HISTORIA X LINJA I – QYTETERIMI NE PARAHISTORI LINJA II – QYTETERIMI BOTEROR NE ANTIKITET (Mesopotamia, Egjipti, Greqia, Roma) LINJA III – QYTETERIMI BOTEROR NE MESJETE (shek. V - XV) #MesueseAurela

1. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
1
H I S T O R I X
LINJA I – QYTETERIMI NE PARAHISTORI
1. Kuptimi i fjales Qyteterim:
– permbledh nje mori dukurish dhe veprimtarish individuale dhe te shoqerise se komunitetit;
– ka hedhur bazat atehere kur njerezit filluan te jetojne ne nje komunitet;
– ndryshon ne tipare dhe karakteristika nga njeri komunitet ne tjetrin, ku ndikojne disa faktore, si:
 mjedisi
 tradita e nje vendi
 kultura
 perkatesia fetare
 zhvillimet politike
– eshte shoqeruar nga:
 epoka te ndryshme, te mira apo te keqija;
 personazhe historike, qe e kane cuar perpara qyteterimin ose e kane kthyer mbrapa;
 ngjarje te ndryshme historike, qe kane lene gjurme ne shoqerine njerezore ;
2. Periodizimi i parahistorise dhe historise paraqitet:
PARAHISTORIA ndahet ne: i ulet (3 milion – 100 000 vjet me pare)
Paleoliti (guri i vjeter) i mesem (100 000 –30 000 vjet me pare)
Epoka e gurit Mezoliti (guri i mesem) i larte (30 000 – 10 000 vjet me pare)
Neoliti (guri i ri)
Parahistoria
Epoka e bakrit
Epoka e metalit Epoka e bronzit
Epoka e hekurit
HISTORIA ndahet ne:
Shoqeria skllavopronare ose
epoka e lashte antike
Mesjeta Koha e re ose moderne Periudha
Bashkekohore
fillon ne mijevjecarin e II
p.e.s. (viti 3200 p.e.s) deri ne
fund te shek. IV e.s. (v. 395)
kur ndahet Perandoria e
Madhe Romake
nga shek. V deri ne mes te
shekullit te XV kur kemi
renien e Perandorise Bizantine
(viti 1453), perandoria me
jetegjate qe njeh historia;
nga mesi i shek. XV deri
ne fillim te shek. XX, kur
marrin fund perandorite e
medha, ajo osmane dhe
austro-hungareze (1923);
fillimi i shek.
XX deri ne ditet
e sotme;
3. Periodizimi i historise eshte bere mbi bazen e disa kritereve, si:
 zhvillimi i nje shoqerie
 ndryshimet ne strukturen e saj
 ndikimi i mjedisit
 zhvillimi i artit dhe i kultures
 kalimi nga paganizem ne monoteizem
4. Tiparet e njeriut te pare
– lindja e njeriut te pare daton 3 milion vjet me pare;
– njeriu i eshte nenshtruar nje procesi zhvillimi, qe ka prekur:
 tiparet e tij te jashtme
 zhvillimin e trurit
 zhvillimin e ndjesive dhe anen shpirterore te tij
Ky proces njihet si procesi i antropogjenezes ose procesi i formimit te njeriut
5. Si u be kalimi nga qenia kafshe (majmun) tek njeriu qe di (homosapiens)
 nen ndikimin e natyres dhe nevojes per te marre nga ajo frytet e gjalla qenia majmun shkeputi nga
toka 2 gjymtyret e para duke u mesuar te ece vetem me gjymtyret e prapme;
 nga majmuni kalohet ne qenien homonide (qenie qe nuk quhen as majmune dhe as njeri);
 fillesat e homosapiensit datojne 250 – 200 mije vjet me pare, tipari dallues i te cilit ishte gjuha dhe
mendimi
6. Tiparet e periudhes se Parahistorise jane:
– fillon 2.5 milion vjet me pare deri ne lindjen e shkrimit (rreth 5000 vjet me pare);

2. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
2
– perfshin ngjarje te rendesishme si: shpikjen e zjarrit, lindjen e bujqesise, blegtorise, artizanatit deri tek
shkrimi;
– shoqeria njerezore u lidh pas perdorimit te gurit, epoke kjo qe ka nendarjet e veta:
 Periudha e gurit te vjeter – paleoliti
 përfshin periudhën afërsisht nga 1 500 000 deri në 10 000 vjet më parë;
 Ne periudhen paleolitike te larte kalohet nga neandertali me tipare shtazore ne tipin e njeriut
te sotem; Ne kete epoke ka perfunduar procesi i antropogjenezes;
 U formuan grupe te qendrueshme njerezish te bashkuar nga lidhjet e gjakut dhe nga forma e
perbashket e prodhimit; kalohet ne berthamen e pare te organizimit shoqeror, ne gjinine
matriarkale;
 tipari kryesor i veprimtarise njerezore ishte jeta kolektive;
 Njerezit e paleolitit te mesem ushqeheshin me prodhime te gatshme te natyres dhe sidomos
me gjueti;
 njerezit ne kete kohe nuk benin nje jete te qendrueshme, por leviznin nga njeri vend ne
tjetrin per te kerkuar ushqimin e ptyre, prandaj jane quajtur nomade (endacake);
 ne vendet ku vendoseshin perdornin shpellat per vendbanime;
 shpikja me e madhe eshte ajo e zjarrit, i cili perdorej per ngrohje, ndricim dhe mbrojtje nga
kafshet e egra, ndersa me pas u perdor dhe per gatim;
 veglat e punes ishin prej guri te paperpunuar, prandaj kjo periudhe quhet dhe periudha e
gurit te palatuar;
 Periudha mezolitike
 Mezoliti (10 000 – 6 000 vjet p.e.s.) eshte nje periudhe tranzitore qe lidh epoken e gurit te vjeter
drejt epokes se gurit te ri;
 Periudha e gurit te ri – neoliti – fillon nga mijëvjeçari i shtatë dhe mbaron nga fundi i mijëvjeçarit të
katërt p.e.sonë.
 Neoliti arkeologjikisht ndahet ne 3 periudha: e hershme, e mesme, e vone; Ne neolitin e vone
perfshihet dhe periudha e bakrit (3500–3000 vjet p.e.s.) ose eneoliti; Kjo periudhe perben
etapen e fundit dhe kalimtare per epoken e bronzit;
 Nqs ne paleolit njeriu ishte skllav i natyres, ne neolit njeriu behet zoterues i natyres;
 Ne kete kohe linden dhe u zhvilluan forma te ndryshme te veprimtarise prodhuese te
njeriut; dy nga arritjet me te medha te kesaj periudhe jane lindja e bujqesise dhe blegtorise;
 Nqs ne paleolit perdorej guri i palatuar, ne neolit filloi perdorimi i gurit te latuar;
 veglat e para qe u perdoren per punimin e tokes ishin shkopinjte dhe kazmat prej guri; me
pas u perdor parmenda dhe plugu, qe coi ne punimin me te mire te tokes;
 bimet e para qe u kultivuan ishin gruri dhe orizi;
 zhvillimi i bujqesise dhe i blegtorise beri qe njerezit te bejne nje jete me te qendrueshme, pra
te ngrene vendbanime te perhershme dhe te mos benin me nje jete nomade;
 vendbanimet e para u ngriten prane lumenjve, prandaj qyteterimet e para njihen dhe si
qyteterimet e lumenjve;
 periudha e neolitit te vone lidhet me perdorimin e metaleve, sidomos te bakrit, perdorimi i te
ciles persosi veglat e pune, armet e gjuetise dhe mjetet e zbukurimit;
 neoliti i vone shenon dhe lindjen e artizanatit e te tregtise primitive, pasi filloi perpunimi i
drurit, endja dhe tjerrja, perdorimi i eneve prej balte;
 tregtia ne kete kohe mbeshtetej ne shkembimin e mallrave ne natyre;
 Nga martesa ne grupe qe behej ne paleolit, u kalua ne martesen me cifte;
 Njesia shoqerore dhe ekonomike ne bashkesine primitive ishte gjinia;
 Ne kete periudhe shfaqen edhe komunitetet e reja fshatare;
 Epoka e bronzit (3 000 – 1 100) dhe e hekurit (1 100 – 500 p.e.s.) dallohet per:
 varrezat tumulare;
 njerezit banonin ne vende te hapura;
 lindjen e vendbanimeve te para te fortifikuara me mure guresh te palatuar;
 Epoka e hekurit dallohet per:
 ngritjen e vendbanimeve fshatare, qe formoheshin nga grupe shtepish mbi bazen e lidhjes se
gjakut, qe i perkisnin nje vellazerie;

3. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
3
 perhapjen e gjere te vendbanimeve te fortifikuara me mure, te njohura si qyteza;
7. Besimi
 Lindi si nevoje e njerezve per te frenuar dukuri te tilla si: termetet, zjarret, thatesirat, te ftohtet, etj.
qe ato nuk i shpjegonin dot;
 Besimi i njerezve ne prehistori ishte politeizmi – besimi ne shume fe, ku permendim:
 Animizmi – besimi tek shpirti i njeriut
 Totemizmi – besimi qe mbeshtetej ne lidhjen mes njeriut dhe kafsheve
 Magjia – u krijua mes njerezve me mendimin per te ndikuar mbi natyren
 Kultet – adhurimi i nje objekti apo dukurie te vecante
8. Arti
 Arti lindi ne periudhen e fundit te paleolitit;
 Arti primitiv paraqiste pjese nga jeta e perditshme, figura kafshesh, skena gjuetie;
 Meqe keto piktura dhe vizatime jane gjetur neper shpella ato quhen piktura murale
9. Shkrimi
 Lindi rreth 5000 – 5500 vjet me pare
 Shkrimi u paraqit ne 2 forma:
 Kuneiform – shkruhej me kunje mbi argjil; lindi dhe u perhap ne Mesopotami
 Hieroglife – shkruhej me boje dhe penel mbi papiruse; lindi dhe u perhap ne Egjipt
 Lindja e shkrimit solli nje ndryshime mjaft te rendesishme: Kalimin nga parahistoria ne
histori
Rendesia e lindjes se shkrimit qendron ne faktin se dokumentoi me mire dhe me sakte, nga pikepamja
kohore, ngjarje te rendesishme ne historine boterore.
LINJA II – QYTETERIMI BOTEROR NE ANTIKITET
(Mesopotamia, Egjipti, Greqia, Roma)
TEMA 1 – Qyteterimi ne Mesopotami
1. Kuptimi i emrit Mesopotam – Emri Mesopotam do te thote “toke ndermjet dy lumenjve”, sepse
pershkohej nga lumi Tiger dhe Eufrat.
2. Ajo ndahet ne:
 Mesopotamia e Siperme → me klime te thate e te nxehte, por me toka pjellore per shkak te sasise
se ujit qe sillnin 2 lumenjte
 Mesopotamia e Ulet → zone kenetore e formuar nga grumbullimet e materialeve te ngurta qe
kishin transportuar 2 lumenjte ne grykederdhjen e tyre
3. Krijimi i Sumerit – Rreth viteve 3200 p.k. ne Mesopotami zbriten nga malesite verilindore nomadet
sumeriane dhe keshtu Mesopotamia e Jugut mori emri Sumer, ku do te
zhvillohet qyteterimi i pare i perparuar ne bote.
4. Ne Sumer u krijuan 12 qytet – shtete, te cilat:
 perfaqesonin nje bashkesi veteqeverisese ( qyteti dhe tokat rreth tij )
 ndarja shoqerore paraqitej ne:
– te pasur ( zoteronin postet drejtuese )
– skllever ( punonin ne tokat e te pasurve )
– njerez te lire ( artizan, ndertues, fshatare )
 sumeret per here te pare perdoren rroten (per transport) dhe velat (per lundrim), qe solli zhvillimin
e tregtise dhe krijimin e tregjeve te para (vende, ku shkembeheshin mallra).
5. Perandoria e pare e botes u krijua ne Mesopotami nga Sargoni (2335 – 2279 p.k.);
6. Vecorite e jetes se mesopotameve – Banoret e Mesopotamise shquheshin per: Bujqesi, ndertimin e
tempujve dhe magazinave, ndertimin e veprave ujitese dhe kulluese, punimin e qeramikes, prodhimin e
bronzit;
7. Pas vdekjes se Sargonit, ne krye vjen Hamurabi, i cili krijoi shtetin te quajtur Babiloni;

4. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
4
8. Hamurabi hartoi nje kod ligjesh, qe moren emrin “Kodi i Hamurabit “ me 282 nene, qe konsiderohet
perpjekja e pare per te shkruar te gjitha ligjet, me qellim:
 forcimin e shtetit
 vendosjen e marredhenieve me shtetasit
 percaktimin e detyrimeve te tyre
Disa nga ligjet qe permbante Kodi i Hamurabit ishin:
1. Ruajtja e pronesise mbi skllavin
2. Denim me vdekje per vjedhje ose strehim te ndonje skllavi te arratisur
3. Denime per borxhlinjte qe nuk shlyenin detyrimet, ose per 3 vjet familja kthehej ne
skllever
Rendesia e Kodit te Hamurabit
 Hodhi bazat e rendit skllavopronar
 Hodhi themelet e nje shteti te organizuar, i cili rregullohej ne baze te ligjeve te shkruara
9. Llojet e shkrimit ne Mesopotami
 lindi rreth viteve 4000 p.k.
 sumerianet kane qene te paret qe perdoren librat prej argjili te pjekur
 piktografika ( lexohet vertikalisht )
 kuneiform ( ne pllaka balte shkruhej me nje shkop te vogel ne forme kunji qe linte nje shenje
ne pllake ne forme trekendeshi, e cila shprehte nje fjale ose fjali )
10. Zhvillimet e tjera tek babilonasit.
 krijuan “Epi i Gilgameshit” ( vepra me e vjeter ne bote )
 dinin te llogarisnin rrenjen katrore dhe te ndanin rrethin ne 360°;
 kishin hartuar nje sistem numerik me baze 60;
 zgjidhnin probleme me ekuacione te grades se dyte e te trete, sisteme ekuacionesh;
 njihnin “Teoremen e Pitagores” 1000 vjet para Pitagores;
 llogarisnin eklipsin dhe njihnin 5 planete afer Diellit;
 ndertuan harten me te vjeter ne nje pllake deltine;
 Zotat ne Mesopotami identifikoheshin me fytyre njeriu;
TEMA 2 – Qyteterimi egjiptian
1. 2 mbreterite e krijuar ne lumin Nil ishin:
 Egjipti i Siperm → shtrihej ne luginen e lumit Nil
 Egjipti i Ulet → shtrihej ne delten e lumit Nil
te cilat u bashkuan ne v. 3100 p.k. dhe formuan mbreterine e Egjiptit me kryeqytet Memfis dhe
themelues Menesin;
2. Sundimtaret egjiptian:
 quhen faraone
 mbanin kurore te dyfishte: te bardhe(ne Egjiptin e Siperm), te kuq(ne Egjiptin e Ulet)
 mbreteronin ne emer te perendive
 kishin pushtet absolute
 ishin perfaqesuesit me te larte te klerit
 gjykates supreme
 komandant i ushtrise
3. Sipas kohes Mbreteria e Egjiptit ndahet ne:
 Mbreteria e vjeter – 3100 – 2000 p.k.
– periudha e piramidave ( varret e faraoneve )
– 3 piramidat me te medha jane: Keopsi, Kefre, Migerino;
– piramidat jane ndertuar me blloqe te medha guri, pa material bashkues, por te puthitura aq
mire sa nuk futet dot as tehu i thikes;
 Mbreteria e mesme – 2000 – 1800 p.k
– krijohet nga aristokratet ne konflikt me faraonin dhe mbreterimin e tij absolut;
– Egjipti njeh nje periudhe fuqizimi dhe lulezimi;

5. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
5
– Iu kushtua rendesi ndertimeve publike dhe kanalit qe lidh qendrat tregtare ne luginen e Nilit
me ato te Detit te Kuq;
 Mbreteria e re – 1600 – 1100 p.k.
– organizohen fushata ushtarake dhe u zgjeruan kufite e Egjiptit deri ne lumin Eufrat;
– Egjipti u pasurua me tej ne saje te zhvillimit te tregtise dhe te shtimit te tribuve nga vendet e
pushtuara;
– arriti kulmin e fuqise se vet (1450 p.k.) nen mbreterimin e Tutmos – it;
4. Shoqeria egjiptiane
1. Ne krye ishte mbreti qe besohej se kishte fuqi hyjnore, prandaj u etiketua si faraon zot;
2. Funksionaret e shtetit prifterinjte dhe luftetaret
3. Fshataret – njerez te lire, por pa asnje te drejte
5. Vecori te egjiptianeve jane:
 gruaja gezonte te drejten e trashegimise.
 besonin ne shume perendi.
 shpiken procesin e balsamosjes se trupave.
 si material shkrimi perdornin papirusin, qe mblidhej rulo dhe futej ne tuba kallami per t’u
mbrojtur.
 perdornin strukturen e hieroglifeve ( cdo vizatim shpreh nje fjale ose rrokje ).
 hartuan kalendarin diellor me 365 dite
 dalloheshin si ndertues te anijeve dhe lundertare te vendeve te largeta;
 egjiptianet i identifikonin zotat me kafshet; nje nga Zotat me te adhuruar ishte Dielli;
6. Fundi i mbreterimit te faraoneve te Egjiptit vjen si rrjedhoje e shkaterrimit te dinastise se fundit
egjiptiane nga dinastia greke e njohur me emrin e Ptolemies, qe mori ne dore qeverisjen e Egjiptit.
7. Llojet e shkrimit ne:
a) Mesopotami – piktografika ( lexohet vertikalisht ); kuneiform (ne pllaka balte shkruhej me nje
shkop te vogel ne forme kunji qe linte nje shenje ne pllake ne forme trekendeshi, e cila shprehte
nje fjale ose fjali )
b) Egjipt – si material shkrimi perdornin papirusin, qe mblidhej rulo dhe futej ne tuba kallami per
t’u mbrojtur; perdornin strukturen e hieroglifeve (cdo vizatim shpreh nje fjale ose rrokje).
c) Feniki – Arritja me e madhe e fenikasve ka qene krijimi i alfabetit – emri alfabet e ka origjinen
nga dy germat e para te alfabetit fenikas “alef” dhe ”bet”; Alfabeti fenikas nuk kishte asnje zanore,
por vetem 22 simbole bashketingelloresh
TEMA 3 – Qyteterimi grek
1. Bota e lashte e Egjiptit perbehej nga:
 Greqia gadishullore
 Greqia e ishujve (Lesbos, Samo, Rodi, Kilkadet, Deli )
 Zona e ngushte bregdetare e Azise se Vogel
2. Karakteristikat kryesore te Kultures se Kretes
 Daton ne mijevjecarin e dyte p.k.
 Njihet si kultura minoike, sipas emrit te mbretit mitologjik te Kretes, Minos;
 Ndahet ne 3 periudha
e hershme (2200-2000p.k.) – u zhvillua peshkimi, blegtoria, bujqesia, perdorimi i metaleve,
qeramika e pikturuar; jeta behej ne bashkesi, qe e deshmojne
varret kolektive ne forme tumash
e mesme (2000-1600 p.k.)
e vone (1600-1100 p.k.) – ne krye te shtetit ishte mbreti i tipit “prift”, pra realizohej qeverisja
teokratike
 u be i njohur per llojet e shkrimit te quajtur shkrimi linear A (ende i pazberthyer) dhe linear B (i
zberthyer dhe ka 88 shenja per zanoret, rrokjet apo kuptime te vecanta);
 u zhvilluan artet figurative (perdoreshin 3 ngjyra: blu, e verdhe, e kuqe) me subjekte fetare, mitike
dhe laike;

6. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
6
 ne Krete eshte zbuluar qerrja me 4 rrota me kuaj (me e vjetra ne bote).
 Sot ekziston Pallati Mbreteror i Knosit me shume koridore ( ne forme labirinthi ) dhe dhoma,
ku jetonte Minosi me te bijen. Ky Pallat gjendet ne qytetin e Knosit.
 Qyteterimi kretas u shkaterrua nga pushtimi mikenas
3. Karakteristikat kryesore te Kultures se Mikenes
 Mikena ishte kryeqendra e Peloponezit, qe lidhte Korintin me Argosin.
 Ashtu si dhe kretasit, mikenasit u bene te njohur per ndertimin e pallateve – ndertimet beheshin
me blloqe guresh te palatuar e te medha te quajtur qiklopike.
 Mbreti me i shquar i mikenasve eshte Agamemnoni, i njohur per luftrat kunder Trojes.
 Sot ekziston Porta e Luaneve (ne hyrje te qytetit) dhe Pallati Mbreteror (ne maje te kodres)
me nje oborr karakteristik, qe quhet megaron, dhe muret me afreske.
 Perendia e adhuruar e mikenasve ishte Zeusi, te cilit i ngriten dhe tempuj te shumte.
 Legjendat mikenase ishin burim frymezimi per poemat e famshme te Homerit – Iliada dhe Odisea.
 Qyteterimi mikenas u shkaterrua nga dyndjet e fiseve dore, jone dhe akej, qe do te formojne dhe
popullsine helene;
4. Populli helen perbehet nga 3 grupe kryesore: doret, akejte, jonet.
5. Tiparet e qyteterimit helenik jane:
 shek. XII – VIII p.k. quhet periudha homerike ne historine e Greqise.
 shtresat ne shoqerine helene ishin:
– bazilejte – paria, qe zoteronin prona te medha
– tete – argatet, qe punonin ne tokat e bazilejve
– njerezit e lire – merreshin me veprimtari ekonomike
 jeta politike ishte perqendruar ne polis. Polisi ishte nje qytet – shtet i ngritur ne nje koder ose
bregore, ku ndertohej akropoli me tempullin kushtuar perendise mbrojtese dhe i fortifikuar me
mure rrethues dhe gure te medhenj.
 forma e qeverisjes ne polis (ne v. 700 p.k.) ishte oligarki, pasi sundonte grupi i parise, te
zgjedhur nga Kuvendi i Qytetareve. Institucion i rendesishem ishte dhe Keshilli i Pleqve,
anetaret e te cilit quheshin geronte.
6. Ngulimet helene ne Mesdhe
 Ngulmimet helene ne Mesdhe i perkasin viteve 750 – 650 p.k.
 Faktoret qe percaktuan kolonizimin e Mesdheut nga helenet jane:
– rritja e popullsise ne poliset greke dhe mbipopullimi qe krijoi veshtiresi ne menyren e
jeteses.
– duke patur si udheheqje per veprim kulte te tille te perendive, si: te Apollonit ose Herakliut
u krijuan kolonite helene ne Mesdhe.
 Disa koloni helene ne Mesdhe jane: Bizanti ( Stambolli i sotem), Korfuzi, Epidamni (627 p.k.)
Apolonia, Butrinti, Marseja (France), Napoli (Itali) etj.
 Themelimi i kolonive helene ne Mesdhe u shoqerua me krijimin e nje kulture te perbashket me
elemente helene dhe te popujve vendes.
TEMA 4 – Athina
1. Nga shek. XIII – VII p.k. u bashkuan 12 bashkesite e krahines se Atikes dhe kryeqender u shpall qyteti i
Athines, mbreti i pare legjendar i se ciles ka qene Tezeu.
2. Banoret ndaheshin ne:
 eupatrite (aristokrate)
 geomore ( pronaret e tokave)
 demijurge (zejtare)
3. Qeverisja ne Athine behej nga:
a) Athinasit qeveriseshin nga 9 te moshuar te quajtur arhonde (per nder te perendse se luftes -
Ares), qe zgjidheshin nga Aeropagu, ishin anetare te Aeropagut, drejtonin ushtrine, pergatitnin
dhe zbatonin ligjet;

7. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
7
b) Aeropagu – Keshilli i Pleqve, organi gjyqesor me i larte (quhej keshtu nga vendi ku mblidhej, ne
kodren e perndise Ares).
c) Asambleja
4. Reformatoret athinas
 DRAGONI – U thirr per te hartuar nje kod ligjesh qe rregullonin jeten ne shoqerine athinase, gje qe
perben kodin e pare te ligjeve ne Athine
a) ligjet jepnin denime shume te ashpra per ato qe shkelnin ligjin;
b) ligjet mbronin pronen private dhe parashikonin denime te rrepta per ata qe preknin ate;
c) kufizohej arbitrariteti i aristokracise;
d) i jepej e drejte personave te akuzuar per t’u mbrojtur ne gjyq;
Rendesia e reformave – synonin te mbronin demosin(popullin) deri ne fillimin e atij procesi te
quajtur demokraci;
 SOLONI
a) Reformat e tij preken te gjitha fushat: permiresimin e ligjeve, ceshtjet ekonomike dhe
shoqerore;
b) Hoqi borxhet dhe anulloi cdo vendim qe kthente ne skllever borxhlinjte;
c) Per here te pare u njoh trashegimia e prones private;
d) Beri reformen e timokracise ose te censit, qe i klasifikonte athinasit ne 4 kategori, jo
sipas origjines, por sipas pasurise;
e) Ne fushen legjislative u krijua:
 “Keshilli i te 400-ve” – funksiononte paralelisht me Aeropagun, por ndryshimi midis
ketyre dy organeve ishte:
Aeropagu Keshilli i te 400-ve
Kishte kompetencat e organit Perfshinte me shume qytetare
me te larte gjyqesor Ne vemendje te punes ishin punet e
perdithsme
 Gjyqin popullor te quajtur Heliea
Rendesia e reformave – zvogeloi fuqine politike te eupatriteve dhe Aeropagut dhe i dhane me
shume liri klasave te uleta;
 KLISTENI
a) mori jete reforma territoriale duke ndare krahinen e Athines ne 30 rrethe
b) krijoi organin “Keshilli i te 500-ve , qe zoteronte pushtetin ekzekutiv dhe gjyqesor
c) te gjithe qytetaret e lire burra mund te votonin dhe zgjidheshin pavaresisht nga pasuria
d) zvogeloi pushtetin e familjeve te vjetra aristokrate
e) futi praktiken e ostrakizmit – athinasit mund te votonin per te zbuar nga polisi ata persona
qe quheshin te rrezikshem
Rendesia e reformave – u hodhen bazat e demokracise se drejtperdrejte – qytetaret merrnin
pjese, vete, ne qeverisje; iu dha fund luftes se gjate midis demosit dhe aristokracise, duke
vendosur paqen ne vend;
 PERIKLIU – me kete reformator lidhet periudha me e ndritur e demokracise se Athines
a) beri reforma per demokratizimin e thelle te shoqerise athinase, duke mbrojtur interesat e
shumices se qytetareve
b) u dha mundesi qytetareve te zgjidheshin ne poste shteterore
c) qeverisja mbeshtetej ne 4 organe:
 Kuvendi i Qytetareve (Eklesia) – luante rolin kryesor ne qeverisje, duke vendosur
per politikat e qeverisjes, miratonte ligje, therriste per llogaridhenie nepunes te larte
te shtetit;
 Gjyqi i Jurise (Helieja) – organi me i larte gjyqesor, anetaret zgjidheshin me short
per te shmangur korruptimin;

8. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
8
 Keshilli i te 500-ve (Bulea) – ndiqte zbatimin e veprimeve te Kuvendit te Qytetareve;
 Kolegji i 10 strategeve (Areopagu) – anetaret zgjidheshin me votim te hapur, kishte
pergjegjesi per mbarevajtjen e puneve per ushtrine, floten ushtarake dhe mbrojtjen
e vendit;
d) nepunesit fituan dinjitet e respekt pasi merrnin rroge nga arka e shtetit;
e) krijoi nje fond te vecante – teorikon – per t’i dhene te holla qytetareve te varfer per ne
kinema;
f) qytetaret mund te ankoheshin per shkelje te ligjit dhe te kritikonin veprimet e ndonje
politikani pa u ndeshkuar;
5. Arritjet ne kulture – Nder figurat e shkences dhe kultures permendim:
 Pitagora – u dallua jo vetem per formulen e tij ne matematike, por edhe per kontributin ne filozofi
 Fidia – u dallua per:
a) statujen prej ari te Zeusit ne malin e Olimpit
b) statujen e Athinase se virgjer te vendosur ne Akropolin e Athines
 Herodoti – i cilesuar si babai i historise
 Sofokliu – veprat e tij tingellojne mjaft aktuale
 Hipodami – arkitekt i shquar, hartuesi i pare i planeve urbanistike te qyteteve
TEMA 5 – Sparta
1. Pozicioni gjeografik dhe organizimi shoqeror
 Sparta ose Lakedemonia shtrihej ne jug te Peloponezit, pershkohej nga lumi Eurota, si dhe lindi
nga bashkimi i dy bashkesive: doret dhe akejte;
 Te dhenat e para per kete krahine vijne nga “Iliada”, e cila flet per 12 fise qe i nenshtrohet mbretit
Menelau, i bere i famshem ne luften e Trojes;
 Pas pushtimit te krahines nga doret dhe akejte, popullsia vendase u kthye ne iliote ose skllever, te
cilet: u shfrytezuan kryesisht per punimin e tokes, si dhe punonin per shtetin dhe jo per pronare
te vecante;
 Qe te gezoje te drejten e qytetarit spartan duhet te kishe ne zoterim nje ngaster toke, e quajtur
klere – ngastra te barabarta qe ishte prone e shtetit; keto ngastra jepeshin ne perdorim, por pa te
drejte trashegimie;
 Kjo coi ne krijimin e asaj qe quhej “bashkesia e te barabarteve“, vecori tipike e Spartes se
vjeter;
 Nje shtrese tjeter popullsie ishin perieket – popullsi qe merrej me artizanat e tregti;
 Si iliotet dhe perieket nuk kishin te drejta politike, por ndryshimi ishte perieket ishin qytetare te
lire, ndersa iliotet ishin skllever;
2. Organizimi i qeverisjes
 Aristoteli e quajti qeverisjen e Spartes si nje “institucionalizem i perzier”; per nje pakice te
drejtuesve spartane qeverisja ishte demokraci, kurse per masen e madhe te njerezve oligarki.
 Megjithate Sparta perfaqesohet nga nje sistem i ri politik i quajtur oligarki – sundimi i nje
grupi te vogel njerezish mbi pjesen tjeter te popullsise;
3. Ligjet e Likurgut
 Ligjvenesi legjendar i Spartes ishte Likurgu.
 Vend te rendesishem ne ligjet e tij zinte organizimi i strukturave ushtarake, prandaj Sparta me
teper mori tiparet e nje shteti ushtarak, sesa te nje shteti civil, funksional;
 Ne qeverisje merrnin pjese 2 mbreter, qe ndihmohej nga Keshilli i aristokrateve dhe ky i
fundit zgjidhte Asamblene me nje numer me te madh qytetaresh qe votonte ligjet;
 Detyra per te kontrolluar dhe mbikqyrur zbatimin e ligjeve iu besua 5 inspektoreve, te quajtur
efore (mbikqyres);
 Sistemi spartan kerkonte pergatitjen e luftetareve profesioniste ne kushte me te veshtira te
luftes, ndryshe nga Athina qe kerkonte 2 vjet trajnim ushtarak.
 Femijet e porsalindur me te meta fizike vriteshin

9. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
9
 Meshkujt, nga mosha 7 – 20 vjec merrnin edukate shoqerore. Ne moshe madhore gezonin te
drejtat e qytetarit dhe regjistroheshin ne ushtri duke jetuar ne kazerma. Ne moshen 30 vjecare
martoheshin dhe vazhdonin te jetonin ne kazerma dhe naten shkonin ne shtepi. Ne moshen 60
vjecare liroheshin nga ushtria;
 Femra ishte grua dhe nene e femijeve te shendetshem dhe te forte. Edhe pse nuk cilesoheshin
qytetare gezonin te drejten e trashegimise.
4. Lidhjet helene jane:
a) LIDHJA E PELOPONEZIT
– Per te nenshtruar iliotet (njerez pa te drejta ne Sparte) dhe per te ruajtur sundimin mbi ta,
shteti Spartan ne politiken e jashtme, u mbeshtet ne krijimin e aleancave.
– Ne mesin e shek.VI p.k. Sparta lidhi aleance me Arkadine, Korintin, Megaren, ishullin Egina,
krahinen Elida, te gjitha keto ndodheshin ne krahinen e Peloponezit.
– Keshtu u krijua nje bashkim politik i quajtur Lidhja e Peloponezit, ku Sparta ishte shteti me i
madh dhe me i fuqishem i Peloponezit, prandaj dhe mori pozita udheheqese.
b) LIDHJA E DELJOSIT – Pas fitores se athinasve ne luftrat greko – persiane, ajo, ne aleance me
krahinat e tjera krijoi nje bashkim tjeter politik e ushtarak i njohur Lidhja e Deljosit, ku athinasit
percaktonin politiken e tyre ndaj te tjereve.
c) LIDHJA E ETOLISE
– Ishte nje federate ku futeshin shume krahina te Greqise se Mesme.
– Federata ishte nje forme e qeverisjes, nepermjet se ciles vendet me te vogla do te jepnin disa
nga drejtimet e qeverisjes qeverise se fuqishme qendrore.
– Organi kryesor i Lidhjes ishte Keshilli i Lidhjes, qe zgjidhte strategun, sekretarin dhe
hiparkun (komandant i kalorsise)
d) LIDHJA E AKESE – Ishte bashkim i qyteteve me tregti dhe zejtari te zhvilluar, organi me i
larte i se ciles ishte Kuvendi (Sinodi) dhe rol kryesor kishte strategu.
5. Lufta e Peloponezit
– u zhvillua midis Lidhjes se Peloponezit, te kryesuar nga Sparta dhe Lidhjes se Deljosit, te
kryesuar nga Athina;
– Kjo lufte kishte ne thelb sundimin ne te gjithe Greqine, te Athines apo Spartes;
– Shume historiane e shohin kete lufte si lufte mes dy sistemeve: atij demokratik te Athines
dhe oligarkise se Spartes;
– Ngjarja qe shenon fillimin e luftes lidhet me kolonin e Epidamnit, ku nje revolte e brendshme
permbysi aristokratet ne Epidamn dhe solli ne pushtet demosin;
– Lufta perfundoi me kapitullimin e Athines dhe fitoren e Spartes;
6. Kufizimet e demokracise athinase
 Kishte rregulla strikte per te qene qytetar
 Sklleverit dhe grate ishin perjashtuar nga cdo lloj e drejte politike
 Postet e strategeve ziheshin nga te pasurit sepse nuk paguheshin
 Politikanet me aktive vinin nga familjet aristokrate
 Ne Athinen e shek. V p.k. llogaritej qe ne cdo 4 persona 1 ishte skllav
7. Kultura helenistike
a) Procesi i helenizimit ishte i dyfishte:
– dhenes i kultures helene
– marres nga kulturat e popujve johelen
b) Erostosteni mbrojti idene e formes sferike te Tokes duke percaktuar gati saktesisht diametrin
e saj ne 37.700 km. (e vertete eshte 40.000 km);
c) Manetoi ishte i pari qe perpunoi skemen kronologjike te historise;
d) Epikuri, filozof, konsiderohet ‘’iluministi me i madh i botes se lashte”

10. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
10
TEMA 6 – ROMA E LASHTE
1. Qyteterimi Etrusk
a) Popullsia e Italise, ne gjysmen e pare te mijevjecarit te pare p.k., ishte teper e larmishme dhe
perbehej nga fiset: latine, oske, umbre, sabine, etrusket, fiset ilire te jatikeve dhe mesapeve,
etj.
b) Nga keto fise, etrusket u dalluan per zhvillim me te larte dhe krijuan shtetin me te
fuqishem;
c) dalloheshin per:
 varre monumentale te gdhendura ne shkemb
 per tregtine detare
 enet e pikturuara me figura
 ndertime
d) Etrusket i ndertonin qytetet e tyre ne kodra dhe me mbulese ne forme harku
e) Etrusket asnjehere nuk formuan nje shtet te vetem; ato mbeten te ndare ne qytet shtete te
qeverisur secili prej tyre nga nje mbret.
f) Fuqizimin me te madh etrusket e arriten ne shek. VI p.k., te cilet u shtrine:
 Ne veri, pergjate lumit Po e quajtur Etruria Padane
 Ne qender, Rome, drejtonte dinastia etruske e Tarkuineve
 Ne jug, prane Kampanias e quajtur Etruria Kampane
g) Etrusket konsiderohen si paraardhesit e qyteterimit romak.
PERIUDHA MBRETERORE ROMAKE
1. Organizimi shteteror ne mbreterine romake
 Ne fillimet e saj shoqeria romake ndahej ne 30 gjini; 10 gjini formonin nje kuri; 10 kuri perbenin
nje tribu; 3 tribu perbenin banoret e qytetit;
 Sipas gjendjes shoqerore, popullsia ndahej ne:
– Patrice (aristokrate te pasur)
– Plebej (bujq, zejtare, tregtare)
– Bujtes (vareshin nga patricet)
– Proletaret (njerez qe nuk kishin asgje tjeter si prone pervec krahut te punes)
 Patricet dhe plebejte kishin te drejten e qytetarise, por ndryshimi ishte se patricet kishin te drejta
politike, ndersa plebejte jo;
 Periudha mbreterore zgjati 2 shekuj, ku sunduan 7 mbreter. Mbreti ishte:
– kryeprijes ushtarak,
– kryeprift
– kryegjyqtar.
Organ kryesor ishte dhe Senati – Asambleja e Pleqve, qe zoterohej nga patricet, prandaj i dha ketij
organi karakter aristokratik; si dhe merrte vendimet me te rendesishme per ceshtjet e shtetit.
Senatoret ishin te perjetshem.
Reformat e mbretit te Romes Serv Tuli jane:
 ne fushen administrative – e ndau shtetin ne 35 njesi territoriale;
 ne fushen shoqerore – patricet dhe plebejte i ndau ne 5 kategori sipas pasurise, ku proletaret (te
varfrit pa te ardhura) nuk merrnin pjese;
 ne fushen ushtarake – ushtria romake u nda ne 5 kategori, ku secila prej tyre do te jepte nje
numer te caktuar centuriesh (centuri quhej njesia me 100 vete);
 ne fushen e familjes – rendesi i dha familjes romake, qe konsiderohej ‘’shtet ne miniature’’,
ku kryetari i familjes ishte:
– kryezot i prones familjare,
– kryeprift i kultit te familjes
– gjykates, qe mund te denonte pjestaret e familjes.

11. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
11
REPUBLIKA ROMAKE
1. Ne v. 509 p.k. ra mbreteria dhe Roma u shpall republike, pra fillon periudha republikane e cila:
 kryesohej nga 2 magjistrate (ne fillim u quajten pretore e me pas konsuj)
 nga magjistratet vareshin kuestoret (qe ndihmonin ne ceshtjet gjyqesore) dhe edifet (ndihmes
ekonomik);
2. Faktoret qe ndihmuan ne zgjerimin e Republikes Romake jane:
 Struktura shteterore e Republikes, ne shek. III p.k., ishte percaktuar mjafte qarte. Populli
quhej burimi dhe mbartesi i pushtetit dhe ushtronte te drejtat e tij nepermjet kuvendeve. Ndikim
te madh kishin dhe kolegjet e prifterinjve (pontifikset). Sistemi qeverises i Republikes ishte
Republike aristokratike me harmonizimin e strukturave demokratike.
 Organizimi i persosur ushtarak. Ushtria ndahej ne legjione (4200 – 6000 vete); cdo legjion
ndahej ne 10 manipule (njesi); nje manipul perbehej nga 2 centuri.
 Romaket, nepermjet diplomacise, siguruan aleate te fuqishem.
3. Luftrat punike u zhvilluan midis Romes dhe Kartagjenes. U quajten keshtu sepse romaket i quanin
kartagjenasit puni. Arsyeja qe coi ne keto luftra ishte synimi i seciles pale per te shtrire sundimin e tyre
ne hapesirat mesdhetare. Jane zhvilluar 3 te tilla:
 Lufta I punike (264 p.k. – 241 p.k.) – u zhvillua ne ujrat e detit Mesdhe, ku flota kartagjenase
pesoi disfate duke i paguar Romes nje harac te madh dhe i leshoi asaj Siciline, Korsiken dhe
Sardenjen.
 Lufta II punike (218 p.k. – 202 p.k.) – ushtria kartagjenase, me ne krye Hanibalin, u largua
shume nga metropoli i saj duke i humbur lidhjet me ate. Kjo solli disfaten e kartagjenasve.
 Lufta III punike (149 p.k. – 146 p.k.) – synimi i romakeve ishte pushtimi dhe shkaterrimi i
vete Kartagjenes, qe arrihet pas shume veprimeve dhe sulmeve. Me pas Kartagjenes iu vu
zjarri.
4. Konflikti mes plebejve dhe patriceve
a) Konflikti vjen si rrjedhoje e mospjesemarrjes se plebejve ne senat dhe pamundesise per te qene
vendimmarres ne punet e shtetit;
b) Ne qender te ketij konflikti ishin dy ceshtje:
 Ceshtja argrare
 Te drejtat politike
c) Kercenimi i plebejve se do te largoheshin nga qyteti, i detyroi patricet te benin disa leshime
politike, si:
 Zgjedhja e plebejve si tribune – tribunet ishin perfaqesuesit e drejteperdrejte te popullit
dhe ishin te paprekshem;
 E drejta e vetos – nepermjet vetos, plebejte benin te pavlefshem nje vendim te marre nga
patricet;
 Ne v. 367 p.e.s., plebejte fituan te drejten te jene pjesetare ne Senat;
d) Ne. V. 450 p.e.s., plebejte kerkuan publikimin e ligjeve, qe u realizua ne 12 tabeleza bronzi, me
qellim qe te shmangej arbitrariteti ne zbatimin e tyre;
e) Rendesia e luftes se plebejve per te drejta politike qendron ne faktin se coi ne nje pjesemarrje me
te gjere te qytetareve ne jeten politike te vendit dhe ne vendimarrjet me te rendesishme per
qeverisjen e shtetit;
5. Reforma e Tiber dhe Gaj Grakut (plebej te pasur) kerkonte kufizimin e siperfaqes se tokes ne pronesi
te nje familje te pasur dhe pjesa tjeter t’i jepej ne perdorim fshatarit pa toke, por pa te drejte shitje.
Qendrimi i Senatit. Meqe reforma e Tiber dhe Gaj Grakut cenonte interesat e aristokracise, Senati nxorri
nje ligj, sipas se ciles ushtare do te merren dhe fshataret pa toke.
6. Periudha e Luftrave Civile
 Lufta e Pare Civile – LPC; gjeneralet protagoniste
a) Ne periudhen republikane, qytetaret ne Rome ishin te ndare ne 2 parti:

12. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
12
– Optimalet (me te miret) – ndihmonin Senatin dhe fisniket, drejtoheshin prej Luc
Kornel Shilla;
– Populloret – perpiqeshin te permiresonin jeten e te varferve, drejtoheshin prej Gai
Mario;
b) Ballafaqimi midis ketyre 2 partive sollen luftrat civile;
c) Luc Kornel Shilla perdori ushtrine per qellime vetjake; marshoi me ushtrine e tij kunder
Romes dhe e pushtoi me force qytetin duke shenuar keshtu LIC (88 – 82 p.k.); pasi masakruan
perkrahesit e Marios dhe qindra popullore, optimalet dolen fitimtare duke i dhene Romes nje
padron te ri. Per kete qellim proklamuan diktatorin;
d) Shilla u shpall diktator dhe menjehere:
– eliminoi kundershtaret
– ia mori te gjitha fuqite Senatit
– zhvendosi kufirin larg mureve te Romes, prane lumenjve Magra dhe Rubikon
e) keshtu u vendos diktatura personale (per here te pare), qe solli rrenimin e pushtetit
republikan dhe krijimin e nje pushteti te pakufizuar te nje njeriu te vetem
f) Vendosja e diktatures ushtarake solli fundin e Republikes.
g) Atehere kur Shilla mendonte se luftrat civile ishin larg, gjeneralet e rinj Cezari dhe Pompeu
ndezen edhe nje here lakmite per pushtet;
7. Marreveshje private per te zoteruar Romen; Triumvirati i pare
a) Ne vitet 82 p.k. republika romake kanosej nga shume rreziqe, si:
– Revoltat e sklleverve, ku me e renda ishte ajo e udhehequr nga Spartaku (ushtria e
Spartakut perbehej nga skllever te etnive te ndryshme, prandaj filluan grindjet. Nje pjese e
sklleverve kerkonte te sulmonte Romen, pjesa tjeter kerkonte te kapercente Alpet per t’u
bere te lire nga sundimi romak. Kjo percarje solli disfaten e kryengritjes ku dhe vete
Spartaku u vra.);
– Sulmet e pirateve, qe demtonin tregtine mesdhetare;
– Rebelimi i Mitridatit, mbreti i Pontit, qe i kishte gjithnje gati armet kunder Romes;
b) Ne kete situate, Senati i kishte dhene pushtet te madh nje prej perkrahesve te Shilles, Gneus
Pompeu, i cili kishte per detyre te largonte rreziket qe i kanoseshin republikes;
c) Edhe pse doli fitues ne te gjitha keto sfida ai ndeshi ne kundershtimin e Senatit per t’ju
shperndare toka ushtareve;
d) Per t’ju kundervene Senatit ai mendoi te krijonte nje aleance politike, se bashku me Licin Krasi
dhe Gai Jul Cezar, qe u quajt Triumvirati i Pare (Pompeu, Cezari, Kasi) – ne v. 60 p.k.;
e) Nje vit me pas, me mbeshtetjen politike te Krasit dhe Pompeut, Jul Cezari u zgjodh konsull;
f) Cezari ambicioz arriti te vere nen kembet e tij hapesiren nga Mesdheu e La Manshi deri ne Atlantik
e ne Rin;
g) Pasi eliminoi te gjithe kundershtaret, Cezari:
– perqendroi ne duart e tij nje pushtet te pakufizuar;
– u be diktator i perjetshem i Romes, si tribun i plebejve dhe si pontefic i madh (autoriteti
me i larte fetar);
– beri formal rolin e Senatit;
– emeronte magjistratet dhe shpallte ligjet;
– beri ndertime madheshtore publike si: Bazilika Juliane;
– i fali te varferve deryrimet qe i kishin shtetit;
h) Per shkak te pushtetit te madh qe kishte Cezari, ai krijoi armiqesi ne Senat, anetaret e te cilit
(Bruti dhe Kasi) kryen vrasjen e tij me thike brenda ne Senat.
8. Faktoret qe sollen renien e Republikes Romake jane:
 problemet e shumta politike dhe ekonomike brenda vendit;
 kriza ne bujqesi, qe solli rrenimin e mijera fshatareve;
 fshataret, qe humben token nga borxhet, kerkonin nje rishperndarje te tokave publike
(prone e shtetit) dhe per kete u hodhen ne revolta;
 dobesimi ushtarak i Republikes Romake vinte per shkak te nje ligji, sipas se ciles
fshataret pa toke nuk beheshin ushtare;

13. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
13
 konfliktet per udheheqes ushtarak midis atyre qe ishin shquar ne fushata te here pas
hershme.
PERIUDHA PERANDORAKE ROMAKE
a) Triumvirati i dyte – u krijua ne vitin 44p.k. nga Mark Antoni (perkrahes i Cezarit, qe i kishte
dhene 3 here kuroren mbreterore Cezarit, por ky i fundit e kishte refuazuar), Lepidi dhe
Oktaviani (djali i adoptuar i Cezarit);
b) Ndryshe nga Triumvirati i Pare, qe ishte nje pakt privat, Triumvirati i Dyte ishte nje
magjistrature e vertete, pra nje detyre publike e njohur nga shteti;
c) Epoka e Augustit
 Titujt e Oktavianit
– Komandant absolute i ushtrise
– Tribun i plebejve – me te drejten per te bllokuar ligjet, pra me te drejten e vetos;
– August i Hyjnueshem – si atribut i perendise Jupiter, duke nenkuptuar karakterin e
shenjte te pushtetit te tij
– Perandor
– Princepes
– Senator i pare
d) Fillimet e qeverisjes se Oktavianit shenojne fundin e republike dhe fillimin e nje tipi te ri qeverisje
monarkike, e quajtur perandori. Si date e lindjes se perandorise merret viti 31 p.k.
FUSHAT R E F O R M A T E A U G U S T I T
Pushteti  ruajti autoritetin e Senatit dhe i dha funksion ligjvenes;
 vuri ne Senat perkrahesit e tij;
 kaloresit i punesoi ne aparatin shteteror;
 largoi plebejte nga jeta politike;
 krijoi nje keshill prej 20 vetesh, qe quhej “Miqte”, i cili pergatiste ligjet, qe kalonin per
miratimin formal te Senatit;
 u mbeshtet ne parimin: administrimi i te barabarteve: perandor - senat
Nderimet  ndermori ndertime te medha qytetare dhe luksi: rruge, tempuj, ura, vepra ujitese;
 u ndertuan qytete te reja;
Familja  nxorri ligje, qe forconin familjen, si institucion;
 denonte ashper tradhetine bashkeshortore;
 ligjeroi nderhyrjen e shtetit ne familje;
Ushtria  i dha veteraneve toka si shperblim;
 organizimi ushtarak mbeshtetej tek kohortat e qyteteve dhe garda pretoriane;
 postet komanduese i mbanin senatoret dhe kaloresit;
 ushtari i thjeshte mund te arrinte deri ne graden e centurionit;
 legjionaret rekrutoheshin nga rradhet e qytetareve romake
e) Rezultatet e reformave te Augustit
 Reformat cuan ne lindjen e nje strukture shteterore kolosale, ku nepunesit e emeruar nga
ai nga rradhet e kaloresve ishin me te plotfuqishem, sesa te zgjedhurit nga votat e
Senatit.
 U hodhen bazat per nje fuqizim te papare te perandoreve, si pronaret me te medhenj te
tokes se perandorise, duke i bere senatoret me te forte jo vetem politikisht, por dhe
ekonomikisht.
f) PAX ROMANA – Paqja Romake – Karakteristikat e kesaj periudhe
 Me sundimin e Augustit filloi periudha e quajtur PAX ROMANA. Per shume vjet Mesdheu
gezoi paqe dhe zhvillim.
 Lojrat romake, qe zhvilloheshin nje here ne 100 apo 110 vjet, Augusti i organizoi ne
vitin 17 me madheshti te jashtezakonshme per 3 dite e 3 net.
 U be e mundur arritja e unitetit, rendit dhe zhvillimit.

14. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
14
 Romaket e jepnin qytetarine me bujari.
 Ne kete periudhe zhvillimi ekonomik ishte mjaft i dukshem.
 Ndertimet e reja i dhane shtytje te madhe tregtise.
g) E drejta romake eshte krijim i nje prej legjislacioneve me te rendesishme te letersise boterore ne
pergjithesi. Ajo bazohet:
 Ne te drejten e prones private, te ruajtjes dhe te pacenueshmerise se saj.
 Krijon te drejten e institucionit te testamentit dhe te rregullave te trashegimise
 Thjeshtezoi procesin e procedurave
 Perpunoi nocionin e personit apo subjektit juridik
1. Perandoret e fundit romake
 Diokleciani ( i biri i nje skllavi me origjine ilire nga Dalmacia )
– ndau perandorine romake ne 4 pjese midis tij, Maksimilianit, Galeri, Konstanc Klorit;
– beri nje ndarje te re administrative, ku e ndau perandorine ne 100 provinca;
– ndau pushtetin ushtarak nga ai civil;
– i la nje lloj vetqeverisje provincave;
– vendosi ligjin e vjeljes ne natyre te taksave;
 Kostandini i quajtur i Madh ( i biri i Konstanc Klorit me origjine ilire )
– themeloi kryeqendren e re te Perandorise Romake – Kostandinopojen, ne breg te Bosforit;
– ne kryeqytetin e ri u krijua nje Senat tjeter, pavaresisht nga ai i Romes;
– hartoi Ediktin e Milanit, qe u dhuronte lirine e besimit te krishtereve
 Romuli (Odoakri) ishte perandori i fundit romak;
2. Shkaqet e renies se Perandorise Romake jane:
 Periudha e gjate e luftrave solli dobesimin e ushtrise.
 Ndryshimet ekonomike. Hendeku midis te pasurve dhe te varferve u thellua me teper.
Aristokratet u grumbulluan ne cifligje te medha, qe po zevendesonin latifondet, duke sjelle
renien e qyteteve.
 Zvogelimi i popullsise nenkuptonte me pak fuqi puntore, ushtare dhe taksapagues.
 Humbja e besimit ndaj qeverise vinte si rrjedhoje e ndryshimeve te shpeshta ne
drejtimin e perandorise dhe jo te gjithe drejtuesit ishin te afte.
 Dyndjet barbare, qe u shoqeruan me djegie, sulme, masakra, plackitje, etj.
TEMA 7 – Hebrenjte dhe Perhapja e Krishterimit
1. Shtrirja gjeografike – hebrejte shtriheshin ne jug te fenikasve, ne territorin e Izraelit te sotem;
2. Tiparet e qyteterimit hebre
 Qyteterimi hebre lidhet ngushte me emrat e Abrahamit, Jozefit, Saulit dhe Davidit.
 E gjithe historia e hebrejve eshte e pasqyruar ne “Bibel”.
Abrahami
 me te fillon historia e hebrejve
 udhehoqi fise hebre drejt tokes se se Kananit, duke e quajtur toke e premtuar – Pelishtin – sot
Palestine
Jozefi
 rreth v. 1700 p.k. hebrejte emigruan ne Egjipt per shkak te mungeses se ushqimit
 meqe faraonet nuk priten mire hebrejte dhe i kthyen ne skllever, ne v. 1290, Moisiu i ktheu
hebrejte ne token e Kananit dhe deri ne v. 1020 – 1000 ata ishin popull nomad
Sauli – krijoi mbreterine e hebrejve
Davidi
 quhet themeluesi i vertete i shtetit hebraik
 ne kohen e tij hebrejte u shtrine nga lumi Eufrat deri ne gjirin e Akabase
 ai caktoi si kryeqytet Jeruzalemin

15. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
15
 hebrejte u bene te njohur si nje popull me nje zot – monoteist – feja e tyre u quajt Judaizem.
3. Si u perhap Krishterimi
Krishterimi lindi ne shekullin e pare kur shoqeria skllavopronare kishte hyre ne krize te rende nga cdo
pikepamje. Masat e gjera, qe jetonin ne mjerim e kishin humbur shpresen se do te gjenin drejtesi ne
boten reale. Keshtu lindi ideja se shpetimi dhe drejtesia do te gjehej ne boten e pertejme, me ate qe
lidhet me vdekjen. U braktis politeizmi (besimi ne shume perendi) dhe u perhapen idete e kristianizmit.
4. Bibla perbehet nga dy pjese:
 Dhjata e vjeter ku profetizohet ardhja e Mesise ( sipas hebrejve ky ishte Shpetimtari per
te ndeshkuar padrejtesite dhe per te vendosur drejtesine e enderruar).
 Dhjata e re perbehet nga:
– ungjijte sinoptike te Mateut, Markut, Lukes, Gjonit;
– Aktet e Apostujve;
– Letrat e Shen Palit;
– Libri i zbuleses i Shen Gjonit
Nga Dhjata e Re mesojme se Mesia i shumepritur, i quajtur Jezu Krisht, lindi ne Betlehem
nga virgjeresha Mari.
5. Krishterimi ndahet ne dy faza:
 E para – eshte faza e krishterimit apostolik e kohes kur vete Krishti bashke me apostujt
predikonte ne toke.
 E dyta – zhvillimi pas vdekjes dhe ringjalljes se Jezu Krishtit nga nje prej apostujt e tij me
energjike, Shen Pali
6. Dy idete kryesore te Krishterimit jane:
 Krishti erdhi ne toke si misherim i Logosit (fjales se Zotit) dhe tek ai jetuan se bashku 2
natyra – natyra njerezore e vdekshme dhe natyra hyjnore e pavdekshme
 Ideja e Trinitetit, qe perbehet nga Perendia At – i biri Krishti – Fryma e Shenjte
LINJA III – QYTETERIMI BOTEROR NE MESJETE
(shek. V - XV)
TEMA 1 – Qyteterimi Bizantin
1. Formimi i Perandorise Bizantine
 Sulmet e fiseve barbare ishin bere aq te shpeshta sa po rrezikonin ekzistencen e Perandorise
Romake ne lindje me qender Kostandinopojen. Keshtu perandoret romake perdoren menyra te
ndryshme me ato si :
– dhenien e parave
– ofrimin e privilegjeve dhe ofiqeve
– berja aleate
 Ne vitin 395, Teodosi beri ndarjen zyrtare te Perandorise Romake ne 2 pjese:
– Perandoria Romake Lindore me qender Kostandinopojen, qe ia dha djalit te tij Arkadit (me
vone kjo pjese u quajt Bizant);
– Perandoria Romake Perendimore me qender Romen, qe ia dha djalit me te vogel, Onorit;
– Kjo ndarje njihet ne histori si vija e Teodosit.
2. Viti 395 shenon ne histori fillimin e nje periudhe te re te quajtur Historia e Mesjetes;
3. Bizanti, perandoria me jetegjate qe ka njohur historia – 1000 vjet jete – perfshinte vendet ballkanike,
territoret e Azise se Vogel, Sirine, Palestinen, Egjiptin, etj.
4. Dallimet midis Perandorise Perendimore Romake dhe Perandorise Lindore (Bizantit)

16. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
16
PERANDORIA PERENDIMORE ROMAKE PERANDORIA LINDORE BIZANTI
1.Tregtia dhe jeta ne qytete ishte ne renie 1.Ishin fuqizuar se tepermi qytetet e medha dhe
tregtia
2.Perandoria po ndahej ne nje numer
shtetesh feudale
2.Perandoria qeverisej nga nje monark i fuqishem
3.Ne zhvillimin e kultures u be faktor
marres
3.Ne zhvillimin e kultures u be faktor dhenes
4.Gjuha e sherbimeve fetare ishte latinishtja 4.Gjuha e sherbimeve fetare ishte greqishtja
5.Kisha dhe Papati,pervec pushtetit shpirteror,
kishin dhe ndikimepolitike
5.Kisha ishte e varur nga perandori dhe pergjigjej
para tij
6.Pushteti i Papes u dobesua si rrjedhim i
fuqizimit te peshkopeve
6.Ndodhi e kunderta
5. Periudha e Justinianit
 Perandoria Bizantine arriti kulmin e lulezimit te saj me te madh ne shek. VI (527), qe u quajt edhe
koha e Justinianit te Madh;
 Arritjet me te medha te Justinianit ishin ne fushen e legjislacionit, ku hartoi ate qe njihet ne
histori ‘’Kodi i Justinianit’’ – mbledhja, sistemimi dhe nxjerrja e korpusit ligjor te perandorise;
 Rendesia e ketij Kodi – me ligjet e tij, Justiniani, krijoi bazen e te drejtes bizantine qe do te
behej burim per legjislacionin e mesjetes.
 Periudha e Justinianit ishte plot kontradita sepse:
– nga njera ane beri ndertime madheshtore, nga ana tjeter fortifikoi kufijte e Bizantit per t’u
mbrojtur nga ‘’barbaret’’;
– nga njera ane shpalli lirine dhe barazine formale te te gjithe njerezve perpara ligjit,
nga ana tjeter sundoi ne menyre te paskrupullt, me dinakeri dhe pabesi.
 Gjate periudhes se Justinianit, ne jeten politike dhe publike te Bizantit, rol kryesor luajten
2 grupime:
– te gjelberit – zejtaret, qytetaret, pronaret e vegjel
– te kaltrit – aristokracia
Justiniani mbajti anen e ‘’te kalterve’’. Konfliktet e vazhdueshme midis 2 grupimeve cuan ne
shperthimin e kryengritjes (v.532) te quajtur NIKA (fitore). Kjo kryengritje beri qe per nje moment
Justiniani te mendoje per braktisjen e fronit. Ne mbreterimin e tij ai ishte mbeshtetur fuqishem nga
gruaja e tij, Teodore, prandaj edhe kete here ai u mbeshtet energjikisht nga ajo, gje qe solli shtypjen e
kryengritjes.
6. Faktoret qe sollen qendrueshmerine e Bizantit jane:
 Sistemi i qendersuar i administrimit pasi monarkia mbeshtetej ne nje administrate te
mirepergatitur;
 Vazhdimesia e ekonomise se mallrave, ku perdorimi i parase lehtesonte tregtine dhe pagesen e
taksave;
 Ekzistenca e nje ushtrie te qendrueshme e te stervitur mire;
 Tokat, qe mbeten nen kontrollin e Bizantit, ishin mjaft unike e te qendrueshme, pa nje
perzgjedhje te madhe te popujve;
 Kisha ortodokse ishte e lidhur ngushte me shtetin dhe ishte aleate e monarkise;
7. Dyndjet sllave
 Sllavet ishin nje popull qe shtriheshin nga Elba – Perendim deri ne Vollgen e Siperme – Lindje;
 Dallohen:
– Sllavet e perendimit – ne lumenjte Vistula, Oder dhe Elba – ceket, moravet dhe polaket;
adoptuan qyteterimin dhe fene e perandorise romake;
– Sllavet e lindjes – nga malet Karpate deri ne Detin e Zi – u njohen me emrin ruse, ndersa
bizantinet i quajten ante; keto jane dega me e madhe e kesaj popullsie;
– Sllavet e jugut – depertuan ne Bizant ne shek, VI, me pas ne shek. VII depertuan ne
Ballkan; adoptuan qyteterimin dhe fene bizantine;

17. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
17
8. Trashegimia bizantine permban:
 Legjislacionin bizantin te Leonit VI, ku percaktohet pozicioni i perandorit si i zgjedhur
nga Zoti dhe mbrohej nga pushteti hyjnor.
 Biblioteken e Perandorise me kryevepra filozofike dhe letersi klasike
 Artin – Kisha e Shen Sofise
 Bizanti u be faktor dhenes, kurse Perendimi faktor marres sepse:
– Bizanti u be vendi ku kultura dhe qyteterimi i lashte greko – romak vazhduan te jetojne ne
shekuj;
– Bizanti shpetoi nga harresa e kohes te drejten romake, poezine, filozofine, shkencat e
ndryshme;
– Bizanti ia percolli keto pasuri te pacmueshme popujve te ndryshem te Evropes
Perendimore;
9. Ndarja e kristianizmit
 Me krijimin e dy perandorive u pasqyruan qarte dhe problemet e besimit fetar:
 Dallimi : menyra e besimit fetar dhe e predikimit
– Ne kishat bizantine gjuha e sherbimeve fetare ishte greqishtja, ndersa ne ate
romake latinishtja
– Prifterinjte ortodoks martoheshin, ndersa katoliket jo
 Ndryshimi : ne marredheniet midis kishes dhe autoritetit shteteror
– Ne Perendim, kisha dhe Papati, pervec pushtetit shpirteror, kishin dhe ndikime
politike, ndersa ne Lindje, kisha ishte e varur nga perandori dhe pergjigjej para
tij
 Kontradita : ceshtja e kontrollit te kishes
 Ne vitin 1054 u vulos zyrtarisht ndarja e Kishes se Krishtere (kjo ndarje u quajt Skizma e Madhe)
ne:
Kisha Katolike Romake drejtuar nga Papati (Vatikani) ne Rome me gjuhe zyrtare latinishten;
Kisha Ortodokse Lindore drejtuar nga Patrikana e Kostandinopoje, me gjuhe zyrtare
greqishten;
10.Faktoret qe sollen renien e Perandorise Bizantine
 Rreziku i pushtimit nga turqit selxhuke te ardhur nga Azia e Mesme;
 Kryqezatat dhe luftrat civile;
 Pushtimi i Bizantit nga turqit osmane, por pa Kostandinopojen. Sulmi dhe pushtimi i
Kostandinopojes nga turqit dhe vrasja e perandorit bizantin Kostandin Paleologu shenon fundin e
Bizantit.
TEMA 2 – Lindja dhe perhapja e islamizmit
1. Arabia perpara lindjes se islamizmit
 Krahas ‘’Tokes se Shenjte’’, ku lindi besimi jahudit dhe kristian ne Palestinen e sotme, ne juglindje
te ketij vendi shtrihej dhe nje tjeter ‘’Toke e Shenjte’’, Arabia – vendi ku lindi besimi islam.
 Arabia eshte gadishulli me i madh ne bote, ku behej nje jete shtegtare (beduine).
 Nje nga qytetet kryesore ishte Meka, ku njerezit shkonin per te adhuruar nje faltore e quajtur
Qabe – me me shume se 300 statuja (zotat e fiseve arabe) dhe nje gur te zi (i shenjte).
2. Muhamedi (570 – 632) – themeluesi i islamizmit
 Feja e re islame i fiksoi kodet e veta ne librin e shenjte te islamit, ne Kuran.
 Kurani i ndalonte myslimanet qe: te luanin per te fituar; te pinin alkool; te ishin te pandershem; te
ishin lakmitare;
 Meqe me mesimet e tij, Muhamedi preku interesat e aristokracise se Mekes, ai me nje grup te
madh pasuesish, ne v. 622, u larguan nga Meka per ne Medine. Ky largim njihet si haxhillek dhe
viti 622 u quajt viti 1 i kalendarit mysliman.
3. Shoqeria islame

18. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
18
 Myslimanet lejuan qe besimtaret e tjere te praktikonin ritet e tyre fetare, por ata duhet t’i
bindeshin ligjeve myslimane si dhe te paguanin taksa te caktuara. Popujt e tjere, qe nuk besonin
ne nje Zot te vetem, detyroheshin te ktheheshin ne fene islame.
 Drejtuesi politik e fetar ne shtetin mysliman quhej kalif.
 Me ligjin e ri islam, gruaja fitoi disa te drejta:
– perfitonte pjese ne trashegimine e familjes dhe ne perdorimin e prones;
– grate e shtresave te larta mund dhe te arsimoheshin;
– por grate nuk gezonin te drejten e barazise me burrin;
– me pas, gruaja myslimane vishej e mbuluar me perce, sa here qe shfaqej ne public;
– gruaja jetonte ne nje siperfaqe te vecante, ku nuk mund te futej asnje burre tjeter, pervec
pjesetareve te familjes.
 Vepra e famshme ‘’Nje mije e nje net’’, shpesh e quajtur dhe ‘’Netet arabe’’, eshte krijuar ne Bagdat
 Arabet ishin udhetare te shquar
 Besimi luajti nje rol te rendesishem edhe ne arkitekturen e botes myslimane, ku bien ne sy
xhamite dhe kullat e minareve
 Ne xhami nuk kishte statuja ose figura shenjtoresh, pasi tradita myslimane nuk i lejonte. Vetem
fragmente te Kuranit zbukuronin muret e brendshme te xhamive.
TEMA 3 – Sistemi feudal dhe rendi i ri shoqeror ne Evropen Perendimore
1. Kuptimi mbi feudalizmin – Feudalizmi (shek. IX – XI) nenkuptonte perqendrimin e pushtetit real ne
duart e lordeve te fuqishem rajonal dhe vendor, nderkohe qe mbreti qendronte ne maje te hierarkise.
2. Dy elementet baze te shoqerise mesjetare ne shek. IX – XI ishin:
Feudalizmi – rregulli baze i politikes mesjetare
Sistemi cifligar – rregulli baze i ekonomise mesjetare
3. Ne feudalizem ekzistonte sistemi i vasalitetit midis lordit dhe vasalit:
Detyrimet e lordit ndaj vasalit: Detyrimet e vasalit ndaj lordit:
– i jepte toke nga toka e tij
– i siguronte drejtesi
– i siguronte shtepi dhe mbrojtje
– i sherbente ushtarakisht rreth 40 dite ne vit
– i garantonte besnikeri ne menyre solemne
– paguanin nje kuote te caktuar per lording
– e mbeshteste lordin ne cdo beteje te ndermarre prej tij
4. Tiparet e çifligut
 Sistemi cifligar mbeshtetej ne te drejtat dhe detyrat midis lordit dhe bujkut te tij;
 Marreveshja midis lordit dhe bujkut e detyronte kete te fundit te punoje ne keto toka gjithe jeten;
 Bujqit nuk ishin te lire te largoheshin nga cifligu pa lejen e lordit, madje, nje lord kur merrte nje
ciflig e merrte bashke me bujqit qe jetonin ne te;
 Cifligu ishte vetprodhues dhe ne te jetonin 15 – 30 familje
 N.q.s. burrat punonin token e lordit, grate i benin punet e shtepise
 Bujqit benin nje jete te izoluar dhe nuk dinin c’ndodhte ne cifligun tjeter, prandaj dhe
kryengritjet e bujqeve jane te pakta.
5. Shoqatat e prodhuesve – tipari kryesor i periudhes mesjetare
 Formoheshin nga zejtare e tregtare, qe praktikonin te njejtin produkt apo tregti;
 Organizimi i tyre percaktohej nga nje rregullore e brendshme;
 Nje zejtar, qe hapte nje veprimtari, nuk mund ta vazhdonte ate pa u bere anetar i shoqates
perkatese;
 Shoqatat nuk lejonin konkurimin e lire;
 Anetaret e nje shoqate duhet ta mbanin dyqanin hapur ne orare te barabarta, te
prodhonin me te njejten cilesi dhe te vendosnin cmime te njejta;

19. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
19
T E M A 4 – Qytetet mesjetare
1. Faktori kryesor i lindjes se qyteteve mesjetare eshte i lidhur me shperberjen ekonomise natyrore
dhe zhvillimin e tregtise;
2. Tiparet kryesore te qyteteve mesjetare ishin:
a) Ishin te fortifikuar
 rrethoheshin me mure te trasha
 nga jashte murit hapej nje kanal i gjere uji
 per te hyre brenda murit sherbenin porta te
dhe ura levizese
 pjesa e siperme e mureve ishte me bedena
 rruget ishin te ngushta, te papastra
kalldrem
 shtepite ishin dy-kateshe
b) Nuk u shkeputen perfundimisht nga bujqesia – Qytetet kishin nje natyre gjysem-bujqesore,
pasi jo vetem qe cdo familje mbante bageti, por dhe shume qytetare kishin, jashte qytetit,
bahce, vreshta, toke, etj.
c) Prekeshin shpesh nga semundjet epidemike dhe zjarret
 Per shkak te papastertise qe mbizoteronte ne qytet, binin shpesh semundje
epidemike, qe benin kerdine ne njerez;
 Rruget e ngushta te qytetit nuk lejonin mjetet primitive te zjarrefikjes te shkonin
ne vendin e zjarrit.
d) Popullsia e qyteteve ishte e larmishme, ku dalloheshin tre shtresa te popullsise qyyetare:
 Patricati – qe zoteronte qeverisjen e qytetit;
 Shtresat e mesme – te perbera nga tregtare e zejtare
 Shtresa e ulet – hamenj, sherbyes, cirak, te papune, lypes, etj.
e) Qytetet mesjetare veteqeveriseshin. Jeta e qytetareve ishte e lidhur ngushte me fshatin. Por
ne fshat, pronat e medha tokesore ishin ne dore te feudalit, qe kishte nen varesi fshataret
bujkrober. Qe te shkeputeshin nga pushteti i feudalit dhe i mbreterve, qytetet mesjetare filluan
te veteqeverisen ne formen e polisit, si ne Greqine Antike. Qyteti qeverisej nga keshillat
(Patricati) dhe nepunesit e vet.
3. Jeta ekonomike ne qytetet mesjetare ishte e organizuar ne shoqeri, si:
a) Korporata ose esnafet
 Kuptimi – bashkimi i zejtareve te se njejtes zeje ose ose te perafert, ne shoqata
prodhimi;
 Qellimi – mbrojtja nga konkurenca;
 Organizimi
– Kishin rregulloren e vet, ku percaktohej sasia e prodhimit vjetor per cdo zejtar
anetar, si dhe cmimi i mallit te prodhuar
– Ne krye te korporates zgjidhej nje kryemjeshter, kishte nje sekretar, si dhe
kontrolloret qe merreshn me financat dhe zbatimin e rregullores;
– Korporata zgjidhte dhe nje udheheqes ushtarak, qe pergatiste ushtarakisht
femijet e korporates, si dhe organizonte mbrojtjen e shtetit;
 Ne punishten e zejtarit hasje nje sistem varesie te tipit feudal, ku mjeshtri (zejtari),
mbante ne pune 1 ose 2 ndihmes mjeshter dhe po aq cirake; keto te fundit ishin nen
varesine e mjeshtrit dhe punonin tek ai pa pagese, me synimin per te mesuar zanatin
dhe per te marre titullin mjeshter;
b) Gildet dhe hanzat
 Gildet – ishin bashkime te tregtareve te te njejtit qytet, qe kishin rregulla te njejta me
korporatat; elementi me i rendesishem i saj ishte njesia e armatosur;
 Hanzat – ishin bashkime te tregtareve te nje rajoni, ku perfshiheshin disa qytete;
c) Dalja e qyteteve gjalleroi tregtine europiane, qe u shoqeruan me:
 krijimin e dy pellgjeve te medha tregtare: i Mesdheut dhe ai i Balltikut;
 emetimin dhe qarkullimin e shume lloje monedhash, gje qe krijoi shtresen e
huadhenesve dhe bankat;
4. Llojet e qyteteve mesjetare
a) Qytet – shtetet – u krijuan si rrjedhoje e luftrave te qyteteve per te fituar pavaresine nga
pushteti i feudalit ne tokat e te cilit ata ishin krijuar;

20. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
20
b) Qytet – perandorak – u krijuan si rrjedhoje e mbeshtetjes qe i dha perandori qyteteve per t’u
cliruar nga sundimi i senjoreve apo mbreterve te shteteve te vogla; jane tipike ne Gjermani;
c) Qytet – komune – jane tipike ne Angli e ne France dhe u krijuan si rezultat i luftes sa qyteteve
kunder senjorit feudal, qytetet fituan te drejten e vetqeverisjes, por i paguanin senjorit feudal
nje takse vjetore;
TEMA 5 – Kryqezatat
1. Kryqeztatat jane ekspedita ushtarake te kryera ne shek. XI – XIII, te frymezuara dhe te financuara nga
Kisha Katolike per te shpetuar vendin e origjines se krishterimit, Jeruzalemin, nga myslimanet, pra per te
cliruar varrin e Krishtit nga “te pabeset”;
2. Ato u zhvilluan ne lindje kunder turqve selxhuke ne Azine e Vogel dhe arabeve myslimane;
3. Ne fushatat e kryqezatave moren pjese njerez nga shtresa te ndryshme:
a) Bujkrober – qe shpresonin te fitonin lirine;
b) Tregtare – te etur per fitime;
c) Fshatare te mesem e te varfer;
d) Feudale e kalores;
e) Te pakenaqurit dhe ambiciozet;
4. Nismetar i kryqezates se pare ishte papa Urbani III, i cili e nisi kete fushate edhe per ti dhene fund
rivalitetit midis lordeve dhe fisnikeve, duke menduar se kauza e krishterimit do t’i bashkonte ato;
5. U zhvilluan rreth 8 kryqezata por 4 prej tyre ishin me te medhate:
a) Kryqezata e pare (pranvere 1097 – 1099) – kryqtaret, pasi kaluan ne Ballkan e ne Shqiperi,
arriten ne Azine e Vogel duke pushtuar Sirine e Palestinen, hyne ne Jeruzalem dhe shpallen
krijimin e kater mbreterive; feudalet europian u shpallen zoter te tyre;
b) Kryqezata e dyte (1144 – 1187) – shkaku u be rimarrja e Edese, monarki kristiane nga
myslimanet; ne kete fushate moren pjese mbreti i Frances dhe i Perandorise se Madhe Romake;
kryqtaret do te hasin ne nje qendres te ashper te Sulltanit te Egjiptit, Saladin, i cili pasi bashkoi
ushtrine egjiptiane me ate siriane, me thirrjen Xhihad ose lufte e shenjte, pushtoi Jeruzalemin;
c) Kryqezata e trete (1189 – 1192) – u zhvillua per te rifituar territoret e humbura; ne te mori pjese
mbreti i Anglise, Rikardi; kryqtaret pesuan disfate nga ushtria e Saladinit, midis te cilit dhe
mbretit anglez u nenshkrua nje pushim trevjecar, si dhe lejuan hyrjen e lire te pelegrineve
kristiane ne Jeruzalem;
d) Kryqezata e katert (1202 – 1204) – u thirr nga papa Inocenti; kjo kryqezate nuk u drejtua per
tek varri i Krishtit ne Jeruzalem, por kunder Kostandinopojes;
6. Rrjedhojat e kryqezatave
a) U dobesua pushteti dhe autoriteti i papatit dhe i kishes katolie;
b) Fisniket europiane pesuan goditje te madhe, pasi financat e tyre u dobesuan shume;
c) Ne fushata humben jeten mjaft njerez;
d) Nga kjo lufte perfituan mbreterit europiane, te cilet kishin me pak kundershtare ne rradhet e
fisnikeve;
e) Gjetja e rrugeve te reja tregtare mundesoi shkembime me intensitet nga Lindja ne Perendim dhe
anasjelltas;
f) Njohja me nje kulture te re coi ne nderthurjen e kultures perendimore me ate lindore;
TEMA 6 – Perandoria e Karlit te Madh
1. Krijimi i Perandorise se Karlit te Madh
 Karli, i biri i Pepinit, i njohur ne histori i Madh, kishte si synim venien ne zoterim te sa me shume
tokave, prandaj krijoi nje perandori, qe shtihej:
lumi Ebro, malet Pirenej dhe oqeani Atlantik – ne perendim
lumi Elba, lumi Danub dhe Adriatiku – ne lindje
deti Balltik – ne veri
Italia Jugore – ne jug

21. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
21
 Ne vitin 800 ai u kurorezua nga papa Leo III si ‘’perandor romak’’ dhe territorin e tij e shpalli
perandori.
 Karli i Madh riberi bashkimin e Evropes Perendimore, ku perveç frankeve perfshiheshin dhe
shume popuj te tjere.
 Ai bashkoi qyteterimin gjerman me elemente te kultures greko – romake, duke krijuar nje
qyteterim te ri, qe ishte karakteristike e gjithe mesjetes se hershme.
2. Tiparet e Perandorise se Karlit te Madh
 Karli krijoi nje shtet te centralizuar, ku nepunesit benin betimin perpara tij.
 Ai beri riorganizimin e aparatit shteteror. Veprimtaria e administrates qendrore u perqendrua
rreth oborrit perandorak dhe Karli i Madh nxirrte te gjitha urdheresat.
 Ne provinca, perfaqesues te pushtetit qendror ishin kontet e me pas vinin viskontet.
 Karli i Madh beri perpjekje per zhvillimin e arsimit, prandaj nxorri dekrete, qe ngarkonin
manastiret me detyren per te hapur shkolla.
3. Pse Perandoria a Karlit te Madh nuk ishte plotesisht e qendersuar? - Sepse:
 Lidhjet midis qendres dhe provincave te shumta e te largeta nuk ishin krejtesisht te
rregullta. Prandaj kontet ndjenin nje fare pavaresie nga qendra.
 Perandoria perbehej nga shume popuj qe nuk kishin te njejten gjuhe, zakone, kulture. Çdo
popull ruante dhe perdorte te drejtat e veta zakonore. Si rrjedhoje e kesaj u formuan:
kombi francez – nga perzierja e frankeve salike dhe ripuare me romaket
kombi italian – nga perzierja e langobardeve me italiket – romane.
4. Arsyet e coptimit te Perandorise se Karlit te Madh jane:
 nuk kishte krijuar nje ushtri te perhershme.
 nuk kishte nje sistem te caktuar taksash per te siguruar te ardhura te mjaftueshme
 pas vdekjes se Karlit te Madh ne fronin e perandorise erdhi Ludovigu ( i biri ) e pas tij 3 djemte
e tij, qe kishin grindje me njeri – tjetrin dhe çuan ne percarjen perfundimtare te perandorise.
5. Traktati i Verdunit, i vitit 843, e ndau ne 3 pjese Perandorine e Karlit te Madh. Ky traktat
percakton, ne vija te pergjithshme, formimin e Frances, Gjermanise dhe Italise.
6. Pasojat qe solli renia e Perandorise se Karlit te Madh
 Ndodhi nje renie e pergjithshme ekonomike
 U dobesua pushteti qendror
TEMA 7 – Pushteti mbreteror ne Angli
1. Anglia e hershme
Ne shek. V ishulli britanik u pushtua nga 3 fise barbare: nga gjermaniket – jutet, anglot, sakset, qe
filluan rivalitetin midis tyre dhe popullsise kelte. Anglo – sakset dhe keltet populluan pjesen me te madhe
te ishullit. Ne vitin 1066, normanet, te ardhur nga Franca Veriore synuan dhe realizuan pushtimin e
Anglise. Te udhehequr nga Duka i Normandise, Uiliami, normanet fituan mbi mbreterine saksone dhe vete
Uiliami u shpall Mbret i Anglise. Me kalimin e kohes gjuha normane dhe ajo anglo – sakse u perzien duke
dhene gjuhen angleze.
2. Anglia nen Uiliam Pushtuesin (sic u mbiquajt ai)
 Uiliami beri nje rindarje te tokave duke mbajtur per vete 1/6; pjesen tjeter e ndau midis baroneve
dhe lordeve, feudaleve norman;
 Vendosi kontrollin e tij te rrepte mbi provincat;
 Realizoi nje nga regjistrimet e para te popullsise dhe pronave per te percaktuar sasine e taksave qe
duheshin mbledhur. Ky regjister njihet ne histori me emrin ‘’Dondermjetday Book’’ ose ‘’Libri i
gjyqit te tmerrshem’’.
3. Anglia nen Henrikun I (djali i Uiliamit) dhe Henrikut II
 Henriku I vendosi sistemin gjyqesor te pergjithshem per te gjithe Angline;
 Henriku I dergonte gjyqtaret e oborrit ne cdo skaj te mbreterise per te zhvilluar gjykime duke
kufizuar gjykimet kishtare dhe te lordeve feudale;

22. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
22
 Gjate Henrikut I vendimet e ketyre gjyqeve shkruheshin dhe ruheshin si model per gjykime te
tjera, prandaj u quajten ligje te pergjithshme.
 Henriku II zhvilloi me tej sistemin gjyqesor, kur u krijuan dhe jurite e gjykimit.
4. Anglia nen Rikard Zemerluanin dhe Xhonin pa toke (bijte e Henrikut II)
 Ne kete kohe u dobesua dukshem pushteti mbreteror
 Rikardi, pothuajse, nuk jetoi ne Angli, pasi u mor me kryqezatat ne lindje dhe me luftrat
ne France
 Xhoni, pasi pesoi humbje te vazhdueshme neper luftra, vendosi te rrise taksat, por kjo rebeloi
banoret, te cilet ne v. 1215 e detyruan Xhonin te vulose ‘’MAGNA KARTA’’ ose ‘’Karta e
Madhe e Lirive’’.
 Qellimi i hartimit te Kartes ishte mbrojtja e te drejtave te fisnikeve, qe shprehet ne 3 parimet
e deklaruara ne te:
– Takse vetem me perfaqesim
– E drejte per gjykim
– Fuqi e kufizuar e mbretit
5. Karakteristikat e Parlamentit anglez nen sundimin e Eduartit
 Parlamenti i kishte rrenjet ne traditat e lashta anglo – saksone
 Para marrjes se vendimeve, kerkoheshin keshilla nga keshilltare te monarkut, qe takoheshin ne
Keshillin e Madh, i cili u kthye ne Parlamentin anglez.
 Ne parlamen perfaqesoheshin interesat e 3 shtresave te mbreterise
 Eduarti ishte i pari qe thirri nje parlament te pergjithshem te shtresave: lordet laike e fetare,
kaloresit dhe qytetaret
 Parlamenti fitoi te drejten te miratoje taksa;
 Parlamenti dhe Magna Karta krijuan nje monarki te kufizuar. Kufizimet per pushtetin e
sundimtarit ishin:
– Shtetasit anglez kishin liri te caktuar
– Mbreti nuk mund t’i dhuronte keto liri
– Fuqia qeverisese nuk mund te ushtrohej vetem nga mbreti, por prej mbretit dhe
parlamentit te marre se bashku
6. Mbreteria e Bashkuar Angleze dhe Lufta e 2 Trendafilave
Ne shek. XIV Eduarti III arriti te fuse ne territorin e Anglise – Skocine, Uellsin dhe Irlanden. Por
bashkimi i vendit ne nje monarki te vetme ishte nje proces qe nuk u krye lehte, pasi ekzistonin
marrdhenie te acaruara midis 2 grupimeve,
 feudalet e veriut drejtuar nga Dinastia e Lankastereve – kishin ne steme trendafilin e kuq;
 feudalet e jugut drejtuar nga Dinastia e Jorkeve – kishin ne steme trendafilin e bardhe;
Kjo lufte, qe zgjati 30 vjet (1455 – 1485), ne histori njihet me emrin ‘’Lufta e Trendafilave. Lufta, ne
teresi, coi ne dobesimin e shtreses se aristokracise, kur mbret u be Henri Tudor ose Henri VII. Ky
e lidhi sundimin e tij me perpjekjet per bashkimin e Anglise dhe kete e vertetoi pasi u martua me nje
grua nga pala kundershtare. Henri VII bashkepunoi vazhdimisht me parlamentin. Anglia do te
mbetej vendi i vetem, ku u realizua ndarja e pushtetit ndermjet mbretit dhe parlamentit.
TEMA 8 – Krijimi i monarkise kombetare ne France
1. Franket (popullsi gjermane) u vendosen ne perandorine e dikurshme romake
2. Ne fund te shek. IV u vendosen ne lumin Ren dhe afer detit te Veriut, deri ne Gali ( rreth v.481)
3. Prijesi i tyre, Klodvigu, qe shenon fillimin e sundimit te Dinastise Merovinge:
– arriti te bashkoje te gjithe franket ne nje mbreteri te vetme qe shtrihej ne ¾ e Galise
– pushtoi Galine e Veriut (me qender Parisin e sotem) dhe Galine Lindore
– ne mes te v.490 ai perqafoi krishterimin, duke u pagezuar vete ne fillim e me pas franket e
thjeshte, per te siguruar mbeshtetjen e peshkopeve galo – romak.
– siguroi ndihmen e popullsise per te zgjeruar territorin e tij
– pas vdekjes se tij (v.511) Mbreteria Franke u nda ne 3 pjese: Burgundia, Austrazia, Mreteria
Franke.
4. Dinastia e hershme franceze

23. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
23
Pas vdekjes se Karlit te Madh dhe krijimit te Frances, ajo ishte e ndare ne territore te vogla te drejtuar
nga feudalet e fuqishem, sepse pushteti mbreteror ishte dobesuar dukshem.
Ndikimi i mbretit ishte i kufizuar vetem brenda tokave qe ai zoteronte.
Ne vitin 987, feudalet e medhenj zgjodhen si mbret te tyrin, kontin e Parisit, Hugo Kapetin, me te cilin
fillon Dinastia e Kapetingeve, qe zgjati 350 vjet.
5. Menyrat qe perdoren mbreterit francez per bashkimin e Frances.
 Kur lordi vdiste pa trashegimtar ishte mbreti ai që merrte pronat e tij
 Aleanca me familjet e medha feudale
 Shfrytezimi i rasteve te mundshme per t’u martuar me vajza te familjeve te fuqishme
 Kur nuk funksiononin mjetet paqesore perdorej dhuna.
6. Politika e ndjekur nga mbreti francez Filipi II (i quajtur Filip August)
 Ishte monarku qe hodhi bazat e nje shteti te bashkuar francez;
 I shkeputi mbretit anglez, Xhonit pa toke, territoret e Frances Veriore, qe coi ne rritjen e hapesires
territoriale te mbreterise se Frances dhe ne fuqizimin e pozitave te mbretit.
 Ai i ndau te gjitha zoterimet ne rrethe te barabarta administrative me ne krye guvernatorin
(nepunes mbreteror), qe emeroheshin nga mbreti dhe raportonin para tij ne menyre periodike.
7. Politika e Luigjit IX (1226 – 1270)
 Te gjitha masat e marra prej tij te conin vetem tek nje synim: forcimin e pushtetit mbreteror.
 Ideali i tij ishte sundimi ne menyre te drejtperdrejte
 Ai e paraqiste veten te pergjegjshem para Zotit, qe sipas tij e kish vene ne fron per te drejtuar
popullin
 Ai arriti te beje paqe me Angline, sipas se ciles, mbreti anglez hiqte dore, nje here e pergjithmone,
nga zoterimet franceze.
 Ne kohen e tij u formua administrata qendrore e Frances.
 U krijua nje institucion i vecante qe do te merrej me zgjidhjen e ceshtjeve gjyqesore qe me vone u
quajt parlament, si dhe nje institucion tjeter, i quajtur dhoma, qe do te merrej me mbledhjen e
taksave dhe shperndarjen e te ardhurave ne te gjithe mbreterine.
 Keshilli mbreteror hartoi ligjet e para, qe u zbatuan ne te gjithe mbreterine.
 Gjyqi mbreteror u shpall gjyqi me i larte i apelit ne te gjithe mbreterine
 Luigji IX detyroi vasalet e tij, qe ne pronat e tyre, te futnin ne qarkullim monedhen e tij
mbreterore, me qellim unifikimi monetar.
8. Karakteristikat kryesore te monarkise absolute ne France - Me Filipin VI (i bukuri)1285 – 1314
 Dinastia Kapetinge arriti kulmin e saj
 Per te rritur autoritetin e tij ndaj feudaleve te medhenj, arriti te siguroje perkrahjen e popullsise
qytetare
 Ne takimin e fisnikeve me klerin (v.1302), Filipi VI ftoi dhe perfaqesuesit e popullsise, takim qe u
quajt Perfaqesite e Pergjithshme, pasi moren pjese 3 shtresat e shoqerise franceze
 Perfaqesite e Pergjithshme benin lidhjen midis mbretit dhe popullit, dhe me gjithe perpjekjet
ky organ nuk u be asnjehere i rendesishem dhe nuk arriti te kufizoje fuqine e mbretit.
9. Ku ndryshon monarkia absolute franceze nga monarkia e kufizuar angleze
 Ne France mbreterit e konsideronin veten te gjithepushtetshem dhe per kete hartua ligje ku fuqia
qeverisese i takon vetem atij, ndersa ne Angli fuqia qeverisese i takonte mbretit dhe parlamentit.
 Ne Angli parlamenti sherbente si forme kontrolli per menyren e qeverisjes se vendit, ndersa ne
France nuk ishte arritur ende te realizohej nje kontroll per fuqine mbreterore.
10. Lufta 100 – vjecare ne France ( v. 1337 – 1453 )
Shkaku i luftes: synimet e vjetra territoriale ndermjet feudaleve francez dhe atyre anglez.
 Feudalet frances kerkonin te merrnin zoterimet e anglezeve ne France dhe mbeshteten luften e
skocezeve ndaj anglezeve;
 Feudalet anglez synonin ruajtjen e zoterimeve te tyre ne France dhe pushtimin e krahines
franceze te Flandres, pasi aty behej tregtia fitimprurese e leshit;
 Fazat e zhvillimit te luftes:
– Faza e pare nga viti 1337 deri ne vitin 1380
– Faza e dyte nga viti 1415 deri ne vitin 1453

24. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
24
 Kthesa kryesore e luftes lidhet me figuren e Zhan D’Ark. Rrethanat qe e nxorren ate ne skenen
historike ishin:
– Se pari, ishin vuajtjet e francezeve nga betejat qe zhvilloheshin ne territorin francez
– Se dyti, rreziku i bashkimit te Frances me Angline, pasi mbreti anglez Henri V ishte
martuar me vajzen e mbretit francez
11.Rendesia e Luftes 100 – vjecare
 Forcoi ndjenjen e unitetit midis francezeve me idealin e Frances si vend i pavarur
 Lufta rriti pushtetin e monarkive
 Oborri mbreteror u forcua nga ana ushtarake
 Taksat, qe u zbatuan gjate luftes, rriten te ardhurat e kurores mbreterore
 Mbreti nuk mbeshtetej me tek trupat e feudaleve vasale, por tek nje ushtri e vogel, e
perhershme dhe besnike ndaj mbretit
T E M A 9 – Trashegimia kulturore mesjetare
1. Besimi fetar
Monoteizmi lindi si rrjedhoje e zhgenjimit te popujve te Lindjes, sidomos te hebrejve, ndaj besimit pagan
ne shume perendi;
Besimet e para monoteiste, judaizmi dhe krishterimi linden ne “Token e Shenjte” te Palestines, ku banonte
populli i lashte hebre;
 Perhapja e krishterimit
a) Krishterimi pranonte e nderonte nje Zot te vetem, me shpresen per nje jete me te mire;
b) Ne fillim perandoret romak e kundershtuan krishterimin pasi ishte kunder: pushtetit hyjnor te
perandorit, ekzistences se skllaverise dhe roberimit te popujve;
c) Krishterimi u njoh dhe u lejua te perhapet si fe ne v. 313 nga perandori romak Kostandin;
ndersa ne v. 380 perandori Teodos e beri ate fe zyrtare te Perandorise Romake; pas ketij akti:
– besimet pagane u shpallen te paligjshme;
– u ndertuan godina te besimit kristian: pagezimore, manastire dhe kisha;
– u shfaqen dhe u shtuan prifterinjte;
– u shkrua libri i shenjte: Bibla ose Dhiata e Re
 Lindja dhe perhapja e islamizmit
a) Besimi islam lindi ne “Token e Shenjte” te Gadishullit Arabik;
b) Muhamedi (570 – 632) ishte themeluesi i islamizmit, qe do te thote dorezim tek Allahu;
c) Ndryshe nga te krishteret qe e nderojne Jezu Krishtin si Zot dhe si profet, myslimanet e
nderojne Muhamedin vetem si profet i Allahut;
d) Pas Muhamedit, Kurani filloi te interpretohej ne menyra te ndryshme, qe cuan ne ndarjen e
myslimaneve ne: sunni dhe shiite;
2. Arsimi
a) Ne shek. V – IX arsimi ne Europe ishte perqendruam ne manastire e peshkopata;
b) Me rritjen e qyteteve mesjetare, zhvillime te reja u shfaqen dhe ne arsim, ku format e saj ishin:
 Shkollat e uleta – prane manastireve dhe kishave, ku pergatiteshin kleriket dhe mesohej
gjuha latine dhe gjuha e ceremonialit fetar katolik;
 Shkolla me karakter te mesem – prane katedraleve episkopale, ku studioheshin 7 arte te lira:
retorika, gramatika, logjika, aritmetika, gjeometria, astronomia, muzika;
 Shkolla me e larte – u shkeputen nga ndikimi fetar duke u bere berthama e universiteteve te
heshme;
c) Universiteti me i vjeter i Europes eshte: i Parisit i shek. XII dhe i Prages i peruruar ne v.1348;
d) Statuti i Universitetit te Parisit krijoi rregullat baze per te gjithe universitetet e Europes, si dhe i
orientoi ato ne 4 drejtime: artistik, mjeksor, juridik, teologjik;
e) Ndersa ne vendet arabe nje rol te rendesishem ne arsim luajten mesimet e Muhamedit, i cili shprehej
se: “Kerkimi i njohurive eshte nje detyre per cdo mysliman, burre ose grua”;
3. Letersia

25. H I S T O R I X
LINJA I LINJA II
#MESUESEAURELA
25
a) Figura me e madhe letrare e letersise mesjetare eshte Dante Aligeri, i cili, vepren e tij “Komedia
hyjnore” nuk e shkroi ne latinisht, por ne nje gjuhe te re, duke u bere keshtu themeluesi i gjuhes
letrare te Italise; keshtu nisi te thyhej monopoli i gjuhes latine;
b) Karakteristike per kulturen mesjetare te Europes eshte ajo qe quhet letersi gojore – folklori; poema me
e famshme ne forme eposi eshte “Kenga e Rolandit”, qe u krijua ne France;
c) Ne boten arabe mesjetare vepra me e famshme eshte “Njemije e nje net”, shpesh e quajtur “Netet
arabe” e krijuar ne Bagdat; ndersa si nje nga poetet me te medhenj eshte Omar Kajami;
4. Shkenca
a) Ne Europen Perendimore, shkenca universitare e mesjetes u quajt skolastike, qe merrej me
interpretimin e fese se krishtere dhe studimin e filozofeve te lashte, si: Aristoteli;
b) Roxher Bekon ishte i pari qe hodhi idene per domosdoshmerine e studimit eksperimental ter natyres;
c) Idete shkencore, pak nga pak, u shkeputen nga teologjia e krishtere, duke u lidhur me nje rryme te
fuqishte te quajtur rryma e humanizmit europian;
d) Humanizmi, qe arriti kulmin e tij ne shek. XV, u zhvillua dhe u perhap ne saje te shpikjes se
shtypshkronjes, qe u quajt tipografi;
e) Ne boten arabe:
 shkenca u mbeshtet te arritjet e shkences antike greko – romake;
 sistemi i numerimit u mor nga indianet;
 filloi te zhvillohej algjebra, ku teoria e algoritmit ishte shpikje e persianeve islamike;
 shpiken busullen dhe prodhuan letren prej pambuku;