1. ШИНЖЛЭХ УХААН ТЕХНОЛОГИЙН ИХ СУРГУУЛЬ
МЕХАНИК ИНЖЕНЕРИЙН ИХ СУРГУУЛЬ
ИЛТГЭЛ
СЭДЭВ: Хүнд даацын машин механизмын ашиглалтын
өнөөгийн байдал
Илтгэгч: .....................................Г.Цэцэгбадам
Удирдсан багш: .........................Д.Содномзул
Улаанбаатар хот
2012 он

2. Хүнд даацын машин механизмын ашиглалтын
өнөөгийн байдал
Г.Цэцэгбадам
Удирдагч багш: Д.Содномзул
ШУТИС. Механик Инженерийн Сургууль
Хураангуй
Өнөө үед уул уурхай бол хүний хөгжлийг тогтвортой байлгах боломжийг бүрдүүлэгч
эдийн засгийн өсөлтийг хангах чухал салбар болоод байна. Одоохондоо үүнийг орлох эдийн
засгийн бүтэц Монголд байхгүй төдийгүй уул уурхайн эрчимтэй хөгжлийг даган орчин үеийн
дэвшилтэт технологи бүхий техник, тоног төхөөрөмж, хүнд машин механизмын эрэлт
хэрэгцээ зайлшгүй нэмэгдэж байна.
Илтгэлд эдийн засгийн хөгжилд уул уурхайн салбарын үзүүлэх нөлөөлөл болон уул
уурхайн салбарт хүнд даацын машин механизмын ашиглалтын өнөөгийн байдлыг статистик
мэдээлэлд тулгуурлан авч үзлээ.
Түлхүүр үг: тээвэр, тээвэрлэлт, машин техник, хөгжил
Оршил
Хөгжлийн шатан дээр ирсэн манай орны хувьд уул уурхайн салбар улс орны хөгжилд
ихээхэн нөлөө үзүүлэх боллоо. Одоогоор уул уурхайн салбарт 1215 ашиглалтын тусгай
зөвшөөрөл хүчин төгөлдөр байгаагаас Алтны 127 аж ахуйн нэгж, Жоншны 44 аж ахуйн нэгж,
Нүүрсний 28 аж ахуйн нэгж, Барилгын материалын 224 аж ахуйн нэгж идэвхтэй үйл
ажиллагаа явуулж байна. Сүүлийн жилүүдэд манай улсын уул уурхайн үйлдвэрийн салбарт
хайлуур жонш, нүүрс, зэс, молибденээс гадна алт олборлолт эрчимтэй явагдаж олон арван
хамтын болон улсын, хувийн хөрөнгө оруулалттай үйлдвэрүүд ажиллаж байна.
Монголын эдийн засаг, хүний хөгжилд уул уурхайн салбар хэрэгтэй. Монгол Улсын ДНБ-д
эзлэх уул уурхайн салбарын бүтээгдэхүүний хэмжээ 2011 онд 41 хувьд, 2021 онд 65 хувьд
хүрнэ гэсэн тооцоо бий.
1. Уул уурхайн салбарын өнөөгийн байдал

