2. Lapurtera, gipuzkera, bizkaitarra, zuberera eta nafar-lapurtera dira
euskararen ibilbidean sortu eta garatu diren literatura euskalkiak.
Koldo Zuazok garai hartako guztiek bezala, hiru euskalki bereizi
zituen, Larramendiri jarraituz:
a) Nafar-lapurtarra, Ipar Euskal Herrian eta Nafarroan erabiltzen
zena.
b) Gipuzkera, Gipuzkoan eta Araban hitz egiten zena.
c) Bizkaitarra.
3. NON HITZ EGITEN DA?
Nafar-lapurtera
iparraldeko
euskalkia
da, Lapurdin, Nafarr
oa
Beherean, Luzaiden,
eta Nafarroako
Zugarramurdin eta
Urdaizubin hitz
egiten dena.
4. Tradizionalki, lapurtera eta behenafarrera bereizirik sailkatu izan
dituzte, baina Koldo Zuazoren arabera gaur egun euskalki bakar bat osatzen
dute hiru azpimultzotan banatuta:
1-Sartaldea: Lapurdiko barnealdean Ahetze, Senpere, Ainhoa eta Sara eta
Nafarroako Zugarramurdi eta Urdazubi hartzen ditu barne azpieuskalki
honek.
2-Erdigunea: Lapurdi Ekialdea eta Nafarroa Behereko Lekuine eta
Baigorriko Kantonamendua ditugu azpimultzo honetan.
3-Sortaldea: Nafarroa Behereko Arberoa, Oztibarre eta Garaziko
eskualdeetan eta Luzaiden (Nafarroa) hedatzen da.
5. Euskara nafarra eta erdialdekoa bezala, nafar-lapurtarra ere
bereizgarri gutxikoa da. Egiturari dagokionez, gaur egun
batasun eta berdintasun handiko agertzen zaigu, baina
hori, gehienbat, azken hamarkadotako bilakaeraren
ondorioa da. Lapurdiko eta Nafarroa Behereko euskararen
arteko aldea txikia dela esan daiteke, eta horregatik multzo
berean biltzen ditu Koldo Zuazok.
6. 1-Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i
bokalak eragindako bustidura; il, in eta it
bere horretan esaten dira gehienetan, busti
gabe: edozoini
'edozeini', gainetik, etxezaina, etxeraino…
Gainera, erdaratik hartutako maileguetan ere
palatalizazioa saihesteko joera egon da:
bainu, botoila 'botila', goinatu… Dena
dela, azken bilakaera hau ez da gaur egun
2-Hitz hasieran x- esaten da: ximino, xingarra
emankorra.
'urdaiazpikoa', xirula, xoko, xori…
Salbuespenen bat gorabehera (txar), arrotza
da tx- hitz hasieran.
7. 3-nehor 'inor' egiturako izenordainak
erabiltzen dira: nehork 'inork', nehori
'inori', nehun 'inon', nehundik
'inondik', nehorat 'inora'… Antzina
Nafarroako alderdi batzuetan ere baziren
horrelakoak, baina jatorriz Ipar Euskal
Herrikoak direla ematen du.
4- -ño da eremu gehienean erabiltzen den
atzizki txikigarri ohikoena: amaño
'inude', baño 'bakarra', haurño
'haurtxo', poxiño 'apurtxo'…
8. 5-Erdarako -on amaiera -oin egiteko joera
egon da euskalkiaren eremu gehienean:
arrazoina 'arrazoia', botoina
'botoia', kantoina 'kantoia', sasoina 'sasoia'…
Gaur egun frantsesetik sartzen ari diren
mailegu berrietan -ona egiteko joera dago:
balona, marrona…
6- -aia amaiera daukagu mailegu zaharretan:
bisaia 'aurpegia', lengoaia 'hizkuntza', kuraia
'kemena', salbaia 'basatia', usaia 'ohitura'…
Arau hau ez da gaur egun emankorra; -adxa
egiten da mailegu berrietan: depanadxa
'konponketa', rezikladxa 'berregokitzea'…
10. Sail honetan hauexek nabarmentzen dira:
ahantzi 'ahaztu', arno 'ardo', biper
'piper', botoila 'botila', buraso 'guraso', elgar
'elkar', ereman 'eraman', eskuara
'euskara', fruitu 'fruta', giristino
'kristau', hogoi 'hogei', irrisku
'arrisku', jakintsun 'jakintsu', kondatu
'kontatu', saindu 'santu'…
Eremu txikiagoetan erabiltzen dira
ondorengoak: garratoin 'arratoi', hainitz
'anitz', hausko 'hauspo'…
11. Kostaldeko eta barnealdeko eskualdeen arteko desoreka gero eta handiagoa da arlo
ekonomikoan Iparraldeko ezaugarri nagusia. Lapurdin turismoak jarraitzen du lehen
diru iturria izaten, baina industria ere asko garatu da.
Aeronautika, elektronika, telekomunikazioak, altzairugintza eta beste hainbat
sektore garrantzitsuri lotutako enpresa handiak kokatu dira Lapurdin, eta Baionako
portuak ere garrantzi handiko eragile ekonomikoa izaten jarraitzen du
12. Koldo Karlos Zuazo Zelaieta Eibarren jaio zen 1956an. Hizkuntzalaria da, EHUko irakaslea
(Dialektologia eta Euskararen Soziolinguistika arloetan). Nabarmentzekoa da euskalkiak
ikertzen egin duen lana. Horren emaitza da gaur egungo euskalkien sailkapena eta mapa
(1998), eta mendebaldeko euskararen sorleku posibletzat Gasteiz hartzea. Euskara
batuaren alde lan egin du, eta, bereziki, euskalkiek jaso duten euskara batuako ereduaren
alde. Gainera, euskara batuaren euskalkien ñabardurak jasotzearen aldekoa da.
