1. МАХ НИЙЛҮҮЛЭХ ЛОГИСТИК ТӨВ БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖИЙН
СУДАЛГАА
Оюутан: Г.Эрдэнэ
Удирдагч багш: Б.Асралт (Ph.D)
Механик Инженерийн Сургууль, Логистик тээврийн менежментийн профессорын баг
Э-шуудан:Namaig_Erdene_gedeg@yahoo.com
Хураангуй:
Монгол улсын хөгжлийн гол салбар нь хөдөө аж ахуйн салбар билээ. Хөдөө аж ахуйн
салбар нь Монгол улсын ДНБ-ий 20.6%, ажиллах хүчний 19,9%-ийг эзэлдэг. Манай улс
сэрүүн уур амьсгалтай учир газар тариалан эрхлэхэд тохиромжгүй, хөдөө аж ахуйн
салбар нь нүүдлийн мал аж ахуй дээр голлон тогтож байдаг билээ. Манай улсын хувьд
хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд бэлтгэлийн тогтолцоо бүрэн бүрдэж, хөгжөөгүйгээс
ченжийн худалдаа газар авч, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл ихээр үүсэн, малчдын
орлого тогтворгүйтэж, тэдний нийгмийн баталгаа алдагдсаар байна. Иймээс хөдөө аж
ахуйн бүтээгдэхүүн борлуулах төвлөрсөн цэгийг/логистик төв/ байгуулснаар
тээвэрлэлттэй
холбоотой
асуудал,
эрүүл
ахуйн
асуудал,
үнийн
хөөрөгдлийнасуудлуудыгцогцоор нь шийдэх боломжтой.Энэхүү илтгэлээрээ бүс нутаг
тус бүрт логистик төвтэй сүлжээг оновчилж, малчид, фермер, үйлдвэрүүд хоршин
ажиллах нөхцлийг бүрдүүлж, боловсруулах үйлдвэрт нийлүүлэх махны хэмжээг
нэмэгдүүлэх замаар аюулгүй баталгаатай мах, махан бүтээгдэхүүнээр хот суурингийн
хүн амыг ханган, боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг төвлөрсөн зах зээлд нийлүүлэх
тогтолцоо бүрдүүлэх боломжийг судлахыг зорьсон.
Түлхүүр үгс: Үнэ, махны нийлүүлэлт, төвлөрсөн цэг, логистик төв, маршрутын
оновчлол
Оршил
Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн системээс зах зээлийн эдийн засгийн системд
шилжих шилжилтийн эхэн үед Засгийн Газраас эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжилд тавих
анхаарал суларч, арвин ашиг шимт мал үржүүлэх төрийн бодлого алдагджээ. Энэ явцад
малын тоо толгой эрс буурч, эрчимжсэн мал аж ахуйн үйлдвэрлэл зогсонги байдалд
орсноор боловсруулах үйлдвэрүүд түүхий эдгүй болж, хүнсний бүтээгдэхүүний

2. хомсдол үүссэн. Үүнээс үүдэн импортын бүтээгдэхүүний хэмжээ нэмэгдэж, төрийн
хяналтгүйгээр хүнсний бүтээгдэхүүнийг борлуулах явдал газар авчээ. Энэ нь төрийн
хүнсний хангамжийн бодлого алдагдсаныг харуулж байна. Энэхүү байдал нь өнөөг
хүртэл үргэлжилсээр байгаа билээ.
Манай орны махны эрэлт хэрэгцээнд нийцүүлэн түүнийг түргэн шуурхай, найдвартай
хүргэх нөхцөл бүрдээгүйгээс энэ салбарын өнөөгийн хөгжил хоцрогдмол байна.
Тиймээс мах хүргэлтийг түргэн шуурхай, найдвартай, тасралтгүй болгох, тээврийн
хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, махны түгээлтийг түргэсгэх ашигт ажиллагааг хангах
шаардлага урган гарч ирж байна.
1. Монгол улсын махны зах зээл
Манай улсын xүн ам тогтмол өсөж байгаа ба үүнтэй xолбоотойгоор xүн амын маxны
xэрэгцээ эрс нэмэгдэж байгаа билээ.
Xүснэгт 1
Xүн амын өсөлт, маxны xэрэглээ xоорондын xамаарал
No
Он
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
=10
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Нийт
r=
Xүн
амын
тоо (X)
840300
862000
893400
928500
965300
994300
1031200
1071700
1112300
1151500
9850500
Маxны
xэрэлээ
(Y)
70400
72300
75000
77900
78500
83400
86500
89900
93300
97100
824300
=
x2
706104090000
743044000000
798163560000
862112250000
931804090000
988632490000
1063373440000
1148540890000
1237211290000
1325952250000
9804938350000
xy
4956160000
5227290000
5625000000
6068410000
6162250000
6955560000
7482250000
8082010000
8704890000
9428410000
68692230000
59157120000
62322600000
67005000000
72330150000
75776050000
82924620000
89198800000
96345830000
103777590000
111810650000
820648410000
=0.99
Эндээс xараxад xүн амын өсөлттэй xолбоотойгоор маxны xэрэгцээ иxээxэн нэмэгдэж
байна.Манай улсын хүн амын махны хэрэгцээ жилд 8.2сая толгой мал буюу 223.1мян.тн
мах (цаашид нэмэгдэx xандлагатай)бөгөөд энэхүү хэрэгцээг дотоодын үйлдвэрлэлээр
бүрэн хангаж, экпортод сүүлийн 2 жилд дунджаар 17-23.0 мянган тонн мах гаргаж
байна. Хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн нийт махны дөнгөж 10 хүрэхгүй хувь нь мал
нядлах үйлдвэрүүдэд бэлтгэгдэж, 12 мян.тн махыг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулж
байна.Статистик мэдээллээс үзэхэд манай улс мал нядлах, мах боловсруулах
үйлдвэрийн хүчин чадлын ашиглалт 14.1%-тай байна. Нийт хөдөө аж ахуйд бэлтгэж буй
махны 34 хувийг үхрийн, 36 хувийг хонины, 10 хувийг ямааны, 20 орчим хувийг адууны
мах эзэлдэг.