3. Уул уурхайн салбар маань манай улсын төсвийн нийт орлогын 42 хувь, татварын
орлогын 52 хувь, экспортын орлогын 78.4 хувийг бүрдүүлж ДНБ-ий 30 хувь, аж үйлдвэрийн
салбарын нийт бүтээгдэхүүний 70 хувийг үйлдвэрлэсэн байна.
Уул уурхайн үйлдвэрлэл нь өөрөө олон үйл ажиллагааны цогц ба голлох үйл
ажиллагааны нэг болох бэлэн бүтээгдэхүүний тээвэрлэлт нь ашигт малтмал олборлох явцын
эцсийн дамжлага бөгөөд нийт зардлын ихэнхи хувийг эзэлдэг чухал хэсэг юм.
Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн үндсэн процессуудын нэг болох уурхайн тээвэр нь ашигт
малтмал олборлолтын нийт зардлын 70 хүртэл хувийг дангаараа эзэлдэг, нийт ажилчдын 50
хүртэл хувийг хамардаг хамгийн их хөрөнгө, хөдөлмөр зарцуулалт шаарддаг, бусад үндсэн
процессыг холбодог зангилаа юм.
1.1-р хүснэгт
Гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлт
Гол нэр төрлийн
бүтээгдэхүүн
Нүүрс
Газрын тос
Зэсийн баяжмал, металл
агуулгаараа
Зэсийн баяжмал, 35%-ийн
агуулгад шилжүүлснээр
Молибдений баяжмал,
металл агуулгаараа
Молибдений баяжмал, 47%ийн агуулгад шилжүүлснээр
Алт
Төмрийн хүдэр
Хайлуур жоншны баяжмал
Цайрын баяжмал
Буталмал чулуу
Катодын зэс 99%
Металл бэлдэц
Металл цувимал
Цахилгааны утас
Цемент
Шохой
Хэмжих
нэгж
мян.тн
мян.бар
2010
Х
2 854.7
197.9
2011
Х
3 294.0
247.6
2010
I-X
19 231.7
1 825.9
2011
I-X
24 059.0
1 948.0
2010 l-X
2011 l-X%
125.1
106.7
мян.тн
46.3
54.0
434.7
429.6
98.8
мян.тн
31.2
30.9
298.1
289.1
97.0
тн
357.0
342.0
3 635.0
3 273.0
90.0
тн
382.1
351.4
3 911.3
3 426.0
87.6
кг
мян.тн
мян.тн
мян.тн
мян.тн
тн
мян.тн
мян.тн
тн
мян.тн
мян.тн
510.6
187.9
10.4
9.2
8.2
216.1
4.5
4.8
38.0
41.9
6.0
570.4
760.2
6.1
10.1
11.8
200.6
7.2
6.0
187.3
47.6
6.9
5 352.7
2 229.9
119.6
92.0
86.6
2 286.8
55.2
53.0
125.3
285.6
41.1
5 007.6
5 166.3
108.3
88.4
73.3
1 981.2
48.2
43.0
1131.1
373.7
35.4
93.6
231.7
90.6
96.1
84.6
86.6
87.3
81.2
902.7
130.8
86.0
Аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүний нийт үйлдвэрлэл 2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр
2011 оны 10 дугаар сарын байдлаар 1669.9 тэрбум төг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 152.5
тэрбум төг буюу 10.1%-аар өслөө. Энэхүү өсөлтөд зэсийн баяжмал 35%-ийн агуулгад
шилжүүлснээр, алт, нүүрс, төмрийн хүдэр зэрэг уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн
салбарын гол нэр төрлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 0.3 хувиас 9 дахин өссөн нь голлон
нөлөөлжээ.
Аж үйлдвэрийн салбарын нийт үйлдвэрлэлийг (2005 оны зэрэгцүүлэх үнээр) өмнөх оны
мөн үеийнхтэй харьцуулахад уул уурхай, олборлох аж үйлдвэрийн салбарт:

4. нүүрс олборлолт (25.1%)
газрын тос, шатдаг хий олборлолт (6.7%)
бусад ашигт малтмал олборлолт (-10.1%)
боловсруулах аж үйлдвэрийн салбарт:
төмрийн үйлдвэрлэл (-15.8%) зэрэг дэд салбарын үйлдвэрлэл буурч,
кокс шингэн болон цацраг идэвхт түлш, түлш үйлдвэрлэл (38.9%) зэрэг дэд салбарын
үйлдвэрлэл өсжээ.
1.2-р хүснэгт
Экспортын гол нэрийн бараа
Гол нэр төрлийн
бараа
Боловсруулаагүй
буюу хагас
боловсруулсан алт
Зэсийн баяжмал
Молибденийн
хүдэр ба баяжмал
Жоншны хүдэр ба
баяжмал
Тунгаасан зэс ба
хайлш
Төмрийн хүдэр
Нүүрс
Боловсруулаагүй
нефть
Цайрын хүдэр
баяжмал
Хэмжих
нэгж
2010
l- IX
Тоо
Дүн,
хэмжээ мян.ам.дол
2011
2010 l- IX
l- IX
2011 l- IX %
Тоо
Дүн,
Тоо
Дүн,
хэмжээ мян.ам.дол хэмжээ мян.ам.дол
Тн
4.5
154 706.7
3.0
140 069.5
67.5
90.5
мян.тн
481.7
635 562.1
475.2
828 773.1
98.7
130.4
мян.тн
4.0
43 157.4
3.3
38 071.5
83.2
88.2
мян.тн
309.8
51 246.2
329.0
79 953.7
106.2
156.0
тн
2 400.4
17 039.8
1 961.0
18 073.5
81.7
106.1
мян.тн
194 868.3
4 768.7
15
694.1
347 848.2
1 619
987.4
171.7
178.5
мян.тн
2 777.6
12
710.9
123.5
250.4
мян.бар
1 702.2
125 135.2
2 007.2
200 633.8
117.9
160.3
мян.тн
87.9
95 683.9
100.8
123 114.8
114.7
128.7
646 908.3
2011 оны 10 дугаар сард аж үйлдвэрийн салбарын борлуулсан бүтээгдэхүүний 70 хувь нь уул
уурхай, олборлох аж үйлдвэрт, 22 хувь нь боловсруулах аж үйлдвэрт, 8 хувь нь цахилгаан,
дулааны эрчим хүч үйлдвэрлэлт, усан хангамжийн салбарт ногдож байна. Уул уурхай,
олборлох аж үйлдвэрийн борлуулсан бүтээгдэхүүн 2011 оны 10 сард 3061.5 тэрбум төг болсны
2552.5 тэрбум төг буюу 83.4 хувийг, боловсруулах аж үйлдвэрийн борлуулсан бүтээгдэхүүн
1182.9 тэрбум төг болсны 365.9 тэрбум төг буюу 30.9 хувийг гадаад зах зээлд
борлуулав. Монгол Улсын уул уурхайн салбарын ашиглалтын параметрээс үзэхэд уул
уурхайн аж үйлдвэр Монголын эдийн засгийн тэргүүлэх салбар болжээ. Учир нь:
Уул уурхайн орлого хурдацтай нэмэгдэхийн зэрэгцээ ДНБ-ий өсөлт 2010 онд 6.4 хувь
байсан бол 2011 онд 17.3 хувьд хүрсэн нь түүхэнд байгаагүй үзүүлэлт болсон төдийгүй,
2010 онд 13 хувьтай байсан ажилгүйдлийн түвшин 9 хувь болж буурсан байна.