13. --Euskararen batasuna, 1988.
-Euskararen sendabelarrak, 2000.
-Euskara batua: ezina ekinez egina, 2005.
-Deba ibarreko euskara. Dialektologia eta
tokiko batua, 2006.
-Euskalkiak. Euskararen dialektoak, 2008.
-Sakanako euskara. Burundako hizkera, 2010.
-El euskera y sus dialectos, 2010.
Arabako euskara, 2012.
http://www.deia.com/2012/07/03/ortzadar/z
zpigarren-alabak-du-hitza
14. Axular, Urdaxen jaio zen, (Nafarroa) 1556an eta
Saran, (Frantzia) hil egin zen 1644ean.Bere jaiotzako
izen-deiturak Pedro Agerre Azpilkueta ditu eta ezizena
bere jaiotzezko Axular baserritik datorkio. Euskal idazle
handienetarikoa da.
Berak idatzitako Gero liburua dugu euskal literaturako
lan nagusietakoa, bera hil baino urte bat lehenago
inprimatu zena eta euskara batua zehazteko balio ere
izan duena, liburua lapurtera klasikoan oinarritzen
delako.
15. Iruñean ikasi zuen, baita Salamancan ere eta, Leridatik Igaro
ondoren, Frantzian apaiz egin zen 1596an.
Ondoren, Donibane Lohizunera joan zen. 1600ean Sarako
parrokiako erretore izendatu zuten eta hantxe bizi izan zen
hil arte. Bertan idatzi zuen Axularrek Guero liburua.
Idazle, sermolari eta hiztun ona zen, horregatik izango zuen
horrenbeste eragin sasoi hartako euskal idazleen artean.
16. Euskal literaturaren historian lehen prosazko liburu original argitaratua
da. Euskal idazle klasikoek, Iparraldekoek nahiz Hegoaldekoek, obra
hau goraipatzen dute, eta denbora luzez euskararen eredu izan da. XIX.
Mendean Pedro Antonio Añibarrok, liburua ia osorik Bizkaiko euskarara
itzuli zuen.
Lapurteraz idatzitako liburu bat da, baina hala ere, herri mintzairaz
idatzita dago , modu horretan ideiak ahalik eta euskaldun gehienek
uler ditzaten. Sinonimia teknika askotan erabiltzen du liburuan eta
sarritan latinismoak agertzen dira dotorezia adierazteko.
17. Donibane Lohizune Lapurdiko udalerria da, Bizkaiko
golkoko itsasertzean kokatua, Donibane Lohizuneko
Kantonamenduan.
Donibane Lohizune Urdazuri ibaiaren amaieran
dago, Zokoa eta Zibururekin batera badia turistiko
garrantzitsua osatuz. Udalerri hauek ditu mugakide:
iparraldean, Getaria eta Bidarte; hegoaldean, Azkaine eta
Ziburu; eta, ekialdean, Ahetze eta Senpere. Herriko
ekonomia itsas zabaleko arrantzarekin lotuta dago.
Portuan Afrikako mendebaldean eta Ipar Amerikako
kostalde atlantikoetan diharduten hainbat eta hainbat
itsasontzi daude. Portua Baionako Merkataritza eta
Industria Ganberak kudeatzen du, eta Zibururekin batera
ustiatzen dute.
http://www.ahotsak.com/donibane-lohizune/
18. 1 3
Maitatua sobera, nintzelarik haurra, Bainan ama gaixoak ez nu ez ahantzi.
Ez nakien nik zer zen amaren beharra ; Maiz daut Eskual-Herritik igortzen goraintzi ;
Bortu batean orai naiz bakar bakarra, Hautsi nion bihotza nuenean utzi,
Amaz oroit'orduko heldu zaut nigarra ! Neretzat baizik ez da halere han bizi.
2 4
Hegalñoak azkartzen sendituz geroztik Nik ere bero daukat bihotzean garra :
Baitoazi xoriak ohantze gozotik ; Jinkoak piztu zauntan eskualdun
Halaber joan ninduzun amaren altzotik, pindarra,
Ahantzia bainute herrian engoitik ! Ama baitut oraino minetan indarra,
Ama, gau ilhunean argidun izarra !!!
19. 5 7
Ene bortu gainetan baniz enheatzen, Frangotan huts ohiez orhoitzen ere niz...
Gaizkirat balinbazaut bihotza lerratzen, Ama ! gazte denbora berriz haste balitz ??
Zure begi garbiez, ama, naiz orhoitzen Nigar eginarazi dautzut anhitz aldiz,
Eta lanari gero kuraiekin lotzen! Nigarrak niri zauzkit jausten orai bortitz
8
6 Aspaldi du naizela sor-etxetik joana,
Oi maiz ametsetatik izan dut gogoan Hamargarren urthea hurbil iragana ;
Goxoki nindagola lehen ohakoan : Noiz ote naiz hemendik jinen zuregana,
Aingeruer begira, ganbara xokoan, Ama, saristatzera zor dautzutan lana ?
Eta, zu, hantxet irriz ama ner'ondoan !