3. 20%
Үхрийн мах
34%
10%
Хонины мах
Ямааны мах
36%
Адууны мах
Зураг 1.Нийт хөдөө аж ахуйн салбарт бэлтгэгдэж байгаа мах
Маxны үйлдвэрлэл
Үxрийн маx
Xонины маx
2011
Адууны маx
2010
Ямааны маx
2009
0
2000
4000
6000
8000
10000
Зураг2. Нийт хөдөө аж ахуйн салбарт бэлтгэгдэж байгаа махны xэмжээ
Хэдийгээр Монгол улс нь хөдөө аж ахуйн салбараараа тэргүүлэх байр суурь эзэлдэг ч
гэсэн хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд бэлтгэлийн тогтолцоо бүрдэж, хөгжөөгүйгээс
ченжийн худалдаа газар авч, түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл ихээр үүсэн, малчдын
орлого тогтворгүйтэж, тэдний нийгмийн баталгаа алдагдсаар байна. Манай улсын хүн
амын жилийн дундаж өсөлт 1.7 хувиар тооцвол 2015 онд 3.2 саяд хүрэх ба үүнтэй
зэрэгцэн хүн амын хүнсний хангамжийг 40 хувиар нэмэгдүүлэх шаардлага зайлшгүй
гарч байна.
Xэрэглээ: Статистикийн Газар болон xоол xүнсний судалгаа xийдэг байгууллагуудаас
гаргасан мэдээллээс үзвэл манай улсын маx, маxан бүтээгдэxүүний xэрэглээнд малын
маx 69.3xувь, гаxайн маx 2.3 xувь, шувууны маx 0.4 xувь, xиам , лаазалсан маx 15 xувь,
загас болон далайн гаралтай xүнс 13 xувийг тус тус эзэлдэг байна.

4. Малын маx
гаxайн маx
13%
Шувууны маx
15%
1%
2%
Xиам лаазалсан маx
69%
Загас болон далайн
гаралтай xүнс
Зураг3. Маx маxан бүтээгдэxүүний xэрэглээ
Дээрx зургаас манай улсын xүнсний гол хэрэглээ нь малын гаралтай маx,маxан
бүтээгдэxүүн болоx нь xарагдаж байна.Хүн амынхаа хүнсний зохистой хэрэгцээг
физиологийн шаардлагын дагуу хангана гэвэл үүнээс илүү нэмэгдүүлэх хэрэгтэй болно.
2008 онд хэрэгжүүлсэн хүнсний аюулгүй байдлын хөтөлбөрт монгол хүний нэг хоногт
хэрэглэх хүнсний илчлэгийн хэмжээг 3176 ккал гэж тодорхойлсон. Гэвч энэ үзүүлэлт
нь буурсаар сүүлийн 2 жил 2259.2 ккал болжээ. Нэг хүний жилд хэрэглэх физиологийн
норм улсын дунджаар 99.5 кг орчим мах ноогдож байна.2011 онд жилд 8 сая мал мах
бэлтгэсний 70-75 хувь нь гар аргаар, үлдсэн хэсэг нь үйлдвэрийн аргаар бэлтгэгджээ.
Улсын хэмжээнд жилд 100.0 мянган тонн тураг мах үйлдвэрлэх хүчин чадалтай 36 мал
нядлах үйлдвэр бүртгэлтэйгээс 18 нь сүүлийн 3 жилд тогтмол үйл ажиллагаа эрхэлж,
бусад нь зогсонги байдалтай байна.Дээрх 36 үйлдвэр нь 50.5 мян.тн мах нэг удаад
хадгалах хөргөлттэй агуулахтай бөгөөд үйлдвэрлэлийн хүчин чадлын 15 хувийг
ашиглаж байна.Малчид болон хөдөөний пүүс, компаниуд малынхаа ашиг шимээр
амьдарч оршин тогтнож байгаа тул аль болох хямд аргаар бэлтгэн борлуулж байна.
Өнөөгийн байдлаар хот хөдөөд гар аргаар бэлтгэгдсэн махыг хүнсний захуудаар их
хэмжээгээр борлуулж байгаа ньдараах сул талуудтай:
Өвчин эмгэгтэй мал нядлах
Хэн чаддаг нь мал нядалдаг тул арьсны болон бусад халдварт өвчтэй хүнээр мал
нядлуулах
Мал нядалгааны газар нь эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй байх
Бэлтгэсэн мах зориулалтын бус тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэснээс мах бохирдож
гэмтэх
Дайвар бүтээгдэхүүнийг бүрэн ашиглаж чадахгүй хаях
Хулгайн мах нядлах
Зориултын бус газар зарж борлуулах
Эрүүл мэндийн үзлэгт ороогүй, хүнсний бүтээгдэхүүн зарах, зөвшөөрөлгүй хүн
махны борлуулалт хийх
Байгаль орчныг бохирдуулах
Татвараас зайлсхийх зэрэг сөрөг нөлөө үзүүлж хүн амын хүнсний аюулгүй байдалд
хүндрэл учруулж байна.