5. Уул уурхайн салбарын тоног төхөөрөмж, асар ихээр өсч, экспорт ч дутахааргүй
гүйцэтгэлтэй гарч 2010 оны эцэст 2.9 тэрбум ам. доллартай тэнцэж байсан бол 2011 онд
4.8 тэрбум ам. доллар болж өсчээ. Экспортын өсөлтийг дэмжсэн гол бараа нь БНХАУ
руу гаргаж байгаа нүүрс байгаа юм.
Товчоор хэлбэл, Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийг уул уурхайн салбарын өсөлт
тодорхойлох цаг үетэй бид нүүр тулаад байна.
2. Монголд ашиглаж буй хүнд даацын механизмын өнөөгийн байдал
Манай улсад ашиглагдаж байгаа хүнд машин механизмууд нь 100% импортын
бүтээгдэхүүн бөгөөд зах зээлийн эрэлт хэрэгцээнд нийцсэн тоног төхөөрөмжийг гадаадын
үндэстэн дамнасан компаний дистрибютерүүдийн төвүүд нийлүүлсээр байна.
Монгол улсад ойролцоогоор 430 орчим уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж буй
компаниудын ашиглаж байгаа механизмууд нь ихэвчлэн дэлхийн нэртэй брендийн тоног
төхөөрөмж, машин механизмууд байгаа юм.
2.1-р хүснэгт
Монгол улсын уул урхайн тээвэрлэлтэнд ашиглаж буй автомашин
Марк
Northbenz
Howo
Foton
Shaanxi
Hong yan
Beiben
Sinotruck
Komatsu
Hyundai
OUMAN
CAT
Jidong
Terex
Stevr
Beifangbenchi
Volvo
БелАЗ
Нийт
Тоо хэмжээ
2959
278
189
138
134
98
92
68
49
47
42
32
30
28
26
24
33
4295
Үйлдвэрлэсэн улс
Хятад
Хятад
Хятад
Хятад
Хятад
Хятад
Хятад
АНУ
Солонгос
Хятад
Герман
Хятад
АНУ
Хятад
Хятад
Орос
Орос
Монгол улсын уул уурхайн тээвэрлэлтэнд ашиглаж буй хүнд даацын автомашины 94 хувь нь
Хятад улсад үйлдвэрлэгдсэн байна.

6. Northbenz
Beiben
CAT
3%
2%
Howo
Foton
Sinotruck
1% 0% Komatsu
Jidong
Terex
1% 1%1% 1%
1%1% 0%
1%
2% 2% 1%
Shaanxi
Hyundai
Stevr
Hong yan
OUMAN
Beifangbenchi
3%
4%
6%
69%
Зураг 2.1 Монгол улсын уул урхайн тээвэрлэлтэнд ашиглаж буй автомашин
Өнөөдөр уул уурхайн тээвэрлэлтэнд ашиглагдаж буй хүнд даацын нийт 17 маркын тээврийн
хэрэгслээс хятад улсад үйлдвэрлэгдсэн Northbenz маркын автомашин зонхилж байна.
2.2-р хүснэгт
Хүнд даацын механизмын үнийн судалгаа
Автомашины марк
Northbenz
Howo
Sinotruck
Komatsu
CAT
Terex
Daewoo
Hyundai
Даац
Зах зээл дээрх үнэ
25
40
80
20
30
45
60
25
40
80
40
90
120
70
100
150
195
240
40
80
15
25
25
40
40,000,000
56,000,000
72,000,000
35,000,000
45,000,000
59,500,000
64,000,000
40,000,000
56,000,000
72,000,000
530,000,000
650,000,000
720,000,000
648,000,000
720,000,000
816,000,000
900,000,000
1,020,000,000
480,000,000
650,000,000
45,000,000
62,000,000
65,000,000
75,000,000
Аль улсад
үйлдвэрлэгдсэн
Хятад
Хятад
Хятад
АНУ
АНУ
АНУ
Солонгос
Солонгос

