2. HISTORIA
• Bonapartek (1869) lau euskalki kontuan izan zituen
Iparraldean: zuberotarra, lapurtarra, mendebaldeko
behe-nafarra eta ekialdeko behe-nafarra.
• Hiru azpieuskalki ikusi zituen: Baigorrikoa; Lapurdikoa
eta Aezkoa ibar Nafarroakoa.
• Zuazoren, ustez, ezaugarri gutxi eta zorrotzekin jokatu
zuen irizpide hau onesteko.
3. • Lapurdiko itsas bazterreko hizkeraren ospea aipatu behar da.
• Azken hamarkadetan euskara asko galdu bada ere, eusten diotenak
estuago eta sendoago eusten diote.
• Eta Iparraldean ere, eragile indartsuak azaldu dira: ikastola,
euskaltegi eta komunikabideek euskara normalizazio bidean
ezartzen ahalegintzen ari direnak.
• Nahasketa guztiaren ondorioa, eurek Iparraldeko batua izenez
izenpetzen duten: euskara dugu.
5. LAPURTERA MOTAK
• Bi lapurtera mota daude:
• Lapurtera klasikoa: XVII.mendean Materrek, Joanes Etxeberri eta
Pedro Axularrek erabili zuten euskara, Donibane eta Sara herrietako
euskaran oinarituta.
• Gaur egungo nafar-lapurtera.
6. SAILKAPENA GAUR EGUN
• Tradizionalki, lapurtera eta behenafarrera bereizirik sailkatu izan
dituzte, baina Koldo Zuazoren arabera gaur egun euskalki bakar bat
osatzen dute hiru azpimultzotan banatuta:
7. • Sartaldea: Lapurdiko barnealdean Ahetze, Senpere, Ainhoa eta Sar
a eta Nafarroako Zugarramurdi eta Urdazubi hartzen ditu barne
azpieuskalki honek.
• Erdigunea: Lapurdi Ekialdea eta Nafarroa Behereko Lekuine eta
Baigorriko kantonamendua ditugu azpimultzo honetan.
• Sortaldea: Nafarroa Behereko Arberoa, Oztibarre eta Garaziko
eskualdeetan eta Luzaiden ( Nafarroa ) hedatzen da.
8. EREMUA
• Nafar-lapurtera, esan bezala, Behe Nafarroa eta Lapurdi mintzatua
da.
• Baxe Nafarroako euskalkiaren baitan bi multzo edo eremu bereizten
dira:
9. • Ekialdeko behe-nafarrera
– Amikuzekoa
– Arberoakoa
– Garazikoa
• Mendebaldeko behe-nafarrera
– Baigorrikoa
• Lapurtera deitua batez ere Lapurdiko mendebaldean hitz
egiten den euskalkia da. Era berean, Nafarroa Garaiko
Urdazubi eta Zugarramurdin ere euskalki hau erabiltzen dute.
10. EUSKALKIAREN EZAUGARRIAK
• Fonetikaren aldetik:
• Gaur egun, bustidura saihesteak ez dauka indarrik eta bere
horretan uzten dira frantsesetik sartutako hots
bustiak: kallatu 'gatzatu', Bustidura ezari dagokionez,
euskalkiaren bazter biak dira salbuespena: Nafarroa
Behereko ekialdea eta, batez ere, Lapurdiko itsasbazterreko
hizkera.
11. • Euskalkiaren eremu gehienean arrotza da i bokalak eragindako
bustidura : edozoini, gainetik...
• Hitz hasieran x- izatea da euskalki honen beste bereizgarri bat, tx-
izaten delako gainerako euskalkietako ordaina: ximino,
xingarra 'urdaiazpikoa', xirula, xistu, xoko...
• Maileguak ere horrela egokitu dira: xanpiñona, xantza, 'zoria'...
12. Diptongoak
• Diptongoak (ai, ei, oi, au, eu)
• Goranzko diptongoak ditugu (bokal itxi batez hasi eta bokal ireki
batez amaitzen direnak) eta zenbait triptongo (hiru bokal elkarren
segidan).
• Anitzetan bi silabatan ebakitzen dira aspirazioaren
bitartez: behi, ehun.
• Euskara batuan ei diptongoa duten hitzek oi forma izan dezakete
lapurteraz: zoin, hogoi.
13. Bokal txandaketa
• Beste euskalki batzuetan e duten hitzek o izan dezakete: zonbait.
Eta o-ren tokian u: ungi, hunek.
14. Bokal galera
• Bukaeran bokala duten hitz batzuek lapurteraz ez dute
izaten: balios, ausart.
• Ondorioz hitz-bukaeran geratzen den kontsonantea gor bilaka
daiteke: berant (berandu).
15. Bokal herskariak
• ondoren k herskari gorraren ordez g ozena ager daiteke:
elgar, hilgo.
• Herskari gor hasperendunak (p, t, k) erabiltzen dira zenbait
posiziotan, hala nola: hitz-hasieran, bokal edo diptongo baten
ondoren eta r, l eta n-ren ondoren.
• Herskari ozena erabili ohi den testuinguru batzuetan gorra erabil
daiteke: onthu.
16. Bokal txistukariak
• (s, z, x/ts, tz, tx)
• Hitz hasieran frikariak (s, z, x) ugariagoak dira afrikatua (tx)
baino: zakurra, xoria.
