Байгалийн нөөц баялгийг зохистой ашиглах замаар тогтвортой хөгжлийг дэмжих нь /Одбаяр.Ө/

1. БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ БАЯЛГИЙГ ЗОХИСТОЙ АШИГЛАХ ЗАМААР
ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙГ ДЭМЖИХ НЬ
Дархан –Уул аймаг ХААИС-харъяа УГТХ-ийн
Агроэкологи Бизнесийн сургууль
Одбаяр. Ө /М.Sc/
Od_s2008@yahoo.com
Товч хураангуй:
Монгол улс тогтвортой хөгжиж байгаа юу гэсэн асуулт өнөөгийн нийгэм,
эдийн засаг, байгаль орчны салбарт тулгамдсан асуудал болоод байгаа билээ.
Манай улс байгалийн баялагт түшиглэсэн эдийн засгийн хөгжилтэй улс болохоор
хөгжиж буй орнуудад тулгамдаж байгаа нийгмийн эрх тэгш байдал, хүн амын
өсөлт, хотжилт, эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, байгаль орчны хомсдол
доройтлын асуудлыг хэрхэн оновчтой шийдвэрлэх нь монгол улсын тогтвортой
хөгжлийг хангах гол хүчин зүйл болоод байгаа юм. Монгол улсын байгалийн нөөц
баялаг гадаад орны хөрөнгө оруулагч болон хувьцаа эзэмшигчдийн ашиг
сонирхолыг ихээхэн татдаг нь нууц биш юм. Олон улсын судлаач, эдийн
засагчид, судлаачдын үнэлснээр манай орны байгалийн нөөц баялгийг дунджаар
1.3 их наяд ам.доллар хэмээн үнэлсэн ба хэрэв зөв оновчтой ашиглаж чадвал
монголчуудыг үеийн үед тэжээж болох боломж юм.Гэхдээ баялагтаа бардамнаж
болохгүйг бусад орны туулсан зам туршлагаас бас харж болно. Байгалийн баялаг,
уул уурхайд түшиглэн хөгжиж буй манай орны хувьд уул уурхай нөөц баялагтай
хамааралтай эдийн засгийн өсөлт харагддаг боловч иргэдийн амжиргааны түвшин,
улс орны хөгжилд доривтой хүчтэй нөлөө харагдахгүй байгаа нь хамгаас
харамсалтай. Үүний гол учир шалтгаан нь байгалийн нөөцөөс олох орлогоо үр
ашиггүй зарцуулах, орлогын тэгш бус хувиарлалт, удирдлагын буруу тогтолцоо,
хяналтын сул дорой байдал, улс төрийн авилгал гэх мэт хүчин зүйлүүдээс хамаарч
буй нь тодорхой. Тиймээс энэхүү байдлыг арилгахын тулд бид ямар арга замыг
ашиглавал илүү үр дүнтэй байгаль орчинд ээлтэй, байгалийнхаа нөөцийг зөв
зохистой ашиглаж өөрийн улс орны эдийн засгийг өсөлттэй байлгах боломж
байгаа талаар тодорхойлохыг зорилоо.

2. Зорилго :
Байгалийн нөөц баялийг зөв зохистой ашиглах замаар хуримтлал үүсгэн
Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн бодлогыг дэмжихэд оршино.
Зорилт:
 Байгалийн нөөцийг ашиглан хөгжиж буй өнөөгийн байдал ба эдийн засгийн
нөхцөлийг тодорхойлох
 Ногоон эдийн засгийг дэмжих замаар ирээдүйн хуримтлалыг бий болгох
зарчмыг тусгах
 Ирээдүйн хуримтлалын сан үүсгэх ерөнхий түвшин байгалийн баялгаас
олох нийт ашигаас үүсэх орлогын хэмжээнээс жил бүр хийх хуримтлалын
хэмжээг тодорхойлох
 Байгалийн нөөцөөс олсон ашигаа зарцуулахаасаа илүү хуримтлуулах
зарчимыг тодорхойлох
Түлхүүр үг : Нийгэм , Хуримтлал, Эдийн засгийн өсөлт, Инфляцийн түвшин
Оршил:
Байгалийн нөөц : Хүний гараар бүтээгдээгүй, байгальд байдаг, хүмүүсийн
оршин тогтнох хэрэгсэл юм. Үүнд: Ус, хөрс, ургамал, амьтан, шууд ба
боловсруулсан хэлбэрээр ашигладаг эрдсүүд хамаарагддаг.
Нөөцийг хэрэглэгдэх байдлаар нь:
 Шавхагдашгүй
 Шавхагддаг
Шавхагддаг нөөцийг нь дахин сэргээгдэх, сэргээгдэхгүй гэж ангилна. Сэргээгдэхгүй
нөөц гэдэг нь дахин бий болгохгүй болон бий болгосон ч түүнийг хүн ашиглахаас
удаан бий болдог нөөц орох ба энэ нь газрын баялаг юм. Үүнийг ашиглавал муу үр
дүнд хүргэдэг. Сэргээгдэхгүй нөөцийг хэмнэлттэй, зохистой ашиглах хэрэгтэй ба
аль эсвэл алдагдал бага гаргах шаардлагатай.

