3. SARRERA
Zuberotarra, Euskal Herriko herrialderik txikienean,
(Zuberoan) hitz egiten den euskalkia da. Ezaugarri
berezi eta aipagarriak dituen euskalki honek, batasun
eta indar handia duela erakustarazten digu. Denboran
zehar euskalki bakartua izan denak, literatur arloan
ospea lortu du, ahozko ereduan gehienbat; pastorala,
maskarada, bertso, kantu eta erlijioaren eraginagatik.
Zuberotarrek gainera, bi azpieuskalki bereizten dituzte,
menditsukoa (Basabürü eskualdekoa) eta ordokikoa
(Pettarrekoa), hala ere bi azpieuskalki horien artean
desberdintasunak dauden arren, berdintzera jo dute
azkenaldian, batasuna erakutsiz.
4. Zuberotar euskalkien historia:
·Euskalkiak gaur egun bost euskalki izan arren, euskararen
historian zehar gehiago izan dira. Euskalkiak euskararen aldaerak
dira.
·Lucien Bonapartek euskalkien lehen mapa egin zuen, eta
euskalkien inguruan ikerketa sakonak egin zituen. 1863an
Bonapartek bere mapan zortzi euskalki bereizi zituen: bizkaiera,
gipuzkera, iparraldeko goi-nafarra, mendebaldeko goi-nafarra,
lapurtera, zuberotarra eta ekialdeko behe nafarra.
·Hainbeste euskalki desberdin izanda, Euskaltzaindiak 1968an
euskera batua sortu zuen, euskaldunok gure artean ulertzeko
helburuaz.
5. Zuberera beti izan da Zuberoan gehien erabilia. Hala ere, ez da
inoiz Zuberoako hizkuntzako ofíziala izan. Latina, biarnesa eta
frantsesa izan dira Zuberoako administrazio hizkuntzak historian
zehar. Frantziako iraultza gertatu arte beti hitzegin izan zen
zubereraz Zuberoako erakunde desberdinetan. Bazterreko
euskalkia izatearen ondorioz euskalki marginatutzat hartu izan da
beti zuberera. Gainera, antzinako hizkuntza erromantzeetatik hitzak
maileguz hartu izanak berezitasun gehiago ematen dizkio euskalki
honi.
6.
7.
8. Zuberotar literatura
Zuberotarren idazlerik aipagarri eta
garrantzitsuenetekoak hauek dira: Arnaud
Oihenart, Jakes Bela eta Juan Tartas.
Hauetako bakoitzak euskeraren erabilera
bultzatuz zenbait obra idatzi izan dituzte,
aipagarriak direnak..
9. Arnaut Oihenart (1592-1667)
• Arnaut Oihenart zubererazko
literaturaren sinbolo
garrantzitsuenentzat har
dezakegu. Idazle honek euskeraz,
frantsez eta latinez idatz
zezakeen. Lehenetariko idazle
laikoa izan zen. Idazle izateaz
gain, politikaria, historialaria eta
legegozona ere izan zen.
Oihenartek poesia jasoa, landua,
idatzi zuen, herri eta tradizio
literaturatik aldenduz. Estetiak
arduratzen zuela ikus dezakegu
bere metrika eta erritmo bereziak
kontuan hartuz.
Oihenarten lanik
aipagarrienetarikoa
Notitia utriusque Vasconiae, tum ibe
da. Historia liburu bat da, lehen
aldiz Euskal Herriko historiaren
berri ematen diguna.
10. ARNAUD OIHENARTEN OBRAK
Euskal Historiari buruzko lana: Aurretik aipaturiko
Notitia utriusque Vasconiae, tum ibericae, tum
aquitaniae.
Esaera zahar edo poesiadun lanak : Les Proverbes
Basques, recueillis par le Sr. d'Oihenart; plus les poésies
basques du mesme auteur , Obra honek bi zaitu ditu.