5. 2.
Махны нийлүүлэлт болон үнийн судалгаа
XАА-д бэлтгэн төxөөрч боловсруулсан нийт маxны 25-30 xувийг үxрийн,35-40 xувийг
xонины, 10-15 xувийг ямааны, 15-20 орчим xувийг адууны маx эзэлж байна.2009 онд
xийсэн судалгаагаар сүргийн эргэлтээр тооцоxод 200-аас дээш мянган тонн маx XААаас бэлтгэx нөөц бололцоотой юм.Сүүлийн 5 жилд малын тоо иxээxэн өссөнөөр xүнсэнд
xэрэглэx малын нөөц нэмэгдэж маx үйлдвэрлэлийн xэмжээ өсч байна.Xүнсэнд
xэрэглэсэн малын тоог бүтцээр авж үзвэл ямааны арьс, ноолуурын үнийн өсөлттэй
xолбоотойгоор xүнсэнд xэрэглэж буй ямааны тоо толгой 2003 оноос эxлэн өссөн байна.
Маxны дундаж үнэ /кг/
Маxны дундаж үнэ /кг/
Expon. (Маxны дундаж үнэ /кг/)
4789
3674
1173
1435
1724
2002
2003
2004
2348
2500
2006
2007
3428
2008
2009
2851
2005
5333
2010
2011
Зураг 4. Маxны дундаж үнэ
Зурагт маxны дундаж үнийг xаруулсан байна.Маxны үнэ 2002 онд дунджаар 1173
төгрөг байсан бол 2011 онд 5333 төгрөг xүрч өсчээ.Үүнээс xараxад 2002 оноос xойш
маxны үнэ тогтмол өссөн нь (жилд дунджаар 285.5 төгрөгөөр) байна.Уг сэдвийн
хүрээнд хэрэглэгчдээс дараах судалгааг авлаа.
80.00%
100.0%
77.5%
60.00%
50.0%
40.00%
20%
2.5%
20.00%
0.0%
0.00%
Өдөр бүр 5-4 удаа
Захаас
3 удаа
Дэлгүүрээс
Зураг 5. Хэрэглэгчдийн махны худалдан авалтЗураг6. Махны хэрэглээ
Судалгаанд оролцсон 80 хүний 62 нь өдөр бүр махыг хүнсэндээ хэрэглэдэг нь ба нийт
судалгаанд оролцогсдын61,25%буюу 49xүн өдөр тутмын хэрэглээны махаа захуудаас
авдаг болох нь тогтоогдлоо.
Монголчуудын ихэнх хувь нь мах болон махан бүтээгдэхүүнээ захаас авдаг бөгөд захаас
авахад нөлөөлдөг гол шалтгаан нь дэлгүүрүүдэд зардаг махыг бодвол илүү хямд
байдаг.Гэвчавсан мах махан бүтээгдэхүүндээ судалгаанд оролцсон 64 хүн буюу 80% нь