3. Судлагдсан байдал:
Монгол оронд 80 төрлийн ашигт малтмалын 1170 орд, 8000 шахам илрэл
бүртгэгдсэн гэх мэдээлэл байдаг ба зэсийн 36.3 сая, төмрийн хүдрийн 660 сая,
цайрын 5.9 сая, нефтийн 250 сая орчим тонн нөөц мөн нүүрсний 175 тэрбум тонн
таамаг нөөцтэй. Үүнээс эдүгээ 20 орчим тэрбум тонн нөөц нь баталгаажсан
(П.Очирбат).
Монгол нутгийн ихэнх хэсгийг нүүрсний бассейнтэй гэж ярилцдаг ч, нөөцийг нь
нарийвчлан тогтоогоогүй байгаа юм. Нөөц ихтэй томоохон ордууд гэвэл зэсийн
Эрдэнэт, Оюутолгой, Цагаан суварга, алтны Гацуурт, Заамар, мөнгөний Асгат,
Төмөртэй, гэх мэт дурдаж болно.Монгол улсын нийт экспортын 94 хувийг ашигт
малтмал дангаараа эзэлдэг. 2013 оны байдлаар Монгол улсын нөөц ихтэй 15
эрдэс баялгийн түүхий эдэд үнэлгээ хийхэд 306 тэрбумам.долларын зэс, 128
тэрбумын нүүрс, 62 тэрбумын алт, 30 тэрбумам.доллараар үнэлэгдэх төмрийн
хүдэртэй. Тэрчлэн фосфор 28, цайр 16, уран 4.1, мөнгө 2 тэрбумам.доллар гэх
таамаглал гарсан бөгөөд нөөцийг олон улсын судлаач, эдийн засагчид дунджаар
1.3 их наядам.доллар хэмээн үнэлсэн байна.
Судалгааны аргазүй:
Монгол улсын байгалийн нөөцийн ашиглалт, хамгаалалтын талаар болон
байгалийн нөөц баялгийг түшиглэн хөгжих хандлагын талаарх хуримтлагдсан
суурь ойлголт, туршлага, баримтыг үндэслэн логик сэтгэлгээгээр дүгнэн
цэгцэрүүлж, судалгааны онолын буюу эмпирик загварыг дедукцийн аргатай
хослуулан судалсан.
Судалгааны үр дүн :
Монгол хөгжих үү ? хөгжинө баталгаа нь байгалийн баялаг. Монголчуудын
эрдэс баялгийн авдарт яг юу байгаа, тэр нь хэдэн жил бидний амьдралд хүрэлцэх
вэ ? Зах зээлийн үнэ ханшаар хэр үнэд хүрэх бол гэсэн асуулт монгол хүн бүрийн
толгойд эргэлдэж байдаг байх. Гэхдээ яг төд гэж хариулахад бэрхшээлтэй байгаа
учир нь байгаль орчноо байгалийнхаа нөөцийг бүрэн гүйцэд судалж амжаагүй