Alde batetik atsotitzak, esaera zaharrak ditugu. Bestetik,
poesiak. Frantseses idatzia dagoen arren Euskal Herriari
buruz hitze egiten du.
Poesia: idazle honek euskarazko poesiaren inguruan
pentsatuz poesia hau egin zuen. Frantseses odatzia
dago eta Gure Herria Aldizkarian argitaratu zuen.
Poesia honetan arau eta adibideak ikus ditzakegu.
11. JAKES BELA
Jakes Bela Maulen jaiotako euskal idazle eta legegizon
bat izan zen. Belak frantses idatzi zituen bi eskuizkribu
luze. Bata Tablettes obra da, entziklopedia baten itxura
duena. Lan honetan idalzeak medikuntza, zientzia, etika
eta teologiaren nahazketa egiten du. Beste
eskuizkribuan, Zuberoako Foruei buruz dihardu
Belak.Eskuizkribu hauez gain, beste lan bat ere egin
izan ditu zunzenbide eta atsotitzen inguruan. Belaren
atsotitz gehienak aritzen da lanean. Hala ere beste obra
batzuk ere idatzi ditu Zuzenbideari eta esaera zaharren
gainean. Bere esaera zahar gehienak, Le Protestantisme
et l'erudition dans le Pays Basque au commencement du
XVIII siècle liburuan aurki ditzakegu..
12. JOAN TARTAS
Zuberoako idazle honi buruz gauza gutxi
dakizkigu. XII. Mende hasieran jaio zen.
Gai eta arlo erlijiosoko bi obra aipatzekoak
dira: Onsa hilceco bidia (1666-Hiltzeko
bide ona) eta Arima penitentaren
occupatione devotaq(1672-Arima
penitentaren okupazio debotoa).
13. MATALAS FIGURA MITIKOA
Dolü gabe hiltzen niz
bizia Ziberoarentako
emaiten baitüt.
Agian, agian, egün batez
jeikiko dira egiazko Ziberotarrak,
egiazko eüskaldünak,
tirano arrotzen hiltzeko
tirano arrotzen hiltzeko
lurraren popüliari erremetitzeko
Etxahun Iruri Koblakarik
1995ean eskeinitako
pastorala
14. BONAPARTEREN EUSKALKIEN
MAPA (1863)
.
Bonapratek 1863an
lehenengo euskalkien
sailkapen eta mapa
garrantzitsua egin zituen.
Bere mapan zortzi
euskalki zeudela zioen:
bizkaiera, gipuzkera,
iparraldeko goi-
nafarrera, lapurtera,
mendebaldeko behe-
nafarrera, ekialdeko
behe-nafarrera eta
zuberera.
15. KOLDO ZUAZOREN EUSKALKIEN
MAPA
Hemen dugu Koldo Zuazok 1997an egindako euskalkien mapa berria.
Oraingoan ikertzaile honek sei euskalki bereizten : nafar-
lapurtera,ekialdeko nafarra, zuberera, gipuzkera, bizkaiera, nafarrera.
19. -HIATOAK
-ua>ia (ekialdean)
orduan>ordian
-ea>ia eta ou>ua
semea>semia
herrikoa>herrikua
-BOKAL TXANDAKATZEAK
-i-ü> ü- ü eta inoiz ü- i> ü- ü asimilazioak
ilun>ilhün> ülhün
burdina> bürdüña
-u>i
zulo> zilo
-o>u
moldatu>muldatü
20. -BESTE FONOMENO BATZUK
-erdaraz –ou eta –ion amaieran –ú ematen dute
kamioi>kamiú
-frantsesez –e mutuz eta kontsonantez amaitzen duten hitzei –a erantsi
plastika, diska..
