Primaberako Liliak

1. NAFAR - LAPURTERA

2. Sarrera
 Hizkuntzek aldaketak izaten dituzte eta aldaera nagusi
bakoitzari dialekto deritzo. Euskararen dialektoei
euskalki deitzen zaie eta bost dira : nafar-lapurtarra,
zuberotarra, nafarra, mendeb aldekoa eta ekialdekoa.
Nik, lehenengoa, hau da, nafar-lapurtarra aztertuko
dut ondoren.

3. -Louis Lucien Bonaparte printzea: Berak egin zuen euskalkien lehen
sailkapen garrantzitsua. Euskalkiak hiru multzo nagusitan banatu zituen:
mendebaldekoa, erdigunekoa eta ekialdekoa.
-Koldo Zuazo: Honek euskalkiek izaera dinamikoa daukatela defendatu
zuen. Hizkuntzan bi indar daudela: batek batu egiten du, hizkuntza
kohesionatu, baina, aldi berean, beste indar batek aldendu egiten ditu.
Horregaitik, 2008an eginiko ikerketan bost euskalki aztertzen ditu.

4. Nafar-lapurtarra (Sarrera)
 Erabilera eremua : Lapurdin, Nafarroa Beherean eta
Goi Nafarroako Luzaide, Urdazubi, eta Zugarramurdi
herrietan ere. Euskal Herriaren iparraldean nafar-
lapurtarrak du hiztun kopuru handiena.

5. Lapurdiko eta Nafarroa Beherako hizkeren artean ez
zegoen alde handirik, hori dela eta, euskalki honetan
berdintzeko joera aspaldikoa da. Berdintzeko arrazoiak:
-Lurralde bien ibilbide bateratua: ekonomian, elizan…
-Geografia ezaugarriak: lurralde laua da, ez dago hartu
emana eragozten duen mendi garairik.
Azken urteetan bi gertakari nabarmendu dira Ipar Euskal
Herrian. Alde batetik, euskarak atzera egin du, baina
bestetik, eusten diotenen artean euskararen aldeko eragile
indartsuak agertu dira . Horiek, eredu berri bat zabaldu
dute, euskara batua eta nafar-lapurtarra nahasten dituena:
Iparraldeko batua.

6. Literaturaren lehen lekukoak
 Bi eredu bereiz daitezke euskalki honen tradizioan:
- Joanes Leizarraga: Arkaismoz eta hizkuntza
klasikoetako hitzez josia.
- Axular: Lapurtera klasikoa deitu zitzaion eta
Gero idazteko erabili zuen. Bere herriko euskaran
oinarrituta dago, eta , latinaren egitura batzuk erabiltzen
baditu ere, denok ulertzeko modukoa da.

7. Fonetikako eta fonologiako
ezaugarriak

8. 1.- Bokalak
 Diptongoetako gertakariak.
-Aldaketak: ai>ei bezain>bezein
ei>oi hogei>hogoi
-Laburtzeak ai>i zaitut>zitut
au>u nauzu>nuzu
eu>u euri>uri
ai>e apaiz>apez

9.  Hiatoetako gertakariak
-Bi bokalen artean kontsonante bat sortzea :
herria>erriya
- txandakatzeak: ea> ia bidea>bidia
oa<ua usoarekin>usuarekin
ua>ia famatuaren>famatiaren
-zue> -zie duzue>duzie

10.  Bokal txandakatzeak:
- o>u txandakatzea kontsonante sudurkari
baten aurrean: honek>hunek ; ongi>ungi
- Asimilazioaren ondorioz : mediku>midiku ;
izugarri>izigarri ; dira>dire
- e>i txandakatzen da kontsonante sudurkari
baten aurrean : genduen>ginduen
- e>i eta o>u txandakatzeak: gero>gio ; orain
>uai

11.  Bokal galtzeak:
-Bokal galtzeak hitzaren amaieran eta barruan
gertatzen dira: berandu>berant; balioso>balios
Beste zenbait gertakari:
- Frantsesez e mutuz eta kontsonantez amaitzen
diren hitzei –a eransten diote: presidenta, telefona…
- Erdal –on amaiera- oin egiteko joera dute:
botoin, arrazoin…

12. 2.- Kontsonanteak
 Herskariak: Ahostuna b, d, g eta ahoskabeak p, t, k.
- Bi sailen arteko txandakatzeak:
elkarrekin>elgarrekin; gaskoi> kaskoin
- Hitzaren barruko herskari ahostunak galtzea:
diagu>diau; badakik>baakik
Txistukariak: 6 dira: s, x, z, ts , tx, tz. Xori>txori;
zakur>txakur

13.  Hasperenak .
-Hitz hasieran: hil, herri…
- Bokal artean: ahoa, zuhur…
-Diptongo eta bokal artean: oihan, oihal…
- Kontsonante hasperendunak:
anhitz, arthoa, zakhurra…