4. байгаа юм. Гэвч хөгжиж буй орнуудын хувьд байгалийнхаа нөөц баялгийг бүрэн
тооцоогүй мөн байгалийн нөөцийн зохистой ашиглалтыг нарийн төлөвлөлгүй шууд
эдийн засгийн эргэлтэнд оруулдаг нь сөрөг үр дагавар авчирах магадлал өндөр
байдаг. Монгол улсын нийт экспортын 94 хувийг ашигт малтмал дангаараа
эзэлдэг ба уул уурхайн салбараас хараат байна гэдэг нь эдийн засгийн өсөлт
болон ард иргэдийн амьдрал тогтворгүй байна гэсэн үг юм. 2011 онд 17.5 хувьтай
байсан эдийн засгийн өсөлт 2012 онд саарч, 12.3 хувь болж буурсан. Эрдэсийн
экспорт сайнгүй байсан хэдий ч хөдөө аж ахуйн салбар сэргэж, барилга, тээврийн
салбарууд тогтвортой өссөний үр дүнд эрдэсийн бус салбарын гүйцэтгэл өндөр
гарч, эдийн засгийн өсөлт хоѐр оронтой тоогоор илэрсэн. 2013 он гарсаар эрдсийн
бус салбарын гүйцэтгэл өндөр гарсан боловч нүүрсний үйлдвэрлэл хумигдаж
байгаагаас аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэл саарсан. Үүнээс харахад
инфляци 2012 оноос хойш хоѐр оронтой тоогоор илэрхийлэгдэж байсан бол 2013
оны 3-р сард инфляцийн түвшин 6.3 хувь болж буурсанч эдийн засаг өсөлттэй
гарсан нь бусад хүчин зүйлтэй холбоотой. 2014 онд дахин инфляцийн түвшин
өссөн боловч эдийн засаг бууралттай гарсан ба мөнгөний бодлого богино
хугацааны зээлийн хүүг бууруулах замаар эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих горимд
шилжих бодлого барьсан ч энэ байдал хэр удаан үргэлжлэх эсэх нь тодорхойгүй
байна. Дээрх тайлбарыг /график 1,2,3 - р харуулав/
График-1

5. график 2
Иймд байгалийн нөөцөөс хамааралтай улс орны төсвийн бодлого нь төсвийн
ерөнхий тэнцэлийг бус харин байгалийн нөөцөөс хамааралтай улсын төсвийн
тэнцэл болж байгалийн нөөцийн бус орлого болоод төсвийн бүх зардлын зөрүүнд
түлхүү анхаардаг. Санхүүгийн цэвэр баялаг, байгалийн нөөц баялгийн нийлбэрийг
төрийн баялаг гэж үздэг. (Х.Ыханбай 2005) . Учир нь нөхөн сэргээгдэхгүй
байгалийн нөөц нь баялгийн нэг хэсэг бөгөөд байгалийн нөөцөөс олох орлого нь
өөрөө ашиг биш харин ердөө л эрдэс баялаг юмуу газрын тос зэрэг газрын гүнд
байсан баялгийг газар дээр гаргаж бэлэн мөнгө болгох хэлбэр ба ирээдүй
үеийнхэнээсээ зээлж буй өндөр хүүтэй зээлийн далд хэлбэр юм. Байгалийн нөөц
баялгийг түшиглэн хөгжих нь тогтвортой бус хөгжил бөгөөд Япон, Сенгапур зэрэг
байгалийн баялаггүй улс орон ч эдийн засгийн хөгжил нь тогтвортой байх
боломжтойг ( График 4) аас харж болно.
2011, Нүүрс , 21296
2011, Зэсийн
баяжмал, 576.9
2011, Төмрийн
хүдэр, 5802.9
2011,
боловсруулагүй
газрын тос/баррел/,
2553.7
2011, цайрын хүдэр
баяжмал, 121.2
2011, хагас
боловсруулсан алт ,
2.6
Экспортолсон зарим эрдэс бүтээгдэхүүн, жил бүрийн эцсийн
байдлаар мян.т
2011
2012
2013
17.5
12.3
6.3 6.6
0
5
10
15
20
2011 2012 2013 2014
инфляцийн түвшин
инфляцийн түвшин