·KONTSONANTEAK
-HERSKARIAK
-zubereran n eta l kontsonanteen atzetik ez dira herskari
ahostunak
(b,d,g) erabiltzen.
igante (igande)
hauko (hango)
-zenbait herskari ahoskage
ganbara> khanbera
gurutze> kütxe
21. -DARDARKARIAK
- r>l txandakatzea
zeru> zelü
-la erabateko r dardarkaria galtzeko joera.
etxea(etxera)
-HASPERENA
-hitz hasieran: hasi, hego…
-bokal artean: nahi, ahal…
-diptongo eta bokal artean: oihal, oihan…
-r, l, n kontsonanteen ondoren eta herskari hasperedunak (ph, th
eta kh): elhe, ikhusi…
-PALATALIZAZIOA ETA BUSTIDURA:
-palatalizazio automatikoa n>ñ eta l>ll
artzaina> artzaña
saila>sailla
22. -BESTE FENOMENO BATZUK:
- j-ren ahoskera: j fonema dx antzera ahoskatuz.
garaje>garadxe
-st kontsonantea erabili (ez rtz edo rz)
bost (ez bortz)
beste (ez bertze)
-AZENTUA
-azentu indartsua. Paraxitonoak, hau da, azken aurreko silaba azentuduna du:
méndi- mendía
enthelegátu> enthelegathía
-hala ere, pluralek azentua azken silaban eramateko joera dute.
lagunei> lagünér
lagunari> lagünái (sing)
-eta erdarazko –on, Zuberoan ú azentuduna.
arrazú (arrazoi)
23. 2-MORFOLOGIA
-Hitzak mugatzaile gabe erabiltzen dira sarri:
a) izan-en atributua denean: etzíja záhar ' ez zara zaharra‘
b) multzo bezala hartzen direnean: har ezazü ógi(mugatzailearekin esangura
desberdina hartzen dute)
c) galderetan mugagabea nahiz partitiboa erabil daiteke: náhi düzia
ardú? (edo nahi düzia arduik?).
– Mugagabean dagoen izena zenbatzailearekin erabiltzen
denean, singularrean jarri ohi da aditza: bidian ikhusi düt sei gizon.
– Ablatiboko atzizkian bizirik dago -ti aldaera zaharra, eta baita honen
parekomotibatiboko -gati (-gatik nagusituz doan arren).
Era berean, izen arrunten eta berezien arteko desberdintasuna gorde
da:
-ti(k) dago arruntetan, eta -(r)ikberezietan: Máuleik jin düzü 'Mauletik etorri da'.
24. – Ablatiboko ereduari jarraituz, adlatiboan ere izen arruntak eta
bereziak desberdintzen dira : -ala(t) dago arruntetan (bortilát
badúzü 'mendira badoa') eta -(r)at berezietan (üthürilát üsü júiten
día 'iturrira maiz joaten dira').
– Genitiboko -(r)en atzizkiak destinatiboko balioa gorde du: zázpi
úrthen 'zazpi urterako'.
– Erdal -on amaiera -ú gertatu da euskara zuberotarrean: arratoi ?
arathú
– Mugagabean jokatzen da bat zenbatzailea: borthá batetáik
bestíla 'ate batetik bestera'.
– Badira atzizki berezi zenbait euskara zuberotarrean:
-ñi txikigarria (aitañi/amañi'aitona/amona', amiñí 'apurtxo')
- (xk)ót txikigarria (haurót'haurtxoa', apáidüxkót 'otordutxoa');
-sa femeninoa (alhargüntsa 'ander alarguna',bulandjérsa 'andre
ogisaltzailea').
-Erdaratik hartutako arra- aurrizkia :araberíttü, arabíldü, araéran,
aramaiatz 'ekaina‘…
25. • Aditzaren morfologia
– Nor-Nori saileko iraganaldia 'oraina +
N' bidez osatzen da, eta a ? e besterik ez da
aldatzen erroan: zitzaion ? zeion
– Nor-Nori saileko pluralgilea -(t)z- da (orok. -
zki-): zaizkio ? zaitzo
– Nor-Nori-Nork saileko
adizkiak *eradun errokoak dira, baina, jakina,
itxura berezikoak:*eradun ? erei ? ei dirudi
bilakaera: eráiten déiot [diot].