14.  Palatalizazioa : Euskarak dituen hots palatal ohikoenak:
ñ, ll, tt, dd, x, tx. Bi motatakoa izan daiteke palatalizazioa:
- Automatikoa: Hiztunak pentsatu gabe egiten ditu:
Isilik>ixilik; itsu>itxu; indar>inddar; gintuen>ginttuen; mutila>mutilla
- Adierazgarria: Hiztunak nahita egiten du
sentimenduak adierazteko. Beltza>beltxa; gizon>gixon

15.  Dardarkariak: Bi dira: r eta rr
- r>d txandakatzea: ireki>ideki
-Bokal artean galdu egiten dira: delarik> delaik;
erakutsi> eakutsi.
-Hitza amaierako dardarkariak: Hiru>hirur;
lau>laur

16.  Beste gertakari batzuk:
- J-ren ahoskera arruntena i grekoarena da.
Jauna, jakin..
- st talde kontsonantikoa rtz edo rz izaten da:
ostegun>ortzegun; bost >bortz; beste >bertze

17. 3.- Morfologia

18.  Deklinabidea:
-Ergatiboa(nork): -ek atzizkiaren bidez. Gazteek erran dute…
-Datiboa(nori): -ei, -eri, edo –er atzizkien bidez. Soldaduer…
- Jabego genitiboa(noren): -ain atzizkia. Amain ( amaren)
-Soziatiboa(norekin): -kin, -kila, -kilan atzizkiekin. Zurekila
joanen gira. ( zurekin).
-Adlatiboa(nora): -ra, -rat, -la, -lat atzizkiak. Ostaturat jaitsi dira.
-Destinatiboa(norentzat): -entzat, -entako, -endako
atzizkiak.Harendako erosi dut ( harentzat).
-Ablatiboa (nondik): -(e) tarik atzizkia. Zuetarik nork ekarri du
(zuetatik).
- Norabidea adierazteko: -rat/-ri. Gure herria daramate
heriotzeari buruz.

19.  Erakusleak:
Absolutiboan ( nor ): hau, hori , hura ( singularrak)
eta hauk/hok, hoik, hek ( pluralak)
Ergatiboan ( nork) : hunek, horrek, harek (
singularrak) eta hauiek, hoiek eta hek/ heiek ( pluralak)

20.  Izenordainak: Forma arruntei –haur itsatsiz egiten dira.
Singularrean: Nihaur, hihaur, beraur.
Pluralean: guhaur, zuhaur, zuihaur, berak
Izenordain hauek bakarrik adiera hartu dute
- Izenordain zehaztugabeak nehor ( inor) tankerakoak dira:
nehor, nehork…
- Atzizki eratorleak: Atzizki txikigarria-ño da :
begiño, nimiño..

21.  Aditza:
- Etorkizuna adierazteko: -en atzizkia. Eginen dugu
- Burutugabea: -iten atzizkia. Emaiten du ( ematen
du)
- Ahalera, subjuntiboa eta agintera: Aditzoina
erabiltzen da. Etor zaitez!
- Aditz trinkoen pluralgilea: -tza. Dakitza ( dakizki)
- Alokutiboa: -Patxi joan duzu ( patxi joan
da, solaskide bakarrari esana)
-Biziki akitua nagozu (biziki nekatuta
nago, solaskide bat baino gehiagori esana)
- Biziki kontent omen duxu ama( oso
kontentu omen da ama)

22. 4.-Sintaxiko ezaugarriak
 1.- Esaldi ordenari dagokionez askatasun handiagoa
dago hegoaldean baino.
 2.- Ordena markatu gabea duten perpausetako aditz
trinkoa denean ba- eransten zaio.
 3.- Bai/ez galderetan –a partikula itsasten zaio aditz
laguntzaileari.
 4.- Zehar galderak egiteko –(e)nentz atzizkia
erabiltzen da
 5.- Kausazkoak egiteko –lakotz/-lakoz dira.

23. PRIMADERAKO LILIAK
Mixel Labéguerie
 Primaderako liliak  Gaituzte ezkontarazi...
Goizik ziren loratuak,
Urthe hartan gertatu zen Nonbait balinbada zeru
Pazko erramu baino lehen. Gure haurra da aingeru
Aingeru zeruan bainan
Gaituzte ezkontarazi umerik ez ohantzean.
Maite ninduzun hain gutti
Ezkontarazi gaituzte Gaituzte ezkontarazi...
Ez zintudalarik maite.
Bihotza hotzez kaskaran
Ginuelarik elgarri nago beroaren menturan.
Eman biziko uztarri. Etor bedi primabera
Ezkilak zeuden ixilik kanpoak diten berriz lora.
Nik ez baitakit zergatik.
Gaituzte ezkontarazi
Gaituzte ezkontarazi... elgarregin behar bizi;
Ezkontarazi gaituzten
Ez zuten egin boleran Behar dugu elkar maite
menturaz ziren Erroman;
Ez ziren gure lekuko
Ez izanen bataioko.