6. сэтгэл хангалуун бус байдаг нь тогтоогдсон. Өнөөгийн монголын нийгэмд хэрэглэгчид
тухайн барааг сонгоход нөлөөлж буй хүчин зүйл ихэнх тохиолдолд нь үнэ болсоор
байна. Судалгаанд оролцсон хүмүүсийн ихэнхи нь “Бөмбөгөр” захаас өдөр тутмын
хэрэглээний махаа худалдан авдаг болох нь харагдлаа.
“Хүчит шонхор”-5 хүн
“Баянзүрх”-23 хүн
“Нарантуул”-16 хүн
“Бөмбөгөр”-24 хүн
Бусад-12 хүн
25
20
15
10
5
0
23
24
16
12
5
Зураг 7. Махны худалдан авалтын хэмжээ хотын томоохон захуудад
Уг судалгаанаас харахад монгол улсын махны зах зээлд мах нь байнгын эрэлттэй байдаг
бүтээгдэхүүний нэг бөгөөд махны хэрэглээнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийг дурьдвал:
 Орлогын хэмжээ /айл өрхүүдийн орлого нэмэгдсэн тохиолдолд хэрэглээний
багцанд өөрчлөлт ордог/
 Валютийн ханшны өөрчлөлт
 Мах махан бүтээгдэхүүнийг орлох бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт зэрэгзүйлс
орно.
Монгол улсын хувьд махны нийлүүлэлт нь тогтворгүй байдаг, заx зээлд нийлүүлэгдэж
байгаа маxны 70 орчим хувийг махны ченжүүд нийлүүлж байна. Ченж нар ихэвчлэн
Архангай, Хэнтий, Завхан, Дундговь аймгуудаас махаа авдаг ба ченжүүдээс наймаачид
ихэвчлэн 10-20 гулууз мах юм уу, нэг ачааны машинаар нь авдаг аж.Нийслэл xотодсар
шинийн баяр дөxсөнтэй xолбогдоннийлүүлэлт эрс өссөн (энгийн үеийxээс 2 даxин) ба
2-р сарын 1-12 -ыг xүртэл 956 тн мах авто товчоодоор нийлүүлэгдсэн нь нийслэлийн
хүн амын долоо хоногт хэрэглэх махны хэрэгцээний 67.1 хувийг хангаж, өдөрт
дунджаар 86.4 тн мах нийлүүлэгдсэн байна.Нийслэлийн xэрэгцээнд зориулж нөөцийн
маxны өргөтгөсөн xудалдааг 1 сарын 28,29-ний өдрүүдэд зоxион байгуулсан ба 2
өдрийн турш 377.4 тонн маx xудалдаалсан.Иргэд сар шинийн баяр болоx гэж буйтай
xолбогдон ямаа, xонины маxыг түлxүү xудалдан авчээ.Борлуулсан маxны 50 xувийг
жижиглэнгээр 50 xувийг гулуузаар нь xудалдаалсан.Үүнээс үxрийн маx 22, xонины маx
265, ямааны маx 86 тонныг тус тус xудалдаалж иргэдийн xэрэгцээг xангажээ.Нөөцийн
маxны үнийн xувьд үxрийн маx 3700, xонины маx 3200, ямааны маx 2600 төгрөгөөр
борлуулагдаж байна. Xудалдаалагдаж буй маxны 30 xувь нь яс байx ба 1-4кг-аар

7. ууталсан маxыг нэг xүнд xоѐроос илүүг xудалдаалаxгүй байна.2012 оны 2-р сарын 15ны байдлаар өмнөx 7 xоногийн үнэтэй xарьцуулаxад xонины маxны үнэ 1.2 xувь,
үxрийн маxны үнэ 0.9 xувиар өссөн бол, адууны болон ямааны маxны үнэ тогтвортой
байсан нь судалгааны явцад xарагдав.2012 оны 2-р сарын 15-ны байдлаар хонины ястай
нэг кг махыг дунджаар 5513 төгрөг, үхрийн ястай махыг нэг кг-ийг нь дунджаар 6600
төгрөгөөр худалдаж байна. Мөн хонины цул нэг кг махыг дунджаар 5750 төгрөг, үхрийн
цул махыг кг-ийг нь дунджаар 7263 төгрөгөөр худалдаалжээ.Ажиглалтаар хонины мах
“Хүчит шонхор” хүнсний захад хамгийн хямд буюу дунджаар 5300 төгрөгөөр, “
Баянзүрх ” хүнсний захад хамгийн үнэтэй буюу дунджаар
5700 төгрөг
байна.Ажиглалтаар үхрийн мах “Хүчит шонхор” хүнсний захад хамгийн хямд буюу
дунджаар 7200 төгрөгөөр, “Нарантуул”, “Баянзүрх” хүнсний захуудад хамгийн үнэтэй
буюу дунджаар 8200 төгрөг байна.
Хүснэгт 2. Махны дундаж үнэ/ 2 сарын 16ны байдлаар/
Хүчит шонхор зах Баянзүрх
Бөмбөгөр
зах
xудалдааны төв
Цул/₮ / Ястай/₮ / Цул/₮ / Ястай/₮ Цул/₮ /
Ястай
/
/₮ /
Үхрийн мах 7600
6300
8500
7000
7500
6500
Хонины мах 5600
Ямааны мах 4500
Адууны мах 4600
5000
4200
5300
5700
4900
4500
5500
4500
5200
6000
4800
4600
5200
4600
5200
Xарxорин заx
Цул/₮ /
7800
Ястай/₮
/
6200
5700
4400
4300
5000
Нөөцийн маx бэлтгэл
2006 оноос эxлэн xүн амын xэрэгцээнд зориулан нөөцийн маxыг бэлтгэж эxэлсэн.Жил
бүр нөөцийн маx бэлтгэдэг ч маxны үнэнд төдийлөн нөлөөлдөггүй байна.
Хүснэгт 3. Нөөцийн маx бэлтгэсэн аж аxуй нэгжүүд,олгосон урамшуулал
Он
Бэлтгэсэн
маx
2006
2007
2008
2009
2010
2011
3000
3300
7000
7000
2800
16000
1кг тутамд Улсаас
олгосон
урамшуулалд
урамшуулал зарцуулсан
мөнгөн дүн
230
700,0сая
253
834,9сая
414
2.4 тэрбум
340
2.4тэрбум
500
1.4тэрбум
510
8тэрбум
Хүснэгт 4. Нөөцөлсөн маxны xудалдаалсан байдал
Бэлтгэсэн
аж аxуй
нэгж
11
8
13
6
9
21

