-ak/-ek) ondo bereizten dira: gazteak/gazteek.
- NORI plural a (datiboa). -eri eta -er amaierak dira erabilienak. Azken honen erabilera areagotu
egiten da zenbat eta ekialderago: gizoneri /gizuner, heier.
- NOREN kasua (genitiboa). -aren (amaren) arruntaren ondoan, aman eta amain ere ager daitezke.
- NOREKIN kasua (soziatiboa). -(r)ekin eta -(r)ekila/-(r)ekilan: zurekin,zurekila/zurekilan.
- NORA kasua (adlatiboa). -ra eta -rat: zerbitzura/zerbitzurat. Forma hauek
badute ekialdean erabiltzen den beste aldaki bat, -la/-lat: gisala (gisara),
etxealat (etxera).
Bizidunen deklinabidean, bai kasu honetan zein NON (inesiboan) oina-rritutako guztietan, -ga-
artizkiaren ordez noren baithan egitura dute:
zure baithara (zuregana), zure baithan (zugan). -
- NORENTZAT kasua (destinatiboa). -tzat-en ordez, -dako/-tako erabiltzen da:
harendako (harentzat), hietako (hiretzat). Kasu hauxe erabiltzen da prola-tiboaren ordez, adibidez,
haragitako (haragitzat): Haragitako hartu du harri hori.
- NONDIK kasua (ablatiboa). Pluralez -etarik amaiera darabilte beti: mendie-tarik (menditik).

16. -Erakusleak.
NOR kasuan: haur, hori, hura, hauklhok, hoik, hek. NORK kasuan: hunek,
horrek, harek, hauiek, hoiek, heklheiek.
-Izenordainak.
Pertsona izenordainak erakuslea (haur) atzetik hartuz indartzen dira:
nihaur/neroni, hihaur/herorrek, zuhau/berori eta, pluralez, berauk, berok.
-Aditza.
- Etorkizuneko fonnak aditz partizipioari -ren erantsiz lortzen dira: ikhasiren
(ikasiko). -n kontsonantez amaitutakoek beste aldaketa bat dute zenbait
lurraldetan: emanen> emain, edanen > edain.
- -n kontsonantez amaitutako aditz ez perfektuek -ten amaiera izan beha-rrean
iten dute: emaiten, egoiten.
- Ahalerazko, subjuntibo eta aginterazkoetan aditz nagusia aditzoina da.
Horretarako, partizipioak -tu edo -i amaierak galdu egiten ditu. Era bertsuan
egiten da euskara batuan ere. Baina euskalkiaren berezitasuna da -ki
amaierak ere -i galtzea: eduk ezan (eduki ezan), idek (ireki).
- Aditz pluralgileetan ohizko -zki-ren ordez -tza- izaten da sarritan: dakitza
(dakizki). Beste batzuetan -zk-jartzen dute baina NORI morfemaren aurrean
barik, bere ostean: diozka (dizkio).
- Iraganeko 3. pertsonetan erroa -a- da: zagoen, zaraman.
zaraman

17. - Nahi izan egitura, nahi hitzaz gain gogo berbarekin ere erabiltzen da:sartu gogo nizin
(sartu nahi nuen
- Hegoaldekoek izan aditza erabiltzen duten toki berean ukhan /ukhen darabilte, batez
ere aditz iragankorretan: uste ukhan (uste izan), erori behar ukhan zuten (erori
behar izan zuten).
- Aditz tratamenduak. Badira Hegoaldean ezagunak ez diren tratamendu bi:
. ZUKA da bat, HlKA ezagunaren antzerako egitura du: hi-ren –k /-n edo
-a-/-na- morfemen ordez -zu hartzen dute aditzek. Adibidez:
Ederra gertatu duk/n.
Euria ari duzu.
. XUKA. Aurrekoaren aldakia da eta umeei hitz egiteko erabiltzen da.
MAILA SINTAKTIKO-KO EZAUGARRIAK
- Esaldiaren ordenamenduari dagokionez, Iparraldeko euskalkietan aska-tasun
handiagoa dago, galdegaiaren legea erruz apurtzen delarik:
Baina zen asmo giristinokoa. Zen apaza. jaun horrek du ikusi.
- Izen Sintagmaren barruan harrigarria badirudi ere, asko, frango, guti, sobera edo
deus bezalako zenbatzaileak izenaren ezkerretara joan dai-tezke: asko diru, frango
jende.