7. Зах зээлд нийлүүлэгдэж байгаа хүнд даацын механизуудаас Northbenz нь уул уурхайн салбарт
их хэмжээгээр ашиглагдаж байгаа бөгөөд үнийн хувьд ч гэсэн уян хатан байгаа юм.
2011 оноос шинээр ашиглалтанд орох уурхайнууд
Энэхүү уул уурхайн орд газрууд ашиглалтанд орсоноор монголийн эдийн засагт томоохон
эргэлт гарах бөгөөд ашигт малтмал эрдэс баялагийг эцсийн бүтээгдэхүүн болгон экспортолж
гаргах нь чухал юм.
Эдгээр уурхайн орлборлотын үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахын тулд техник тоног
төхөөрөмжийг шийдвэрлэх асуудал юм. Монголын уул уурхайн хүнд даацын машин
механизмыг 100% импортоор оруулж ирэн ашигладаг юм.
Тиймээс аль болох хүчин чадалтай боломжийн үнэтэй хүнд даацын машин ашиглах нь зүйтэй.
Дээрх машин механизмуудаас сонгон харьцуулан харвал:
Үзүүлэлт
Хөдөлгүүрийн
хүчин
Northbenz
340
CAT
1000
-
3500 EUI
80
91
44,9
44.9
17430
64359
72,000,000
648,000,000
чадал
Хөдөлгүүрийн марк
Даац (тн)
Дээд хурд (км.цаг)
Бодит жин (кг)
Үнэ
Хүснэгтээс харахад Northbenz брэнд маань үзүүлэлт нь адилхан, илүү хямд байх ба энэхүү
брэндийн машин механизмуудыг урд хөрш болох хятад улсад үйлдвэрлэдэг ба импортлоход
илүү хямд зардал гарах бөгөөд сэлбэр хэрэгсэлүүдийн хувьд ч гэсэн элбэг байдаг байна.

8. Дүгнэлт
Уул уурхайн салбар тээвэрлэлтээр цангаж байгаа өнөө үед хүнд даацын машин
механизмуудыг түлхүү дэмжин хөгжүүлэх нь чухал юм. Монголын эдийн засгийг бүрдүүлж
буй энэхүү салбарыг эрчимтэй хөгжүүлэхийн тулд тээвэрлэлтийн асуудлуудыг шийдэж өгөх
хэрэгтэй.
Засгийн газар нүүрснийхээ нөөцийн 6.5 тэрбум тонныг нь ашиглаж эхлээд байна гэдэг.
Өнгөрсөн жил 17 сая тонн нүүрс экспортолсон. Мөн хоѐр сая тонн нефть урд хөршид
гаргажээ. Үүнийг бүгдийг нь автомашинаар зөөсөн гэхэд хилсдэхгүй. Жишээлбэл хүнд даацын
5000 гаруй автомашин нүүрс тээвэрлэж байгаа тооцоо байдаг.
Одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд 35 мянга гаруй хүнд даацын ачааны машин ашиглаж
байна. Үүний 40 хувь нь арав гаруй жил ашиглагдсан автомашин юм. Иймд хүнд даацын
автомашиний шинэчлэлт, эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэх хандлагатай боллоо. Өнөөгийн байдалаас
үзэхэд уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэхэд хүнд даацын 17 мянган автомашин
шаардлагатай байна.
Эдгээр машин механизмууд тэдгээрийн тоног төхөөрөмжийг монголын уул уурхайн үйл
ажиллагаа эрхэлж буй байгууллагуудад хэрэгцээ шаардлагатай үед нь нийлүүлэн худалдаж
чадсанаар монголын эдийн засгын гол механизм болсон энэ үйлдвэрлэлийг тогтвортой
хөгжүүлж чадах юм.
Үүнийг оновчтойгоор шийдвэрлэхийн тулд эдийн засагт учирч болзошгүй рискийг тооцон
автопаркийг оновчтойгоор зохион байгуулах, мөн үйл ажиддагаагаа эхлээд удаагүй байгаа хөл
дээрээ тогтох гэж буй компаниудаа дэмжин тоног төхөөрөмж, машин механизмаа эргэн
төлөхөд таатай нөхцөлөөр лизингийн үйл ажиллагааг хамтран зохион байгуулах боломжуудыг
нээлттэй болгох нь зүйтэй юм.