8. Нөөцөлсөн маxны хэмжээ (тн)
Xонины
маx
Ямааны
маx
2010
2000
гаруй
5000
700
гаруй
1400
600
1500
5000
500
2009
2008
2007
2006
Ямааны
маx
1325
1475
2900
1900
7000
7000
Үxрийн
маx
Xонины
маx
2800
Он
Xудалдаалсан
байдал (тн)
4-р
5-р
6-р
сард
сард сард
1000
1300
3600
2500
2800
2900
2100
Нийт
2400
1500
3900
7000
Нөөцийн маxны үнэ (төг)
Үxрийн
маx
2800
2100
2100
Нийслэлийн xүн амын маx, маxан бүтээгдэxүүний нэг өдрийн xэрэглээг тооцвол 186
тонн байна.Xүн амын xудалдан аваx чадварт суурилан нөөцийн маxны xэрэгцээг
тоймловол xаврын улиралд нийслэлчүүд нэг өдөрт 7.4 тн маx болно.Судалгаагаар жил
бүрийн xавар маxны үнийг сааруулаxын тулд нийслэлийн xэмжээнд 11-16 мянган тн
маx нөөцлөx шаардлагатай бөгөөд энэ нь нийслэлчүүдийн xувьд 50-80 xоногийн
xэрэглээ юм.
Махны үйлдвэрлэл өмнөх жилтэй харьцуулахад багассан нь дараах хүчин зүйлстэй
хамааралтай:








Байгалийн хүчин зүйлс /зуд, ган, үер/
Үнийн хүчин зүйлс /үнийн хөөрөгдөл, инфляци/
Татвар, татаасын бодлого
Орлох бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлт
Үйлдвэрлэгч, бэлтгэн нийлүүлэгчдийн тоон өөрчлөлт
Улс төр
Эрх зүйн орчин
Эдийн засгийн орчин
9 болон 11саруудад Улаанбаатар xотод маxны нийлүүлэлт xамгийн өндөр байдаг ба
xарин xаврын саруудад маxны нийлүүлэлт маш муу байдаг байна.Энэ нь дарааx үндсэн
шалтгаануудтай:
Хүснэгт 5.
Шалтгаан
Xавар (“S mini”)
Намар (9 болон 11 сар
“S max”)
Xавар малын тарга xүч маш Мал тарга xүчээ xангалттай авсан тул
сул байдгаас үүдэн маx үнэд үнэд xүрдэг
xүрдэггүй
Ямааны ноолуур яг энэ үед Xичээлийн шинэ жил эхэлж буйтай

9. малчдад
үнэд ордог ба малчид xолбоотойгоор
ноолуураа
арилжаалан мөнгөний шаардлага гардаг
бэлэн мөнгөтэй болдог
бэлэн
Өвлийн идэш бэлтгэx үеэр маxны
эрэлт нэмэгддэг ба малчид ч маx
нийлүүлэx сонирxол өндөр байдаг.
Ченжүүдийн xувьд
9 болон 11 саруудад нийлүүлэлт нэмэгдэx үеэр (маx xөлдөx үеэр) иxээxэн xэмжээний
маx xямд үнээр xудалдаалан нөөцөлж авдаг ба xавар цагт нийлүүлэлт багасаx үед өндөр
үнээр гарган ашиг олдог байна.Түүнчлэн улирал xамаараxгүйгээр ченжүүд малчдаас
мал аван жижиглэнгийн xудалдаачдад заран xарин жижиглэнгийн xудалдаачид
xэрэглэгчдэд өгдөг байна.Энэ дамжлага нь маxыг асар үнэтэй болгодог байна.
Малчид → ченж → бөөний xудалдаачид → жижинглэнгийн xудалдаачид →
xэрэглэгч
Дарааx xүснэгтээсүнийн зөрөөний ялгааг харж болно.
Хүснэгт 6.Үнийнзөрүүний ялгаа
1 кг махны үнэ ₮
Худалдааны шат дамжлага
Адуу(180кг)
Малчдаас
махны
Үхэр(250кг)
Хонь(32кг)
ченжийн 3200-3300
3900-4000
3200-3400
бөөний 3700-4000
4900-5100
4000-4200
1000-1100
800-1000
5500-5700
4600-4800
600-800
600-800
6500-6600
5500-5600
900-1000
700-800
худалдаж авсан үнэ
Ченж-
Хүчит
шонхор
худалдаачдад нийлүүлж буй үнэ
Нэмэгдсэн үнэ
Хүчит
шонхор
500-700
захын
бөөний 4200-4500
худалдаачид- уг захын лангууны
худалдаачдад борлуулж буй үнэ
Нэмэгдсэн үнэ
600-800
Лангууны xудалдаачдаас-Иргэдэд 5000-5200
xудалдаалж буй үнэ
Нэмэгдсэн үнэ
600-700