– Nor-Nori-Nork saileko pluralgilea ere -
tz- da: dizkiot ? déitzot
26. – Hitanoko iraganeko 1. eta 3. pertsonetan -n ? -Ø gertatzen da
Zuberoako hizkera askotan, baina ez da erabatekoa, -n eta -
Ø lehian baitaude batzuetan: ni(n)an ? niá / niñá
– Euskal Herri gehienean bezala, - en eta -ko dira geroaldia egiteko
atzizkiak: -n batez amaitzen diren aditzekin -en ,eta bokalez
amaitzen direnekin -ko . Inoiz, hala ere, -(r)en zaharra ere entzuten
da: igorriren . Zuberoan barrena, gainera, egitura pleonastikoak
entzuten dira inoiz, -ren zaharrak eta -ko berria
dutenak: ikhusiénko 'ikusiko'.
– 'Partizipioa + RIK' egitura zaharra da Zuberoan erabiltzen den (ia)
bakarra.
estontüik züzün 'harritua zen'.
– Mendebalean bezala, zabala da -ten aldaeraren esparrua aditz-
izenak osatzekoorduan. Aldaera hori erabiltzen da partizipioa -(l)i, -
(r)i eta, dirudienez, -k(h)i denean.
ibili >ebílten ; ekarri >ekhárten ; elkhi > elkhíten
27. Agur Zuberoa
(Herrikoia)
Palazio eijerretan gira alojatzen
Sorlekhia ützirik gazte nintzalarik
Parisen sarthü nintzan korajez betherik Eta segür goratik aide freska hartzen
Plaseres gose eta bürian hartürik Gaiñ behera soginez beitzait
Behar niala alagera bizi üdüritzen
Bostetan geroztik Horri gañen nizala agitzen
Nigar egiten dit
Xiberua zuri Bene ez dira heben
Bazterrak berdatzen
Agur Xiberua Txoriek khantatzen!
Bazter güzietako xokhorik eijerrana
Agur sorlekhia
Zuri ditit ene ametsik goxuenak Agur Xiberua...
Bihotzan ersitik
Bostetan elki deitadazüt hasperena Ametsa, lagün neza ni Atharratzerat
Zü ützi geroztik Ene azken egüna han igaraitea
Bizi niz trixterik
Abandonatürik Orrhiko txoriaren khantüz behartzera
Ez beita herririk Pharka ditzan nik egin nigarrak
Parisez besterik Hots, Xiberütarrak
Zü bezalakorik. Aintzinian gora
Üxkaldün bandera.
Interneteko orrialde honetan eskura duzue:
http://www.youtube.com/watch?v=byGpzqP2-DE Agur Xiberua...
28. Zubererazko testua
ONTSA HILTZEKO BIDIA J. TARTAS
Egün batez español bat bere bidian zoala ediren zian hor
bat borta batetan,
eta horak üsiki zian española igaraitian zankotik, hor haren
kontre aski onsadefendatü faltaz,
bertze egün batez españolak hor hura bera ediren zian
borta hartan berian lo zantzala eta
ezpata baitzian bere saihetsian,idokirik eta bülüzürik bere
magiñatik,eta bere
furrebotik, hora hiltzian, ezpata kolpü bat emanik,eta gero
ikhusi zinian hora hilik, edo
hilzen,erran zian horari,bere lengajian,españolez,Inimigos
tienes,e dormes
(sic),erran
nahi baita gure lengajian euskaraz, etsaiak ükhen eta lo
egiten dük.
Arrazoin zian españolak hala erraitera horari, zeren etsaiak
dütianak, ezpaitü
behar lo egin, baina bai egon iratzarri, zoin aldetik jinen
den egünaz,edo
gaüaz, haren athakatzera .
Tartasen testu fragmentu honetan ikus
ditzakegu euskararen euskalki honen zenbait
berezitasun (gorriz dauden hitzei erreparatuz
batez ere).