6. график 4
Тогтвортой хөгжлийн зарчим нь эдийн засгийн өсөлт, хуримтлалын хэмжээг
байгаль орчны болон байгалийн нөөцийн элэгдэл, хомсдолын хэмжээтэй
зэрэгцүүлэн тооцоход үндэслэгддэг. Гагцхүү ингэж тооцсоноор л нийгэм эдийн
засгийн хөгжлийн "бодит" үзүүлэлтийг гаргаж болно. Гэвч байгаль орчны ашигт
чанар, ач холбогдол нь зах зээлийн үнэ, өртгөөр тэр болгон хэмжигддэгүй учраас
эдгээр үзүүлэлтүүдийг тооцоход бэрхшээлтэй байдаг.
Хөгжлийн тодорхой үе шат бүрээр байгаль орчны болон байгалийн нөөцийн
хомсдолд өртгийн үнэлгээ өгч уг өртгийг ДНБ болон нийт хуримтлалаас хасч
байгаль орчны хомсдолыг (БОХ) тусгасан дотоодын бодит цэвэр бүтээгдэхүүн
(ДБЦБ), цэвэр хуримтлал зэрэг макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг шинээр
тооцох явдал чухал байна. Хэрэв хүний гараар бүтээсэн капитал болон байгалийн
нөөцийн хомсдолыг хассан ДБЦБ-ний хэмжээ (нэмэгдэл цэвэр өртөг) байнга өсөн
нэмэгдэж байвал энэ нь тогтвортой хөгжлийг тэтгэж байна. Хэрэв тэр нь буурах
хандлагатай бол тогтвортой бус хөгжлийн шинж тэмдэг болж байна гэж үзэх
учиртай.
НҮБ-аас гаргасан Байгаль орчин, хөгжлийн тунхаглалд “Тогтвортой хөгжил
гэдэг нь ирээдүй хойч үеийнхний өөрсдийн хэрэгцээгээ хангахуйц чадварыг
алдагдуулахгүйгээр өнөө үеийнхний шаардлагад нийцсэн хөгжлийг хэлнэ” гэж
тодорхойлсон байдаг. Ирээдүй хойч үеийн хэрэгцээнд зориулсан байгалийн нөөц

7. баялаг, байгаль орчноо хамгаалж, өвлүүлэхийн тулд байгаль орчинтойгоо
зохицсон эдийн засгийн хөгжүүлэх шаардлагатай болж байна.
НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрөөс ногоон эдийн засгийг “хүрээлэн буй орчны
эрсдэл болон экологийн хомсдолыг эрс бууруулахын сацуу хүн төрөлхтний сайн
сайхан, нийгмийн эрх тэгш, шударга байдлыг хангах” гэж тодорхойлжээ. Байгаль
орчны болон байгалийн нөөцийн хомсдолд өртгийн үнэлгээ өгч, макро эдийн
засгийн үзүүлэлтүүдтэй зэрэгцүүлэх нь эдийн засгийн хөгжлийн бодит үр дүнг
харуулах юм. Иймээс дараах шалгуурыг тогтоосон:
НҮБ-аас хүний хөгжлийн индекс болон экологийн ул мөрийг харьцуулах аргаар
ногоон эдийн засагт шилжих загварыг боловсруулсан байна. Энэ загвар нь хүний
хөгжлийн индекс өсөхдөө экологит үзүүлэх нөлөөлөл нь аль болох бага байхаар
тооцох нь ногоон эдийн засгийг дэмжих арга юм. Макро эдийн засгийн
таамаглалыг 2 төрлийн хувилбараар тооцоолсон байдаг. Үүнд:
хувилбар 1- Макро эдийн засгийн төсөөлөл хийхдээ экологийн ул мөрийг
бууруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг тогтмол байлгах,
хувилбар 2- Макро эдийн засгийн төсөөлөл хийхдээ экологийн ул мөрийг
бууруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг жил бүр 1 хувиар ихэсгэх.
Хувилбар 1: Энэ тохиолдолд капиталаар зэвсэглэсэн дээд боловсролтой хүний
тоо өсөж, бодит ба хүмүүн капиталын нөлөөгөөр нэг хүнд ноогдох орлого өсөх
шинжтэй байна. Үүний үр дүнд хүний хөгжлийн индекс ч тодорхой хэмжээнд
сайжирхаар харагдаж байна. Харин экологийн нөхөн сэргээлтэд анхаараагүйн
улмаас экологийн ул мөрч ихэсэх магадлалтай гэж үздэг.
Хувилбар 2: Экологийн ул мөрийг арилгах чиглэлд хийх хөрөнгө
оруулалтын хувь ойролцоогоор 24 орчим хувь болсноос хойш экологийн ул мөр
буурах хандлагтай гэж үзсэн байна.
Дээрх 2 хувилбарыг дэмжиснээр ногоон эдийн засагт шилжих нөхцөл бүрдэх
боломжтой ба байгалийн нөөцийн хомсдлын өртгийн үнэлгээ нь байгаль орчны
санхүүжилтийн үзүүлэлтүүдтэй нийлээд нөөцийн менежментийн чухал
бүрэлдэхүүн хэсэг болох юм. Ингэж тооцсоноор нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийн
"бодит" үзүүлэлтийг гаргаж болно. Байгалийн нөөцийн орлого нь бие даасан
хэлбэрээрээ (тухайлбал татвар, роялти, төлбөр, бонус, ногдол ашиг) бусад