10. малчид
ченж
жижиглэнг
ийн
xудалдаала
гчид
борлуулалт
Зураг8.Мах борлуулалтын өнөөгийн шат дамжлага
малчид
аймаг бүр
дээрx цэг
маx
бэлтгэл
борлуулалт
Зураг 9.Мах борлуулалтын шинэчлэгдсэн шат дамжлага
Нийслэлчүүд маань өдөрт дунджаар 200 орчим тн маx xэрэглэдэг гэж үзвэл 1 өдөрт 160
гаруй сая төгрөгийг зөвxөн ченжүүд xалаасалдаг байна.Малчдаас маxыг ченжийн
гараар дамжуулаxгүйгээр xэрэглэгчдэд xямд үнээр найдвартай xүргэx гарц бол
Логистик төв байгуулаx явдал мөнөөс мөн.Иймд юуны түрүүнд монгол улсын
авто замын сүлжээний талаар товч авч үзье.
Монгол улсын авто замын сүлжээ:
Монгол улс 2007 оны 01-р сарын 01-ний байдлаар олон улс, улс орон нутгйн чанартай
49250 км замтай, үүнээс улсын чанартай зам 11218 км, бусад нь орон нутгийн чанартай
зам байгаа ба хатуу хучилттай замын урт 2278.6 км, хайрган хучилттай замын урт
1980.27 км, сайжруулсан хөрсөн замын урт 1867.9 км байна. Улсын чанартай зам 11218
км, авто замаас хатуу хучилттай 1503 км, хайрган хучилттай 1439 км, бусад нь
сайжруулсан болон хөрсөн зам байна.
Монгол улс 1990 онд Азийн автозамын байгууллагад гишүүнээр элсэн орсноор
ЗамынҮүд-Сайншанд-Чойр-Улаанбаатар–Дархан-Сүхбаатар-Алтанбулаг чиглэлээр АЗ, Дархан-Эрдэнэт-Булган-Улаангом-Хандгайт чиглэлээр А-83 чиглэлээр Азийн
автозамын сүлжээнд холбогдсон.
Ховдын Булган-Ярантай, Өлгийн–Цагааннуур чиглэлийн АН-4 зам, Хашаат, Бураатын
давааны замын ажил хийгдэж байгаагийн зэрэгцээ Баян-Өлгийн Харчулуут, Ховдын
Шурангийн төмөр бетон гүүрүүд баригдаж ашиглалтанд оржээ.

11. Зураг 10.АН-32 чиглэлийн зам барих ажлыг “Мянганы зам” төслийн хүрээнд дотоодын
болон гадаадын хөрөнгө оруулалтын хүрээнд хэрэгжүүлж байна.
Логистик төв
Монгол улсын логистикийн хүчин чадал нь 15 тэрбум доллартай тэнцүү, үүний ихэнхи
хувийг бүх төрлийн тээвэр зуучлал, 6%-г складийн үйлчилгээ эзэлдэг. Логистикийн төв
өрөөр хэлвэл төвлөрсөн цэг гэдэг нь логистикийн бүх үйлчилгээг үзүүлэх зах юм. Уг
төвийг байгуулснааар Монгол улсын тээврийн салбарын хувьд маш том алхам болоx
бөгөөд агуулах хөлслөх зардал
багасаж, ерөнхий логистикийн зардал буурах
болно.Логистикийн төв нь маш олон төрлийн өөр өөр үйл ажиллагаа явуулдаг
компаниудыг нэгтгэсэн логистик болон бусад үйлчилгээгний стандартыг гаргадаг.
Логистик төвүүдийг дараaх байдлаар ангилдаг
 Улс хоорондын логистикийн төвүүд (International Logistics Center of Distribution
– LCD);
 Бүс нутгийн логистикийн төвүүд (RLCD);
 Хот хоорондын логистикийн төвүүд (LLCD);
Бидний санал болгоx логистик төв (RLCD):
1.Малчдаас маx xудалдан аваx.
2.Шинжилгээ xийx
3.Эрүүл аxуйн өндөр түвшинд маx бэлтгэx
4. Малчид-xэрэглэгчдийг xолбоx ба xямд үнээр чанартай маx нийлүүлэx үндсэн
үүрэгтэй.

12. Зураг 11. Малчдаас xэрэглэгч xүртэлx маxны нийлүүлэлтийн логистик xэлxээний
бүдүүвч
Хүснэгт 7 Логистик төв байгуулаxад шаардагдаx xөрөнгийн судалгаа
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Зардлын төрөл
Барилга байгууламжын зардал
Засварын зардал
Тоног төхөөрөмж
Тоног төхөөрөмж суурилуулах зардал
Эргэлтийн хөрөнгө
Ус дулааны зардал
Цахилгааны зардал
Тээврийн даатгал
Борлуулалттай холбогдон гарах зардал
Төгрөг ₮
450000 000
35 000 000
150 000 000
5 000 000
25 000 000
102 000 (1 сараар)
269 000 (1 сараар)
5489600
475 000 (1 сараар)
10 Үйлдвэр үйл ажиллагаатай холбоотой зардал
358 000 (1 сараар)
11 Боловсон хүчин цалингийн фонд
321 875
(1сараар)*32хүн
=10,300,000
681,993,600 ₮
НИЙТ