17. Hasperena
• /h/ fonema hasperenduna da. Honako posizio hauetan azaltzen da:
hiri, herri, haitz, ahul, oihan, belharra, sorhoa, anhitz, bilhakatu, orho
itu, onhets, ilhuna
18. DEKLINABIDEA
• Ergatibo pluralari dagokion -ek atzizkiak hitz-buakerako e batekin
topo egiten duenean bikotea soildu eta e bakarra agertzen da
askotan: semeksemeek).
• Datibo pluralaren atzizkiak –er edo –eri izan daiteke
heier, soldadoer, batzuer…
19. • Nora kasuan –rat da erlazio-atzizkia: gerlarat, tokirat, galtzerat,
hunat.
• Izenordeetan forma indartu bereziak ditu: nihaur, neror,
hihaur; heror,beraur, guhaur, geror, zuhaur, zerori, zuihauk, zerok,ni
haurrek, nerorrek, hihaurrek, herorrek,
beraurrek, guhaurek, gerorrek, zuhaurek, zerorrek, zuihauek
20. ADITZA
• Aspektu burutu gabearen marka -ten denean, -iten aldaera agertzen
da, bukaeran -n duten aditzoinetan: iragaiten, erraiten,
egoiten, edireiten…
• Etorkizuneko aspektu-marka –(r)en ere izan daiteke: izanen,
ikusiren, eginen, jakituren…
• iro erroa erabiltzen dute aditzetan.
21. SINTAXIA
• Hainbat zenbatzaile zehaztugabe izenaren ezkerrean nahiz
eskuinean joan
daitezke: asko, hainitz (anitz), franko/frango, deus,zenbait/zonbait, s
obera...
• Aditz laguntzailea nagusiaren aurrera pasatzeko ohitura ere bada.
Balio enfatikoa edo, emateko erabiltzen da: jaun horrek du ikusi,nik
nuen segurtatu behar
22. • Aditza era jokatugabean markatuz egiten dira batzuetan erlatibozko
esaldiak: Atzo egin (egindako) bileran.
• Moduzkoetan -ki atzizkia erabiltzen da: Aita emazte begi-zuri
batekin ibilki ikusiz...
• Baldintzazko perpausetan, ba partikula erabili ordez baldin ba-
erabiltzen dute.
24. JOANES LEIZARRAGA
• (Beskoitze, Lapurdi, 1506 - Bastida, Nafarroa
Beherea, 1601) kalbindar artzaina eta euskal idazlea izan zen, Itun
Berria euskaratu zuen lehena.
• 1563ko martxoaren 14an egin zen Bearnoko protestanteen
sinodoan Leizarraga izendatu zuten euskarazko itzulpena egin
zezan. Eredu moduan,
Leizarragak Vulgata eta frantsesezko itzulpenak erabili zituen
25. Bere obra
• Biblia 1571ko irailean inprimatu zen, Arroxelan. Testamentu
Berriaren itzulpenarekin batera (Jesus Krist Gure Jaunaren
Testamentu Berria).
• Kristauak hezitzeko testu didaktikoak inprimatu ziren, orduko
argitaratze protestanteetan ohiko zen bezala.
26. AXULAR
• Urdazubin jaio zen, 1556an, Axular baserrian, hortik
datorkio bere ezizena.
• Uste da bere ikasketak Urdazubiko monasterioan egin
zituela, eta horren ondoren bere ikasketak Iruñean egin
zituen.
27. • Ondoren, 1596an, Tarbes-eko (Frantzia) apaizpiku izendatu zuten.
Frantzeza ez zenez, bere postuarengatik gogor ekin behar izan
zuen Joanes Harostegi, zeinek zalatu egin zuen gauza horregatik,
frantzeza ez zelako.
• Baina Enrique IV.nak onarpena eman zion eta han hil zen 1664an.
28. Bere obra
• Euskal literaturaren historian lehen prosazko liburu original
argitaratua da.
• Erlijio liburu edo gidaliburuak, erlijio betekizunak geroko uzteak ekar
litzakeen kalte eta zorigaitzez dihardu. Gero obra Axular hil baino
urtebete lehenago eman zen argitara, 1643an hain zuzen.
29. • Bere garai eta inguruko jendearen izaera eta bizimodua inoiz ere
baztertzen ez dituen idazlea, mende hartako euskal gizarteari
buruzko erreferentziak ugari ageri dira bere obran.
• Lapurteraz idatzi zuen Axularrek, hizkuntza idatzian osotasunezko
maila literarioa erakutsi zuen lehen euskalkian, berean, jardun
zuen.
30. Pazkuetan dan alegerena
• Pazkuetan dan alegerena • Nere laztana mahai goienian
Pazkua Maiatzekua. ni barrenian egoiten.
Pazkua Maiatzekua zan eta Gogoak baietz, baietz, baietz eta
jaiki nintzaren goizian. bihotzak ez du laguntzen.
Jaiki nintzaren goizian eta Hark neri gainu, nik hari gainu.
pasiatzeko kalian. alkar genduben penatzen,
Pasiatzeko kalian eta alkar genduben penatzen eta
egunian ta gaubian. arimea re lainatzen.
Egunian ta gaubian eta Estudiante barbailasku bat
izarra argi donian. hasi zitzaigun igartzen.
Izarra argi donian eta Hasi zitzaigun ubartzen eta
laztantxuaren aurrian. hasi zitzaigun kargu hartzen.
Neure laztana kalian dabil Estudiante barbailaskua,
ahaide haundiak konplitzen. noiz eman behar dok mezea?
Ahaide haundiak konplitzen eta Hire mezearen diruarekin
Konbitearen emaiten. egin behar diat lobea?