8. орлоготой адилгүй бөгөөд урт хугацаанд төсвийн тогтвортой байдлыг хангаж, үе
үеийнхэнд баялгийг тэгш хүртээхийн тулд энэхүү орлогыг зарцуулахаасаа илүү
хуримтлуулах нь чухал. Байгалийн баялгаас хамааралтай орны төсвийн бодлогын
гол бэрхшээл нь зарцуулахаасаа илүү хуримтлуулах шаардлагатай байгалийн
нөөцийн орлогын хэмжээг тодорхойлох явдал байдаг ба байгалийн нөөцийн
орлогыг тогтоосоноороо эдийн засгийн хэлбэлзлийг тогтоох боломж бүрдэнэ.
Эх сурвалж: www.mne.mn
Хуримтлал үүсгэх шаардлага:
Монгол улсын хувьд гадаад худалдааны 94%-г уул уурхай эзэлдэг энэ нь
төсвийн орлогын ихэнх хувийг байгалийн баялгаас бүрдүүлдэг гэсэн утга бөгөөд
байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн баялаг нөөцийг зохистой ашиглах тал дээр
зарцуулагдахгүй зөвхөн эдийн засгийн хямрал улс орны өрийн сүлжээнд нөхөн
төлбөр хэлбэрээр зарцуулагдаж, байгаль орчны болон нөөцийн алдагдал болж
ирээдүй хойч үед минь үлддэг. Төсвийн бодлогыг зөв зохистой байлгах тухай
маргаан, хэлэлцүүлэгт тогтмол орлогын таамаглалын аргачилал давамгайлдаг.
Энэ аргачилал нь байгалийн нөөц баялгийг бүхэлд нь санхүүгийн хөрөнгө болгон
хувиргаж, хуримтлалын сан буюу баялгийн санд хуримтлуулж, байгалийн нөөц
баялгийг бүхэлд нь хойч үедээ хадгалдаг .Харин уг хөрөнгөөс олох ашиг орлого,
төсвийн зардлыг санхүүжүүлэхэд зарцуулдаг. Байгалийн нөөцийн үйлдвэрлэлээс
ирээдүйн төсөвт орох орлогын (нөөцтэй холбоотой зардлыг хасч тооцоно)
өнөөгийн хямдруулсан үнэ цэнэ байгалийн нөөц баялагт шингэсэн байдаг.
-9.2%
-9.5%
-3.0%
2.3%
6.3%
2.4%
4.0%
3.5%
3.2%
1.1%
1.0%
4.0%
5.6%
10.7%
7.3%
8.6%
10.2%
8.9%
-1.6%
7.5%
17.3%
12.0%
-15.00%
-10.00%
-5.00%
0.00%
5.00%
10.00%
15.00%
20.00%
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Эдийн засгийн өсөлт