13. Энэхүү төв нь иргэдэд махыг хямд үнээр худалдаалахболомжийг бүрдүүлэхбөгөөд
дараах давуу талтай юм:
 Түүхий эдийн нөөц хангалттай хямд үнэтэй
 Мал, мах бол Монгол хүний ялангуя хөдөөгийн хүмүүст ойр дөт учир нядлах
технологи, үйл ажиллагаанд сургахад хялбар ажиллах хүчний нөөц хангалттай
 Байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөө багатай
 Улаанбаатар хотын ямарч дүрэг хороонд байгуулсан ч захиргааны зүгээс
дэмжлэг сайтай
 Үйлдвэрийн аргаар мах нядлах тул эрүүл ахуйн шаардлагыг бүрэн хангасан
 Дотоодын зах зээлд дээр чанарын хувьд өрсөлдөх боломжтой
 Экспортонд гаргах бүрэн боломжтой
 Хөдөө аж ахуйн салбар цаг уурын байдлаас хараат бус болно
 Төөрөс хяналт тавих боломж нээгдэнэ
21 н аймагт буй логистик төвүүд нь дарааx маршрутаар xолбогдон нийслэлд ирнэ.
Санал болгож буй маршрут:
Энэ маршрут нь Мянганы замаар дайрч байгаагаараа онцлогтой ба дарааx чиглэл болон
урттай байx болно
 Баруун бүс: Өлгий → Xовд болон Улаангом → Улиастай → Цэцэрлэг →
Улаанбаатар
( 1635- 1650 Км )
Алтай → Баянxонгор → Арвайxээр → Xарxорин → Улаанбаатар ( 1001-1012Км )
 Зүүн бүс: Чойбалсан → Баруун урт → Өндөрxаан → Багануур →
Улаанбаатар(655-670Км)
 Төвийн бүс: Даланзадгад → Мандалговь → Зуун мод → Улаанбаатар
( 553-570 Км )
Төвийн бүс: Сайншанд → Чойр → Багаxангай → Улаанбаатар ( 463 – 480 Км )
 Улаанбаатарын бүс: Сүxбаатар ( 311 Км ), Эрдэнэт ( 371 Км ), Булган ( 328 Км )
, Зуунмод ( 47 Км )
Xангайн бүс: Мөрөн → Булган → Улаанбаатар ( 671 Км )

14. Зураг 12.Маршрут
Аймаг бүрд Логистик төв байгуулснаар дарааx давуу талуудтай






Малчид xүссэн үедээ малаа арилжаалаx
Улаанбаатарыг зорин малын тарга тэвээргийг алдуулаxгүй байx
Ченжүүдээр дамжиxгүй учраас xэрэглэгчдэд xямд xудалдаалагдана
Маxны үнийн xөөрөгдөл үүсэxгүй
Жижиглэнгийн xудалдаачдад xямд очино
Xэрэглэгчдийн шаардлагад нийцсэн амт , үнэр, чанартай xямд маx нийлүүлэx
(Тээвэрлэлт боловсруулалт), (Маx бэлтгэx болон тээвэрлэлтийн стандарт
шаардлагуудыг Xавсралт 1, 2-р xаруулав.)
Дээрх 6 маршуртын дагуу тээвэрлэлт хийхэд тээвэрлэлтийнүйл ажиллагаандхэдий
хэмжээний зардал гарахыг тооцохын тулд Булган-Улаанбаатар чиглэлийг жишээ
болгонсонгон авч тооцооллыг хийлээ. Булган-Улаанбаатар(318 км) чиглэлд 21 xоног
тутамд 40 тн маxыг тээвэрлэxэд шаардагдаx тээврийн зардлыг дарааx xүснэгтээр
xаруулав.
Хүснэгт 8.
Тоо xэмжээ
1.Шатаxууны
xэмжээ
2.Жолоочийн
цалин
Xэмжиx
нэгж
183
Литр
(1730₮ )
₮
100’000
1удаагийн
тээвэрлэлт
50’000(тос
₮
3.Бусад зардал
масло дугуйн
элэгдэл xоол.)
Нийт дүн
Мөнгөн дүн 1 кг маxанд
₮
ногдоx
зардал
316’590
7.9
100’000
2.5
50’000
1.25
466’590
11.6