18. - Galdera perpausetan, erdialdeko euskalkian al partikula sartzen den era berean
euskalki honetan aditzari -a galdetzailea eransten zaio:
Ikhusi duka? (Ikusi al duk?) Nik dakita? (Nik al dakit?)
- Osagarri zuzena, euskalki gehienetan NOR kasuan (absolutiboa)joaten
dena,zenbaitetan NOREN kasuan (genitiboan) izaten da euskalki honetan:
saskien banatzekotz (saskiak banatzeko)
armen harlzera (armak hartzera)
- Perpaus txertatuak:
Baldintzazko perpausak era berezian egiten dira: Hegoaldean baldintza aurrekoaren
aditz nagusiari -ko ezartzen zaion lekuan -t(z)en aurkituko dugu euskalki honetan.
Ondorioa ere paradigmako ahalezko aditz forma da eta ez baldintzetakoa. Ikus
adibidean:
Sukhaldean sarlzen bahiz... (Sukaldean sartuko bahintz...)
Jiten baladi hobeki egin lezake. (Etorriko balitz hobeto egingo luke.)
Zehargalderak egiteko -enentz atzizkia erabiltzen da:
Esan egia denentz. (Esan egia den ala ez.)
Kausalak egiteko bait-/beit- aurrizkiekin batera -lakotz (gure -elako) darabilte: dirua
bazuelakotz. Ezen lotura ere gehienbat azalpenak ema-teko den arren, kausazkoak
adierazteko ere erabiltzen da:
Gaixo zegoelakotz hil zen.
Dohatsu nigarrez daudenak ezen kontsolatuiak izain die.

19. HIZTEGIA
Gisako: jator, egoki
Lexikoa: Harpe: haitzulo
tenore: garai
uk(h)an: izan-en ordez erabiltzen dute
(h)azkar: indartsu
-Galdetzaileetatik ihardetsi: erantzun
esaldia iragankorra denean. Adbz: egon
eratorritakoak. izan naiz (iragangaitza) / ikusi uk(h)an
ilk(h)i: irten
dut (iragankorra)
jin: etorri
xin(a)urri: inurri
Nehoiz: inoiz kalapita: iskanbila
karrika: kalea
nehon: inon karroin: izotz
larrazken: udazken
nehola: inola libera: franko
lotsa: beldurra
nehor/nihor: inor parada: aukera
oren: ordu
-Beste zenbait hitz. ortzantz: trumoi
sagarroi: triku
Aitzin: aurre so egin: begiratu
auzapez: alkate
Biziki: oso
argitirrinka:
Erran: esan
Axuri:ardi Eri: gaixo
Fitsik: ezer
azantz/harrabots: hotsa Galdetu: eskatu
Gibel: atze
behiala: antzina Giristino: kristau

20. • Urteak zonbat egun tu? • Nafarroan den handiena,
Sorak kainbat zinta tu: Ezkarotzeko hirur mutil gaztek
erdiak ditu probidoreanak onki gozatu dutena.
beste erdiak Urttik emanak. Gozatu, bai, gozatu,
-Ama edazu atorra, seira hilabete pasatu,
benturaz sekulakoa; seira hilabete pasatu eta
bizi denak orit izanen du berrogeira otxin pagatu.
Bazkoako oilaritea. Bornas eta Algarra,
Pedro Karlos Mendi, haur gazte, Atxiri eta Zandua,
hogoi eta bi urte; haiek laurak dirabilaie
hirurgarrena bete gabe Ezkarotzeko herria.
Iruñara preso daramate. Orraxea ezpelez,
Iruñako kartzela hortzak ditik hexurrez,
Frandontzeneko nausi makurrak
irakitzen du gezurrez.