9. “Тогтмол орлого”-ыг нөөц баялгийн үнэлгээнд тулгуурлан тооцоолж болно (X.
Ыханбай 2005). Энэ аргачилалыг хэрэгжүүлсэнээр засгийн газар байгалийн нөөц
баялгийнхаа бодит хүүгийн орлогыг хүртэх боломжтой. Өөрөөр хэлбэл төсвийн
бодлого нь байгалийн нөөц баялгаас олж буй ашигтай тэнцүү хэмжээний
байгалийн нөөцийн бус тогтмол алдагдлыг санхүүжүүлах бус хуримтлал үүсгэх
аргачлал бөгөөд эрчимтэй шилжиж чадсанаараа байгалийн нөөц барагдахаас
өмнө ирээдүйд нөхөн санхүүжүүлэх, нөөцийн хуримтлалыг үүсгэх зорилготой.
Байгалийн нөөцийн бус төсвийн алдагдал нь байгалийн нөөц баялгийн ашгаас
давбал эсрэгээрээ баялаг барагдаж, төсвийн бодлого тогтворгүй болдог. /Зураг 1-
р харуулав./
Иймд баялгыг ашиглах, байгалийн нөөцийн тухай хууль тогтоомжийг илүү
нарийвчлан тогтоох ѐстой болно. Байгалийн баялгыг удирдах удирдлагын арга
замын шинэчлэлийн төгсгөлд Монгол улсын эдийн засгийн болоод ирээдүйн
баталгаа маш ихээр баталгаажих нь тодорхой болж байгаа юм. Хуримтлал үүсгэж
чадсанаараа Монгол улсын хувьд валют болон бусад эрсдлийн үед бэлэн байх
чадамжийг бий болгон улмаар хөгжилтэй орны тоонд орох боломжийг бүрдүүлж
байгаа юм. Би Монгол улсын иргэн болж төрснөөрөө бахархдаг тиймээс ч хойч
ирээдүй маань ч мөн адил эх орон, өвөг дээдсээрээ бахархдаг байгаасай гэж
хүсдэг. Үүний тулд ирээдүйдээ бид хуримтлалыг үлдээх нь хамгийн зөв шийдвэр
юм. Монгол орны хувьд байгалийн нөөцөөс бий болох санхүүгийн хуримтлалыг
бүрдүүлэх боломжийг ерөнхий 3 түвшинд бүрдүүлэх боломжтой.
1. Сумын
2. Аймгийн

10. 3. Улсын хэмжээнд бүрдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой буюу дараах зарчмыг
ашиглаж болно. Үүний тулд макро эдийн засгийн түвшинд хуримтлалын
төрлийг 2 хувилбараар тооцоолж болно
1. Ирээдүйн хуримтлалын сан үүсгэхдээ ерөнхий 3 түвшинд хуримтлагдах
байгалийн баялагаас 1 жилд олох нийт ашигаас үүсэх орлогын 10 %- хувийг
хуримтлалын санд хийх
2. Хуримтлал үүсгэхдээ ерөнхий 3 түвшинд хуримтлагдах байгалийн
баялагаас олох нийт ашигаас үүсэх орлогын хэмжээнээс жил бүр 1 %-г
ихэсгэж хуримтлалын санд хийх
Дүгнэлт:
 Монгол орны байгалийн нөөц баялгаас олж буй өнөөгийн ашиг нь ирээдүйд
олох ашгийн тодорхой хэсгийг зээлж байгаа юм. Байгалийн нөөцөөс олох
ашгийг тодорхойлсоноор эдийн засгийн өсөлтийг дэмжиж инфляцийн
түвшинг 2 оронтой тоонд барих боломжтой.
 Байгалийн нөөцийг зохистой ашиглах замаар ирээдүйн хуримтлалыг бий
болгоно.
 Байгалийн нөөц ашигласнаар хуримтлал үүсгэхдээ ерөнхий 3 түвшинд
хуримтлагдах байгалийн баялагаас олох нийт ашигаас үүсэх орлогын
хэмжээнээс жил бүр 1 %-г ихэсгэж хуримтлалын санд хийх эсвэл
байгалийн баялагаас 1 жилд олох нийт ашигаас үүсэх орлогын 10 %- хувийг
хуримтлалын санд хийх
 Байгалийн нөөцөөс олсон ашигаа зарцуулахаасаа илүү хуримтлуулах
замаар ногоон эдийн засгийг дэмжих макро загварчлалын 2-р хандлага
болох байгаль хамгаалах санд хөрөнгө бүрдүүлэх зааварыг дэмжих ба 24
%-д хүргэвэл байгальд ээлтэй хөгжлийг дэмжих бүрэн боломжтой.
Ном зүйн жагсаалт
1. Дагвадорж. Д Тогтвортой хөгжлийн боловсрол УБ 2004
2. Нацагдорж. В Хөгжлийн эдийн засаг УБ 2000
3. Оюунчимэг. Т Байгаль орчны эдийн засаг УБ 2011

11. 4. Ыханбай.Х Байгаль орчны эдийн засаг ба байгалийн нөөцийн
тогтвортой менежмент УБ 2005
5. www. Google.mn
6. www .Mne.mn