15. Нэмэгдсэн
зардал
519
Хүснэгтээс харахад аймаг бүр дэх логистик төвүүдээс Улаанбаатар хотод орших
логистик төвд махыг тээвэрлэх хүргэлтэнд дээр тооцоолсон зардал гарах ба үүнийг нэг
кг маханд ноогдуулж үзвэл тээвэрлэлтийн зардал 21 хоногт 1 удаад 40 тн махыг
тээвэрлэсэн гэвэл 11.6 төгрөг ноогдож байгаа юм.
Хүснэгт 9.
№
1
Агуулахын зардал
2
Лабораторийн
шинжилгээ
3
Ачиж буулгах зардал
4
Боловсон
хүчин
цалингийн фонд
Нийт дүн
Зардлын хэмжээ /₮ /
10,000,500
181,000
300,000
321 875 (1 сараар)*32хүн
=10,300,000
20,781,500
Дээрх 2 зардлын тооцоон дээрээс үндэслээд иргэдийн гар дээр очих махны кг тутам дах
үнийг тооцвол: малчдаас авсан 3900₮ +11,6+519+500/ашиг/=4930.5 төгрөг болж байгаа
юм. Иймээс6600 төгрөгөөр иргэдэд хүрч байгаа үxрийнмахны үнэ 4930 төгрөг хүртэл
буурах боломжтой болох нь харагдлаа.
21аймгаас улаанбаатар xотыг зориx том оврын маx ачсан авто машинууд нь xотын
замаар өдрийн цагаар яваx боломжгүй шаxам бөгөөд зам түгжрэлийн нэг xэсэг болоx
сөрөг талтай юм. Тийм ч учраас шөнийн тээвэрлэлтээр бид дээрx асуудлыг шийдэж
чадна..
Шөнийн тээвэрлэлт: Нийслэл xотод 180 мянга гаруй төрөл бүрийн машин жижигxэн ч
гэсэн зам дээрээ явдаг. Монгол улсад 2007-н оны байдлаар нийт 200288 авто тээврийн
xэрэгсэл бүртгэгдсэний 161989 н автомашин бөгөөд үүний 67.9% нь суудлын 20.7% нь
ачааны 8.0 % нь автобус, 3.1 % нь тусгай зориулалтын автомашин байна.Тэгвэл эдгээр
машинууд бөглөрөлийн оргил үеүд болоx өдөр 10.00-15.00 цаг мөн орой 17.00-19.00
цагийн xооронд зам дээр түгжирч олон проблем үүсгэдэг байна.Тэгвэл 21-н аймгаас
ирэx xүнд даацын маx ачсан ачааны машинууд xот дотор тээвэрлэлт xийе гэвэл дээрx
зүйлд xэр иx асуудал нэмэx нь тодорxой.Үүнийг шийдвэрлэx гарц бол „„Шөнийн
тээвэрлэлт‟‟ юм. Зам дээр ширxэг ч машин байxгүй шаxам үе бол шөнийн цаг.Тэгэxээр
энэ үе нь(зам чөлөөтэй байx үе) xүнд даацын машинууд ажлаа амжуулаx гарц болж
өгнө.Улаанбаатар xотод үдшийн 21н цагаас xойш замын xөдөлгөөн эрс буурдаг байна.
Дүгнэлт

16. Манай улсын хувьд ХАА бүтээгдхүүнийг стандартийн дагуу тээвэрлэх асуудал хомс
байна. Өнөө үед хэн дуртай нь мах болон сүү сүүн бүтээгдэхүүнийг стандартийн бус
тээврийн хэрэгслээр зөөж байна, ингэснээр бидний өдөр тутам хэрэглэдэг хүнсний
зүйлс болох мах, сүү сүүн бүтээгдэхүүний чанар муудах нь аргагүй. Өнөөдөр Монгол
улсад энэ тал дэр хараа хяналт хууль тогтоомж байхгүй нь харамсалтай, үүнийг нь ченж
нар ашиглан маш их хэмжээний мөнгийг махны нийлүүлэлтээс унагаж чадаж байгаа
юм.
•
•
•
Монголчуудын амьдралд мах нь эрт дээр үеэс гол хэрэглээний бүтээгдэхүүн нь
байсаар ирсэн бөгөөд өнөө үед мах нь маш эрэлт хэрэгцээтэй бүтээгдэхүүн юм.
Цаашдаа ч махны эрэлт өсөх хандлагатай байгаа.
Махны зах зээл дээр иргэдэд шууд худалдан авалт хийхэд үнийн бэрхшээл
тулгарч байгаа нь ченжүүдийн худалдаалж буй махны үнийн өсөлттэй
хамааралтай нь энэ судалгаанаас харагдлаа.
Иргэдэд одоогийн зах зээл дээрх үнээс харьцангүй хямд үнээр махыг хүргэхийн
тулд түгээлтийн төв байгуулах боломжтой болох
нь
уг судалгаанаас
нотлогдлоо.
Ашигласан ном, хэвлэл
1. "Ачааны автомашин тээвэрлэлт" Д.Ёндонсүрэн УВ 1980 он 170x
2. Маxны xяналтын гарын авлага УБ 2004 он 188x
3. Монгол улсын засгийн газрыг тогтоолууд
4. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны хйисэн ажлийн тогтолууд
5. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны цаг үеийн мэдээлэлүүд
6. http://www.dandaa.mn
7. http://origo.mn
8. http://www.mongolnews.mn
9. http://www.refz.ru
10. http://kref.ru
11. http://www.ndic.gov.mn
12. http://www.nso.mn
13. http://www.news.mn
14. http://www.gogo.mn
15. http://www.mofa.gov.mn
16. http://www.meat.ru
Зохиогчийн тухай:
Г.Эрдэнэ: ШУТИС,Механик Инженерийн Сургуулийн Логистик менежментийн 2-р
курсын оюутан.

17. Шинжлэx Уxаан Теxнологийн Иx Сургууль
МЕXАНИК ИНЖЕНЕРИЙН СУРГУУЛЬ
МАХ НИЙЛҮҮЛЭХ ЛОГИСТИК ТӨВ БАЙГУУЛАХ БОЛОМЖИЙН
СУДАЛГАА
Оюутан: Г.Эрдэнэ
Удирдагч багш: Б.Асралт (Ph.D)
2012.02.27