Philippine Copyright 2014 All Rights Reserved. Portions of this manuscript may be reproduced with proper referencing and due acknowledgement of the authors. ask permission before copying the contents :)

1. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
1 | P a g e
TULA
To The Philippines
A glowing and fair like a houri on high,
Full of grace and pure like the Morn that peeps
When in the sky the clouds are tinted blue,
Of th' Indian land, a goddess sleeps.
The light foam of the son'rous sea
Doth kiss her feet with loving desire;
The cultured West adores her smile
And the frosty Pole her flow'red attire.
With tenderness, stammering, my Muse
To her 'midst undines and naiads does sing;
I offer her my fortune and bliss:
Oh, artists! Her brow chaste ring
with myrtle green and roses red
and lilies, and extol the Philippines!
Interpretation:
This poem can be considered as Rizal's first testimony of his nationalism. In
this literary piece, he clearly referred to the Philippines as his motherland, Mi
Patria, Rizal stress end in the poem relates to the role of the youth in nation
building. From the poem, he called the youth, "The fair hope of the motherland (La
Bella Esperanza de la Patria Mia). Rizal challenge the youth through this poem to do
three things: to cultivate their talents in the arts; to develop their knowledge of the
sciences; and to look forward and break their chain of bondage.

2. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
2 | P a g e
IMNO SA PAGGAWA
(Koro)
Dahilan sa Bayan sa pagdirigmaan,
Dahil sa Bayan din sa kapayapaan,
Itong Pilipino ay maasahang
Marunong mabuhay o kaya’y mamatay.
(Mga Lalaki)
Nakukulayan na ang dakong Silangan,
Tayo na sa bukid, paggawa’y simulan,
Pagka’t ang paggawa’y siyang sumusuhay
Sa bayan, sa angkan, sa ating tahanan.
Lupa’y maaring magmamatigas naman,
At magwalang-awa ang sikat ng araw
Kung dahil sa anak, asawa at Bayan,
Ang lahat sa ating pagsinta’y gagaan.
(Mga babaing may Asawa)
Magmasigla kayong yao sa gawain,
Pagka’t ang baba’y nasa-bahay natin,
At itinuturo sa batang mahalin
Ang Bayan, ang dunong at gawang magaling
Pagdatal ng gabi ng pagpapahinga,
Kayo’y inaantay ng tuwa’t ligaya
At kung magkataong saama ang manguna,
Ang magpapatuloy ang gawa’y ang sinta.

3. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
3 | P a g e
(Mga Dalaga)
Mabuhay! Mabuhay! Paggawa’y purihin
Na siyang sa Baya’y nagbibigay-ningning!
At dahil sa kanya’y taas ng paningin,
Yamang siya’y dugo at buhay na angkin.
At kung may binatang nais na lumigaw,
Ang paggawa’y siyang ipaninindigan;
Sapagka’t ang taong may sipag na taglay,
Sa iaanak nya’y magbibigay-buhay.
(Mga Bata)
Kami ay turuan ninyo ng gawain;
At ang bukas ninyo’y aming tutuntunin
Bukas, kung tumawag ang bayan sa amin,
Ang inyong ginawa’y aming tatapusin.
Kasabihan niyong mga matatanda:
“Kung ano ang ama’y gayon din ang bata,”
sapagka’t sa patay ang papuri’y wala.
Maliban sa isang anak na dakila.
Interpretasyon:
Inihandog niya ang tula sa masisipag na tao ng Lipa. Ang mga lalaki ay hinikiyat ang
iba na magsaka. Ang mga asawang babe ang siyang tagapamahala ng bahay at
pagtuturo sa kaniyang anak. Ang mga kabataan ay tinuturuang kung paano maging
masipag sa bawat trabahong ginagawa. Pinuri niyang maigi ang paggawa’t
kasipagan ng mga tao. Pinagpayuhan niya ang kabataang sumunod sa yapak ng
masisipag na nakakatanda upang maging karapat-dapat sa bansa.

4. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
4 | P a g e
Sa Aking Mga Kabata
Kapagka ang baya’y sadyang umiibig
Sa langit salitang kaloob ng langit
Sanlang kalayaan nasa ring masapi
Katulad ng ibong nasa himpapawid
Pagka’t ang salita’y isang kahatulan
Sa bayan, sa nayo't mga kaharian
At ang isang tao’y katulad, kabagay
Ng alin mang likha noong kalayaan.
Ang hindi magmahal sa kanyang salita
Mahigit sa hayop at malansang isda
Kaya ang marapat pagyamanin kusa
Na tulad sa inang tunay na nagpala
Ang wikang Tagalog tulad din sa Latin,
Sa Ingles, Kastila, at salitang anghel,
Sapagkat ang Poong maalam tumingin
Ang siyang naggagawad, nagbibigay sa atin.
Ang salita nati’y tulad din sa iba
Na may alfabeto at sariling letra,
Na kaya nawala’y dinatnan ng sigwa
Ang lunday sa lawa noong dakong una

5. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Interpretasyon:
Ang pinapahiwatig dito ni Rizal ay ang pagmamahal sa ating sariling wika. Ika nga
niya,” Ang hindi magmahal sa kanyang salita ay mahigit sa hayop at malansang isda.
Kaya dapat ating pagyamanin ang ating wika dahil ito ay nagsisimbolo kung ano ang
bansa natin. Nagsisimbolo na rin ito na pagkanasyonalismo, sapagkat kapag hindi
natin ginamit ang ating sariling wika para na rin nating tinalikuran ang ating bansa.
5 | P a g e
Sa Kabataang Pilipino
Itaas ang iyong noong aliwalas ngayon,
Kabataan ng aking pangarap!
Ang aking talino na tanging liwanag
Ay pagitawin mo, Pag-asa ng Bukas!
Ikaw ay lumitaw, O Katalinuhan
Magitang na diwang puno sa isipan
Mga puso nami'y sa iyo'y naghihintay
At dalhin mo roon sa kaitaasan.
Bumaba kang taglay ang kagiliw-giliw
Na mga silahis ng agham at sining
Mga Kabataan, hayo na't lagutin
Ang gapos ng iyong diwa at damdamin.
Masdan ang putong na lubhang makinang
Sa gitna ng dilim ay matitigan
Maalam na kamay, may dakilang alay
Sa nagdurusa mong bayang minamahal.

6. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
6 | P a g e
Ikaw na may bagwis ng pakpak na nais
kagyat na lumipad sa tuktok ng langit
paghanapin mo ang malambing na tinig
doon sa Olimpo'y pawang nagsisikap.
Ikaw na ang himig ay lalong mairog
Tulad ni Pilomel na sa luha'y gamot
at mabisang lunas sa dusa't himuntok
ng puso at diwang sakbibi ng lungkot
Ikaw, na ang diwa'y makapangyarihan
matigas na bato'y mabibigyang-buhay
mapagbabago mo alaalang taglay
sa iyo'y nagiging walang kamatayan.
Ikaw, na may diwang inibig ni Apeles
sa wika inamo ni Pebong kay rikit
sa isang kaputol na lonang maliit
ginuhit ang ganda at kulay ng langit.
Humayo ka ngayon, papagningasin mo
ang alab ng iyong isip at talino
maganda mong ngala'y ikalat sa mundo
at ipagsigawan ang dangal ng tao.
Araw na dakila ng ligaya't galak
magsaya ka ngayon, mutyang Pilipinas
purihin ang bayang sa iyo'y lumingap
at siyang nag-akay sa mabuting palad.

7. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Interpretasyon:
Ito ay nangangahulugan na,”Kabataan Pag-asa ng Bayan at Kinabukasan”. Dito ay
pinapahiwatig ni Rizal ang dapat gawin ng mga Kabataang Pilipino para makamit ng
Pilipinas ang naisin. Sila ang magpapabago at magpapaunlad sa ating bayan.
Gagamitin ang kanilang talino upang maitaas ang bansang pilit na binababa ng mga
dayuhan. Babaguhin ang bansang lubos na nagdurusa sa kalungkutan at humihingi
ng kapayapaan. Kabataan Pilipino ang siyang magaalab at sa takdang panahon ay
maisasakatuparan ito sa tulong ng mga kabataan.
7 | P a g e
NOBELA
Noli Me Tangere
May handaan sa bahay ni Don Santiago de los Santos. Maraming handa,
dumalo ang mga kaibigan at kakilala ng Don. Nagsidalo rin pati na ang mga taong
hindi inimbita. Masaya ang lahat sa nasabing pagtitipon. Kaya lamang ay nauwi sa
pagtatalo ang pagsasaya ng iba, tulad ng nangyari kina Padre Damaso at sa tenyente
ng guardia civil. Talo pa nila ang mga walang pinag-aralan, dumating mula sa
Europa si Crisostomo Ibarra, anak ng namatay na si Don Rafael. Hinangaan siya at
binati ng maraming panauhin sa bahay ni Kapitan Tiago. Nagulat si Crisostomo
Ibarra sa pagtatakwil ni Padre Damaso sa kanyang pag-aalala nang lapitan siya ni
Tenyente Guevarra at purihin niyon ang kanyang ama.
Masaganang hapunan ang inihanda ni Kapitan Tiago bilang pasasalamat sa
Mahal na Birhen sa pagdating ni Crisostomo Ibarra mula sa Europa. Ang pakikipag-usap
ng ilang panauhin kay Ibarra habang naghahapunan ay humanga sa
pagsasalaysay niya ng kanyang nakikinig sa kanyang pagsasalita, marami ang
namasid at palagay tungkol sa kalagayan ng mga bansang nalakbay na niya. Ang
opinyon ni Padre Damaso ay pagsasayang lamang ng salapi ang gayon. Nainsulto si
Ibarra sa ipinahayag ng dating pari sa kanyang bayang San Diego. Umalis siya nang
hindi pa tapos ang hapunan.
Isinalaysay ni Tenyente Guevarra kay Crisostomo Ibarra ang naging dahilan
ng pagkakabilanggo at pagkamatay ni Don Rafael. Dahil sa pagtatanggol ni Don
Rafael sa isang batang lalaki na gustong saktan ng artilyero ay naitulak niya iyon.

8. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Nabagok ang ulo ng artilyero. Hindi na yaon muling natauhan at tuluyan nang
namatay. Hinuli ng pulisya si Don Rafael Ibarra. Tumagal ang paglilitis ng kanyang
usapin hanggang sa namatay na siya sa loob ng bilangguan ng may sakit. Sa
tinuluyang silid ni Crisostomo Ibarra ay iba-ibang pangitain ang nakita niya sa
kanyang isipan. Naging abalang lubha ang kanyang pag-iisip sa malupit at
malungkot na kapalarang sinapit ng kanyang ama. Hindi na tuloy niya napag-ukulan
ng pansin ang mga tanawing makapagpapaligaya sa puso.
Mauuri ang mga taong naglalarawan sa pagkatao ni Kapitan Tiago. May
humahanga at natutuwa sa kanya. May namimintas at naiinis. May mga nasusuklam
dahil sa kanyang mga pandaranas at katusuhan sa negosyo. Salapi ang ginagamit
niya sa pagliligtas ng kanyang kaluluwa. Marahil ay dahil sa pag-aakalng mabibili
niya pati na ang Diyos. Ngunit, ano man ang kapintasan ni Kapitan Tiago ay
sinasabing mahal na mahal niya ang anak na si Maria Clara kahit na hindi niya ito
kamukha. Inakala ng mga kamag-anak ni Kapitan Tiago na gawa ng paglilihi sa mga
santol ng asawa niyang si Donya Pia ang pagka-mestisa ni Maria Clara. Sinasabi ring
ang donya ang isa sa mga dahilan ng lubhang pagyaman ng Don.
Dumalaw si Crisostomo Ibarra sa kasintahan niyang sa Maria clara sa bahay
ni Kapitan Tiago sa Binondo. Sa kanilang pag-uulayaw sa balkonahe ay sinariwa ng
balisa si Kapitan Tiago bago at pagkatapos ng pag-uusap nila ni Padre Damaso.
Samantala, ay isang matandang pari sa kanilang korporasyon ang dinalaw ni Padre
Sibyla. Nasabi ng paring may sakit na kailangan nang magbago ng pamamalakad ang
mga prayle sa Pilipinas sapagkat namumulat na ang isipan ng mga tao sa
katotohanan kinabukasan ay Araw ng mga Patay. Kailangan niyang umuwi sa San
Diego upang dalawin ang libing ng kanyang amang si Don Rafael Ibarra.
Nasisiyahang pinanood ni Ibarra ang mga nadaraanan niyang mga tao’t
bagay-bagay sa mga lansangan at mga pook na binagtas ng kanyang karwahe mula
sa Binondo. Itinulad niya ang mga iyon sa mga naobserbahan niya sa kanyang
paglalakbay sa mga bansa sa Europa. Nasabi niyang higit na mauunlad ang mga
bansa sa ibayong dagat kaysa sa sarili niyang bayan. Kinausap ni Padre Damaso si
Kapitan Tiago tungkol sa isang mahalagang bagay na sila pa lamang ang
nakakaalam. agkasuyo ang masasaya at malulungkot nilang karanasan. Dahil sa
matamis nilang pag-uulayaw ay muntik nang malimutan ni Ibarra na. Dating isang
maliit na nayon lamang ang bayan ng San Diego. Mayaman ito sa anking mga bukirin
at lupaing pinag-aanihan ng palay, asukal, kape, at prutas na naipagbibili sa iba pang
mga bayan. Bukod sa ilog na parang ahas gubat sa gitna ng luntiang bukid ay angkin
pa rin ng San diego ang isang gubat na nagtatago ng maraming alamat. Isa na rito
ang kuwento ukol sa mga ninuno ni Crisostomo Ibarra.
8 | P a g e

9. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Maraming katangian si Sisa… mabuti at masasama. Nakaimpluwensiya nang
malaki sa asawa ni Sisa ang nasasabing mga katangian. Sa pamamagitan ni Sisa ay
nailantad ni Dr. Rizal ang mabubuti at masasamang katangian ng babaing Pilipina.
Hindi maitatanggi na ang masasamang kaangkinan ay nagbubunga rin ng masama.
Sa pag-uwi ni Basilio mula sa kumbento ay sinita siya ng guardia civil.
Nagtatakbo siya nang takot lalo pa nga’t hindi niya naintindihan ang itinanong ng
Kastila. Pinaputukan siya at nadaplisan ng bala sa noo. Binalak niyang iwan ang
pagsasakristan at pumasok na lamang bilang pastol kay Crisostomo Ibarra.
Ipinagtaka ng mga namamahala sa pista ang hindi pagpapahalik sa kanila ng kamay
ng pari. Samantala, napabilang si Sisa sa mga nagdurusang kaluluwa nang malamang
wala sa kumbento ang susunduin sana niyang anak na si Crispin. Gayon na lamang
ang pagkabahala ni Sisa. Naipayak siya sa kusina ng kumbento kaya’t ipinagtabuyan
siya ng kusinero.
Nagtanong si Crisostomo Ibarra sa guro ng paaralan sa San Diego ng tungkol
sa problema sa edukasyon. Isinalaysay ng guro ang iba’t ibang problema pa rin ang
kahirapan ng mag-aaral at kakulangan sa mga kagamitan sa pagtuturo. Nakabibigat
pa sa lahat ng ito ang kawalan ng kalagayan ng guro sa kanyang pagtuturo at ang
wikang gamit sa panturo.
Dumating na sa San Diego sina Maria Clara at Tiya Isabel. Halos
magkapasabay na pumunta sa bahay ng dalaga sina Ibarra at padre Salvi.
Gayunpaman ay nagbatian ang dalawa. Inanyayahan ni Ibarra si Salvi sa piknik na
gagawin sa gubat ng mga magkakaibigang binata at dalaga sa San Diego. Tinanggap
ng pari ang paanyaya. Nagmamadaling nagpaalam si Ibarra sa kasintahan upang
ihanda ang mga kailangan sa piknik. Sa daan ay isang lalaki ang kumausap sa kanya.
Natupad ang kahilingan ni Maria Clara kay Ibarra na magpapiknik sa kanilang mga
kaibigan. Dalawang bangkang malaki ang pinangayan ni Ibarra. Ang mga ito ang
ginamit nilang magkasama sa pangingisda ng kanilang pananghalian at sa pagtawid
sa lawa patungo sa gubat na pagpipiknikan. Ang kasayahan ng magkakaibigan ay
pinalungkot sandali ng inawit ni Maria Clara. Nabahiran din iyon ng pangamba nang
pumasok sa baklad na unang pinangisdaan ang isang buwaya. Sa nasabing
sitwasyon ay iniligtas sa kapahamakan ni Ibarra ang pilotong sumasagwan ng
bangka ng kanilang sinasakyan. Sa gubat idinaos ang masaganang pananghalian na
inihanda ni Crisostomo Ibarra para sa mga panauhing inanyayahan; sina Padre Salvi
at ang alperes o tenyente ng guardia civil. Nagturu-turuan sa pananagutan ang
dalawang batang sakristan. Namagitan sa kanila si Ibarra nang hindi na lumala pa
ang pagkakakitan ng dalawa.
9 | P a g e

10. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Isang kubo sa tabi ng batis ang tinungo ni Elias, o piloto, pagpanggaling niya
sa piknik. Ang kaibigan niyang dalaga, si Salome, ang naninirahang mag-isa sa
nasabing kubo. Hindi malubos ang pag-iibigan ng dalawa dahil sa kahirapan nila ni
Salome ang kanilang magiging anak, kaya’t hindi niya pinigilan ang dalaga sa balak
niyang paglayo upang manirahan sa mga kamag-anak niya sa Mindoro.
Sinadya ni Crisostomo Ibarra ang bahay ni Pilosopong Tasyo upang humingi
ng payo tungkol sa balak niyang pagtatayo ng paaralan sa San Diego. Unang ipinayo
ni Pilosopong Tasyo ang paglapit ni Ibarra sa kura upang isanguni ang plano. Bukod
ditto kailangan paring sumangguni ang binata sa iba pang makapangyarihan sa
bayan. Abala ang lahat sa paghahanda para sa pista ng San Diego. Natatangiang mga
pagkain ang inihanda sa malalaki at maliliit mang bahay. Ang kasiglahan ay higit na
kapansin-pansi sa mga lansangan sinabitan ng mga papel na iba-iba ang kulay at
pinaparadahan ng mga banda ng musiko. Bukod sa paghahanda ng mga pagkain ay
naghahanda rin pa sa isang malakasang sugalan ang mayayaman. Tila tampok ng
pista ang pagsisimula ng paggawa para sa ipinatayong paaralan ni Crisostomo
Ibarra.
Kumalat ang balita tungkol sa nangyari kina Ibarra at Padre Damaso sa
handaan. Bawat grupo ng mamamayan ng San Diego ay iba ang nagging palagay sa
dapat o hinda dapat ginawa ni Ibarra at ng pari. Bawat isa’y humuhula rin sa iba
pang mangyayari dahil sa naganap sa dalawa. Ang mahihiap na magbubukid ang
higit na nalulungot at nag-aalaala dahil sa maaaring hindi na matuloy ang
pagpapatayo ng paaralan. Hindi na rin maaaring makapag-aaaral ang anilang mga
anak. Pati sina Kapitan Tiago at Maria Claa ay napasama o naapektuhan sa nangyai
kina Padre Damaso at Ibarra.
Dumating ang goberndor-heneral sa San Diego. Maraming humarap sa kanya
upang magbigay-galang. Isa na rito si Ibara na sadya niyang bayan at sa mga
makabgong ideya nito sa pamamalakad sa bayan. Hinangad niyang matulungan ang
binat, ngunit sinabi niyang maaaring hindi niya iyon laging magagawa. Inakit niyang
manirahan si Ibarra sa Espanya sapagkat nanghihinayang siya sa binata.
Hindi naipagsaya sa araw ng kapistahan ng San Diego si Donya Consolacion.
Pinagbawalan siyang magsimba ng kanyang asawa dsa ikinahihiya siya niyon. Nag-iisa
sa kanilang bahay si Donya Consolacion habang nagsasaya ang karamihan sa
10 | P a g e
mga mamamayan, kaya’t si Sisa ang napagbalingan niya at pinaglupitan.
Labis na ikinalungkot ni Padre Damaso ang pagkakasakit ni Maria Clara.
Namasyal sina Donya Victorina at Don Tiburcio sa mga hayag na lansangan ng San
Diego. Nakakahawak pa ang donya sa asawa at may pagyayabang na mababakas sa

11. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
kanyang anyo. Kay, gayon na lamang ang kanyang pagkainis nang hindi siya
pansinin ng mga taong nakasalubong, lalo na nga ng omandante. Nagyaya na tuloy
siyang umuwi. Nag-away sila ni Donya Consolacion nang mapatapat silang mag-asawa
sa bahay ng komandante. Dahil sa nangyayaring pagkampi ng komandante
kay Donya Consolacion ay pinagbantaan ni Donya Victorina si Linaes na ibubunyag
niya ang lihim ng binat apag hindi niyon hinamon ng duwelo ang komandante.
Dumating na muli sa San Diego si Ibarra pagkatapos ng ilang araw na pag-aasikaso
sa kanyang kaso. Napatawad siya sa pagkaeskandalo ng mismong arsobispo. Kaagad
niyang dinalaw si Maria upang ibailta iyon. Ngunit tila may namagitang hindi
pagkakaunawaan sa dalawa dahil sa dinatnan ni Ibarra si Linares sa bahay ni
Kapitan Tiago. Samantala, nagtaka si Ibarra nang Makita niyang nagtatrabaho si
elias kay Maestor Juan gayong wala iyon sa talaan ng mga manggagawa.
Dumalaw si Ibarra kay Maria Clara kinagabihan. Ngunit papasok pa lamang
siya sa bulwagan ay umalingawngaw na ang sunod-sunod ng mga putukan mula sa
kabayanan. Takot at kalituhan ang naghari sa mga nasa tahanan ni Kapitan Tiago,
matangi kay Ibarra. Nang makabalik siya sa kanyang bahay ay naghanda siyang para
sa pag-alis, subalit inabutan siya ng mga papeles ni Ibarra, pagkat sinunog ni Elias
ang kanyang bahay. Mapupunanag walang nagging mabuting palagay sa nangyari.
Ang isa pang napapabalita ay tungkol sa nagbigting lalaking may pilat sa bakurang
malapit kina Sister Pute. Isang nag-anyong magbubukid ang napansing nangingilala
sa nagbigting lalaki. Siya si Elias na nagtungo rin sa kumbento at nagpamisa. Sinabi
niya sa sacristan mayor na ang nasabing pamisa ay para sa isang malapit nang
mamatay.
Ipakakasal ni Kapitan Tiago si Maria Clara kay Liñares, isang kamag-anak ni
Padre Damaso, upang makatiyak siya ng tahimik na pamumuhay. Dahil dito’y
nagging paksa ng tsimis ang dalga. Pati si Tenyente Guevarra ay naghinala sa kanya.
Ipaliwanag ni Maria Clara kay Ibarra ang tunay na mga pangyayari na siyang dahilan
ng paglalayo nilang magkasintahan. Nagpatuloy sa pagtakas si Ibarra sa tulong ni
Elias. Ipinayo ni Elias sa kasama na mangibang bansa na. Ngunit may ibang balak si
Ibarra.
Bisperas ng Pasko. Napasalamat ang batang si Basilio sa mag-anak na
kumupkop sa kanya sa kabundukan. Nagpaalam na rin siya upang umuwi sa kanila.
Nagpag-alaman niyang nabaliw ang kanyang ina at nagpagala-gala sa bayan ng San
Diego. Hinanap niya iyon at nang magkita sila’y hindi siya kaagad nakilala ni Sisa
kaya’t muli iyong tumakas. Nakarating ang kanyang ina sa guba t. Nang noche
buenang iyon ay isa pang wari’y takas din ang dapat gawin ni Basilio. Iba -ibang
klase ng kasawiang-palad ang naganap sa buhay ng mga tauhan ng nobelang ito.
Tanging ang alperes/komandante ng guardia civil sa San diego ang matagumpay na
nagbalik sa Espanya at gayon din naman si Padre Salvi na nataas ng tungkulin.
11 | P a g e

12. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Interpretasyon:
Ang lathala ni Rizal na nobelang Noli me Tangere ay nagpapakita ng dinanas nating
mga Pilipino sa kamay ng mga dayuhang Kastila ng kanyang panahon. Inilarawan
niya kung paano ang isang Pilipino ay nagkaroon ng kamalayan sa nangyayaring
pang – aabuso sa ating mga kababayan. Ang bawat karakter na ginamit, na
nagtataglay ng iba’t ibang katangian ay sumisimbolo sa antas at paraan ng kanilang
pakikisalamuha sa ating mga Pilipino. Ang likhang ito ni Gat. Rizal ay tunay ngang
maipagmamalaki dahil ang bawat titik at salita na nailimbag ang unti unting
pumukaw sa ating mga kamalayan noon at ngayon.
12 | P a g e
SANAYSAY
Ang Katamaran ng mga Pilipino
Ang pangunahing sanhi ay ang mainit na singaw ng panahon. Kahit na ang mga
banyagang nandarayuhan sa Pilipinas buhat sa mga bayang malamig ang klima ay nagiging
tamad pagdating dito at ayaw humawak ng mabibigat na gawain. Sa bayang mainit ang
panahon, kahit hindi kumilos ang isang tao, siya’y pinagpapawisan at hindi mapalagay. Wika
pa ni Rizal: Ang mga Europeong naninirahan sa Pilipinas ay nangangailangan pa ng mga
tagapaypay at tagahugot ng sapatos, at hindi nagsisipaglakad kundi laging lulan ng kanilang
karwahe, gayong masasarap ang kanilang kinakain at ginhawa ang kanilang kabuhayan.
Sila’y malaya, ang bunga ng kanilang mga pagsisikap ay para sa kanilang sarili, may pag-asa
sa kinabukasan, at iginagalang ng madla. Ang abang katutubo, ang tamad na katutubo ay
kulang sa pagkain, walang inaasahan sa araw ng bukas, ang bunga ng kanilang pagod ay sa
iba napupunta, at kinukuha sila sa paggawang sapilitan.
Sinasabing ang mga Europeo ay nahihirapan sa mga bayang mainit ang singaw ng
panahon palibhasa’y hindi sila hirati sa gayong klima, kaya’t karampatan lamang na dulutan
sila ng balanang makapagpapaginhawa sa kanilang kalagayan. Datapuwa’t ang wika nga ni
Rizal, ang isang tao’y maaaring mabuhay kahit saan kung sisikapin lamang niyang ibagay
ang kanyang sarili sa hinihingi ng pangangailangan.
Ang sikap at pagkukusa ay nawala sa mga Pilipino dahil din sa kagagawan ng mga Kastila.
Ang mga Pilipino, nang bago dumating ang mga Kastila ay ginhawa sa kanilang kabuhayan,
nakikipagkalakalan sila sa Tsina at iba pang mga bansa, at hinaharap nila ang pagsasaka,

13. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
pagmamanukan, paghabi ng damit at iba pa. Kaya’t mapagkikilalang nang wala pa rito ang
mga Kastila, ang mga Pilipino bagaman ang mga pangangailangan nila’y hindi naman
marami, ay hindi mga mapagpabayang gaya ngayon.
Ang pagsasaka’y napabayaan dahil pa rin sa sapilitang paggawa na ipinatutupad ng
pamahalaan. Dahil sa maraming pandarayuhang ginagawa ng mga Kastila, kailangan ang
walang tigil na paggawa ng mga barko, kaya’t maraming Pilipino ang pinapagpuputol nila ng
mga kahoy sa gubat upang magamit. Wala tuloy katiyakan ang kabuhayan ng mga tao kaya’t
naging mga mapagpabaya. Tungkol dito’y sinipi ni Rizal si Morga na nagsabi (sa kanyang
Sucesos) na halos nakalimutan na ng mga katutubo ang pagsasaka, pagmamanukan, ang
paghabi, na dati nilang ginagawa noong sila’y mga pagano pa hanggang sa mga ilang taon pa
pagkatapos ng pagsakop. Iyan ang naging bunga ng tatlumpu’t dalawang taon ng sapilitang
paggawa na ipinataw sa mga Pilipino.
Bukod sa mga iyan, ang Pilipino’y hindi tumatanggap ng karampatang halaga sa
kanilang mga produkto. Sinabi ni Rizal na alinsunod sa istorya, matapos alipinin ng mga
encomendero ang mga Pilipino, sila’y pinagagawa para sa sarili nilang kapakinabangan, at
ang iba nama’y pinipilit na sa kanila ipagbili ang inaani o produkto sa maliit na halaga at
kung minsa’y wala pang bayad o kaya’y dinadaya sa pamamagitan ng mga maling
timbangan at takalan.
Alinsunod pa rin kay Rizal, ang lahat ng negosyo’y sinasarili ng gobernador, at sa
halip pukawin ang mga Pilipino sa kanilang pagpapabaya, ang iniisip lamang niya’y ang
kanyang kapakanan kaya’t sinusugpo ang ano mang makaaagaw niya sa mga pakinabang sa
pangangalakal.
Mga kung anu-anong kuskos-balungos sa pakikitungo sa pamahalaan, mga
“kakuwanan” ng pulitika, mga kinakailangang panunuyo at “pakikisama,” mga pagreregalo,
at ang ganap na pagwawalang-bahala sa kanilang kalagayan,- ang mga iyan ay naging
pamatay-sigla sa paggawang kapaki-pakinabang.
Nariyan pa ang halimbawang ipinamalas ng mga Kastila: pag-iwas sa pagpaparumi
ng kamay sa paggawa, pagkuha ng maraming utusan sa bahay, na para bang alangan sa
kanilang kalagayan ang magpatulo ng pawis, at ang pagkilos na animo’y kung sinong
maginoo at panginoon na ipinaging palasak tuloy ng kasabihang “para kang Kastila,” - ang
lahat ng iyan ay nagpunla sa kalooban ng mga Pilipino ng binhi ng katamaran at pagtanggi o
pagkatakot sa mabibigat na gawain.
13 | P a g e

14. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
At ang wika pa ng mga Pilipino noon: “Bakit gagawa pa? Ang sabi ng kura ay hindi
raw makapapasok sa kaharian ng langit ang taong mayaman.” Ang sugal ay binibigyan ng
luwag, at ito’y isa pa ring nagpapalala ng katamaran. Ang Pilipino’y hindi binibigyan ng ano
mang tulong na salapi o pautang upang maging puhunan. Kung may salapi man ang isang
Pilipinong magsasaka, ang natitira, matapos bawasin ang buwis at iba pang impuwesto ay
ipinambabayad naman niya sa kalmen, kandila, nobena, at iba pa.
Kung ang mga pananim ay pinipinsala ng balang o ng bagyo, ang pamahalaan ay
hindi nagbibigay ng ano mang tulong sa mga magsasaka, kaya ang mga ito ay inaalihan ng
katamaran.
Walang pampasiglang ibinibigay sa pagpapakadalubhasa. May isang Pilipinong nag-aral
14 | P a g e
ng kimika sa Europa, ngunit hindi man lamang siya pinag-ukulan ng pansin.
Ang katamara’y pinalulubha pang lalo ng di mabuting sistema ng edukasyon. Ganito ang
wika ni Rizal:
“Iminulat palibhasa sa halimbawa ng mapagbulay-bulay at tamad na pamumuhay ng
mga monghe, ang mga katutubo nama’y walang ginawa kundi iukol ang kanilang buhay sa
pagkakaloob ng kanilang salapi sa simbahan dahil sa inaasahang mga himala at iba pang
kataka-takang bagay. Ang kanilang kalooban ay nagayuma; buhat sa pagkabata ay wala
silang natutuhan kundi ang pagkilos na parang mga makina na hindi nalalaman ang buong
kabagayan. Kataka-taka bang ang ganitong maling pagmumulat sa isip at kalooban ng isang
bata ay magbunga ng kahambal-hambal na mga pagkakasalungatan? Iyang walang puknat
na pagtutunggali ng isip at ng tungkulin… ay humantong sa pananamlay ng kanyang mga
pagsisikap, at sa tulong ng init panahon, ang kaniyang walang katapusang pag-aatubili, ang
kaniyang mga pag-aalinlangan ay siyang naging ugat ng kaniyang katamaran.”
Ang sabi ni Rizal: “Ang edukasyon ay siyang lupa, at ang kalayaan ay siyang araw, ng
sangkatauhan. Kung walang edukasyon at walang kalayaan, walang pagbabagong
maisasagawa, walang hakbang na makapagdudulot ng bungang ninanais.”

15. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
INTERPRETASYON:
Itinatalakay dito ang nakaraan ng mga Pilipino bago dumating ang mga Kastila. Na
kung saan napabayaan ng mga Pilipino ang pagsasaka at anumang gawain. Dito ay
binigyang diin din ni Rizal ang pagpapahalaga sa Edukasyon dahil kung walang
edukasyon at walang kalayaan, walang pagbabagong maisasagawa, walang hakbang
na makapagdudulot ng bungang ninanais.
15 | P a g e
SA MGA KABABAYANG DALAGA SA MALOLOS:
Nang aking sulatin ang Noli Me Tangere, tinanong kong laon, kung ang pusuang
dalaga'y karaniwan kaya diyan sa ating bayan. Matay ko mang sinaliksik yaring
alaala; matay ko mang pinagisa-ngisa ang lahat ñg dalagang makilala sapul sa
pagkabatá, ay mañgisa-ñgisa lamang ang sumaguing larawang aking ninanasá.
Tunay at labis ang matamis na loob, ang magandang ugalí, ang binibining anyó, ang
mahinhing asal; ñgunit ang lahat na ito'y laguing nahahaluan ñg lubos na pagsuyó at
pagsunod sa balang sabi o hiling nang nagñgañgalang amang kalulua (tila baga ang
kaluluwa'y may iba pang ama sa Dios,) dala ñg malabis na kabaitan, kababaan ñg
loob o kamangmañgan kayá: anaki'y mga lantang halaman, sibul at laki sa dilim;
mamulaklak ma'y walang bañgo, magbuñga ma'y walang katas.
Ugaling panagot ng mga may ibig mang ulol, ay: palaló ang katiwalá sa sariling
bait; sa akalá ko ay lalong palaló ang ibig sumupil ng bait ng iba, at papanatilihin sa
lahat ang sarili. Lalong palaló ang nagdidiosdiosan, ang ibig tumarok ng balang kilos
ng isip ng DIOS; at sakdal kapalaluan ó kataksilan ang walang gawá kundí
pagbintañgan ang Dios ng balang bukang bibig at ilipat sa kanya ang balá niyang
nasá, at ang sariling kaaway ay gawing kaaway ng Dios. Dí dapat naman tayong
umasa sa sarili lamang; kundí magtanong, makinig sa iba, at saka gawain ang
inaakalang lalong matuid; ang habito ó sutana'y walang naidaragdag sa dunong ng
tao; magsapinsapin man ang habito ng huli sa bundok, ay bulubundukin din at
walang nadadayá kungdí ang mangmang at mahinang loob. Nang ito'y lalong
maranasan, ay bumili kayo ng isang habito sa S. Francisco at isoot ninyo sa isang

16. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
kalabao. Kapalaran na kung pagka pag habito ay hindí magtamad. Lisanin ko ito at
dalhin ang salitá sa iba.
Ang unang kabanalan ay ang pagsunod sa matuid, anoman ang mangyari.
"Gawá at hindí salitá ang hiling ko sa inyo" ani Cristo; "hindí anak ni ama ang
nagsasabing ulit-ulit ama ko, ama ko, kundí Páhiná 6ang nabubuhay alinsunod sa
hiling ñg aking ama." Ang kabanalan ay walá sa pulpol na ilong, at ang kahalili ni
Cristo'y di kilala sa halikang kamay. Si Cristo'y dí humalik sa mga Fariseo, hindi
nagpahalik kailan pa man; hindí niya pinatabá ang may yaman at palalong escribas;
walá siyang binangit na kalmen, walang pinapagcuintas, hiningan ng pamisa, at di
nagbayad sa kanyang panalangin. Di napaupa si San Juan sa ilog ng Jordan, gayon
din si Cristo sa kanyang pangangaral. Bakit ngayo'y ang mga pari'y walang bigong
kilos na di may hinihinging upa? At gutom pa halos nagbibili ng mga kalmen,
cuentas, correa at ibapa, pang dayá ng salapi, pampasamá sa kalulua; sa pagkat
kalminin mo man ang lahat ng basahan sa lupá, cuintasin mo man ang lahat ng
kahoy sa bundok ibilibid mo man sa iyong bayawang ang lahat ng balat ng hayop, at
ang lahat na ito'y pagkapaguran mang pagkuruskurusan at pagbulongbulongan ng
lahat ng pari sa sangdaigdigan, at iwisik man ang lahat ng tubig sa dagat, ay di
mapalilinis ang maruming loob, di mapatatawad ang walang pagsisisi. Gayon din sa
kasakiman sa salapi'y maraming ipinagbawal, na matutubos kapag ikaw ay
nagbayad, alin na ngá sa huag sa pagkain ng karne, pagaasawa sa pinsan, kumpari, at
iba pa, na ipinahihintulot kapag ikaw ay sumuhol. Bakit, nabibili baga ang Dios at
nasisilaw sa salaping paris ng mga pari? Ang magnanakaw na tumubos ng bula de
composicion, ay makaaasa sa tahimik, na siya'y pinatawad; samakatuid ay ibig ng
Dios na makikain ng nakaw? Totoo bagang hirap na ang Maykapal, na nakikigaya sa
mga guarda, carabineros ó guardia civil? Kung ito ang Dios na sinasamba ñg Frayle,
ay tumalikod ako sa ganyang Dios.
Alam na kapus kayong totoo ñg mga librong sukat pagaralan; talastas na
walang isinisilid araw araw sa inyong pagiisip kundí ang sadyang pang bulag sa
inyong bukal na liwanag; tantó ang lahat na ito, kayá pinagsisikapan naming
makaabot sa inyo ang ilaw na sumisilang sa kapuá ninyo babayi; dito sa Europa
16 | P a g e

17. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
kung hindí kayamutan itong ilang sabi, at pagdamutang basahin, marahil ay makapal
man ang ulap na nakakubkob sa ating bayan, ay pipilitin ding mataos ñg masantin
na sikat ñg araw, at sisikat kahit banaag lamang ... Dí kami manglulumo kapag kayo'y
katulong namin; tutulong ang Dios sa pagpawí ñg ulap, palibhasa'y siya ang Dios ñg
katotohanan; at isasaulí sa dati ang dilag ñg babaying tagalog, na walang kakulañgan
kundí isang malayang sariling isip, sapagka't sa kabaita'y labis. Ito ang nasang lagì sa
panimdim, na napapanaginip, ang karañgalan ñg babaying kabiak ñg pusó at
karamay sa tuá ó hirap ñg buhay: pag isang dalaga bagang sukat ipagmalaki ñg
bayan, pagpitaganan ñg iba, sapagka at karaniwang sabi sabi ñg mga kastilá at pari
na nangagaling diyan ang karupukan at kamangmañgan ñg babaying tagalog, na tila
baga ang mali ñg ilan ay malí na nang lahat, at anaki'y sa ibang lupá ay walá, ñg
babaing marupok ang loob, at kung sabagay maraming maisusurot sa mata ñg ibang
babai ang babaying tagalog..... Gayon ma'y dala marahil ñg kagaanan ñg labí ó galaw
ñg dilá, ang mga kastilá, at parí pagbalik sa Espanya'y walang unang
ipinamamalabad, ipinalilimbag at ipinagsisigawan halos, sabay ang halakhak,
alipustá at tawa, kundí ang babaing si gayon, ay gayon sa convento, gayon sa
kastilang pinatuloy, sa iba't iba pang nakapagñgañgalit; sa tuing maiisip, na ang
karamihan ng malí ay gawá ñg kamusmusan, labis na kabaitan, kababaan ñg loob ó
kabulagan kayang kalalañgan din nila..... May isang kastilang nagayo'y mataas na tao
na, pinakai't pinatuloy natin sa habang panahong siya'y lumiguyliguy sa Filipinas ...
pagdating sa Espanya, ipinalimbag agad, na siya raw ay nanuluyang minsan sa
Kapangpañgan, kumai't natulog, at ang maginoong babaying nagpatuloy ay
gumayon at gumayon sa kanya: ito ang iginanti sa napakatamis na loob ng babayi ...
Sa mga bayang gumagalang sa babaing para ñg Filipinas, dapat nilang kilanlin
ang tunay na lagay upang ding maganapan ang sa kanila'y inia-asa. Ugaling dati'y
kapag nanliligaw ang nagaaral na binata ay ipinañgañganyayang lahat, dunong,
puri't salapi, na tila baga ang dalaga'y walang maisasabog kundi ang kasamaan. Ang
katapang-tapañga'y kapag napakasal ay nagiging duag, ang duag na datihan ay
nagwawalanghiya, Páhiná 11na tila walang ina-antay kundi ang magasawa para
maipahayag ang sariling kaduagan. Ang anak ay walang pangtakip sa hina ñg loob
17 | P a g e

18. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
kundi ang alaala sa ina, at dahilan dito, nalunok na apdo, nagtitiis ñg tampal,
nasunod sa lalong hunghang na utos, at tumutulong sa kataksilan ñg iba sa pagka't
kung walang natakbo'y walang manghahagad; kung walang isdang munti'y walang
isdang malaki. Bakit kaya baga di humiling ang dalaga sa iibigín, ñg isang marañgal
at mapuring ñgalan, isang pusong lalaking makapag-ampon sa kahinaan ng babai,
isang marangal na loob na di papayag magka anak ng alipin?
Di ko inaasahang paniwalaan ako alang-alang lamang sa aking sabi: maraming
taong dí natingin sa katuiran at tunay, kundí sa habito, sa putí ñg buhok ó
kakulangan kayá ng ngipin. Malayó ako sa, pagpapasampalataya, pag didiosdiosan,
paghalili kayá sa Dios, paghahangad na paniwalaa't pakingang pikit-mata, yukó ang
ulo at halukipkip ang kamay; ñguni't ang hiling ko'y magisip, mag mulaymulay ang
lahat, usigin at salain kung sakalí sa ngalan ng katuiran itong pinaninindigang mga
sabi:
Ang una-una. "Ang ipinagiging taksil ñg ilan ay nasa kaduagan at kapabayaan ñg
18 | P a g e
iba."
Ang ikalawa. Ang iniaalipustá ng isa ay nasa kulang ñg pagmamahal sa sarili at
nasa labis ñg pagkasilaw sa umaalipustá.
Ang ikatlo. Ang kamangmañga'y kaalipinan, sapagkat kung ano ang isip ay
ganoon ang tao: taong walang sariling isip, ay taong walang pagkatao; ang bulag na
taga sunod sa isip ng iba, ay parang hayop na susunod-sunod sa talí.
Ang ikaapat. Ang ibig magtagó ñg sarili, ay tumulong sa ibang magtagó ñg
kanila, sapagkat kung pabayaan mo ang inyong kapuá ay pababayaan ka rin naman;
ang isa isang tingting ay madaling baliin, ñguní at mahirap baliin ang isang bigkis na
walis.
Ang ika-lima. Kung ang babaing tagalog ay dí magbabago, ay hindí dapat
magpalaki ñg anak, kungdí gawing pasibulan lamang; dapat alisin sa kanya ang
kapangyarihan sa bahay, sapagka't kung dili'y ipag kakanulong walang malay,
asawa, anak, bayan at lahat.

19. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Ang ika-anim. Ang tao'y inianak na paris-paris hubad at walang talí. Dí nilalang
ñg Dios upang maalipin, dí binigyan ñg isip para pabulag, at dí hiniyasan ñg katuiran
at ñg maulol ñg iba. Hindí kapalaluan ang dí pagsamba sa kapuá tao, ang
pagpapaliwanag ñg isip at paggamit ñg matuid sa anomang bagay.
Ang ika-pito. Liniñgin ninyong magaling kung ano ang religiong itinuturó sa
atin. Tingnan ninyong mabuti kung iyan ang utos ng Dios ó ang pangaral ni Cristong
panglunas sa hirap ñg mahirap, pangaliw sa dusa ñg nagdudusa.
"Tubó ko'y dakilá sa puhunang pagod" at mamatamisin ang ano mang
mangyari, ugaling upa sa sino mang mañgahas sa ating bayan magsabi ng tunay.
Matupad nawá ang inyong nasang matuto at harí na ñgang sa halaman ñg
karunuñgan ay huwag makapitas ñg buñgang bubut, kundí ang kikitili'y piliin,
pagisipin muná, lasapin bago lunukin, sapagka't sa balat ñg lupá lahat ay haluan, at
di bihirang magtanim ang kaaway ng damong pansirá, kasama sa binhí sa gitná ñg
linang.
19 | P a g e
Ito ang matindin nasá ñg inyong kababayang si …..
JOSÉ RIZAL
Europa, 1889.
INTERPRETASYON:
Ito ay sinulat si Rizal sa taong 1889 bilang tugon sa sa hiling ni Marcelo del
Pilar ng mabalitaan ang ginawa ng mga kadalagahan ng Malolos upang matuto ng
wikang Kastila. Sa akdang ito ipinahayag ni Rizal ang kanyang pagkamangha at
paghanga sa mga kababaihang di natakot na ipaglaban ang kanilang karapatan sa
edukasyon. Kanyang inakala na ang mga Pilipina ay walang ibang katangian kundi
ang kababaang loob. Hinikayat niya ang mga kababaihan na maghangad ng
kaliwanagan dahil ito’y magiging sandata ng kanyang mga anak sa pagpawi ng
kadiliman ng isip. Nakasalalay sa mga kababaihan ang hianarap ng bayan sa pag-aruga
at pagpalaki ng mga anak na may pagmamahal sa bayan.

20. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
20 | P a g e
AWIT
Alin Mang Lahi
Alin mang lahi, insinasanggalang
Sa lupit ang kanyang lupang tinubuan
Tuloy pinaghahandugan
Ng buhay at dugo kung kailangan
Ang kamatayan man, kung saka-sakali
Igiginhawa ng mga kalahi
Tatanggapin ng may ngiti
Kasaliw ang tuwang di mumunti
Nguni’t pagkasawing-plad yata
Ng katagalugang napapanganyayaI
bukod pa sa ibang umaaba
Lalong nagbibigay hapis ang ibang kapwa
Sabagay di kulang sa pupuhunanin
Lakas, dunong, tapang, yaman ay gayundin
Aywan kung bakit at inaalipin
Ng bawa’t lahing makasunod natin
Interpretasyon:
Ginawa niya ito nung nasa Dapitan siya, kung saan ginamit nya ito upang paringgan
ang mga Kastila kung paano inaalipin ang mga Pilipino. Ito rin ay ginamit sa kanya
upang ebidensya na siya ay kasama sa rebolusyon dahil di niya tinangging siya ang
gumawa ng kantang ito.

21. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
21 | P a g e
Kundiman
Tunay ngayong umid yaring dila't puso
Sinta'y umiilag, tuwa'y lumalayo,
Bayan palibhasa'y lupig at sumuko
Sa kapabayaan ng nagturong puno.
Datapuwa't muling sisikat ang araw,
Pilit maliligtas ang inaping bayan,
Magbabalik mandin at muling iiral
Ang ngalang Tagalog sa sandaigdigan.
Ibubuhos namin ang dugo't babaha
Matubos nga lamang ang sa amang lupa
Habang di ninilang panahong tadhana,
Sinta'y tatahimik, iidlip ang nasa.
Interpretasyon:
Ang tula ay nangangahulagan pagmamahal ng isang tao sa kanyang bansa at
nagpapakita ng pag-asa sa bawat Pilipino na sa takdang panahon ay makakamit
natin ang ating naisin kung ibibigay nating ang ating buong buhay para matamasa
ang kapayapaan na matagal na nating hinihiling. Wag lamang tayong susuko sa
anumang problema tatahakin ng ating bansa dahil nakatadhana sa takdang panahon
na ang kaguluhan ay mawawala at magiging matiwasay ang ating bansa.

22. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
22 | P a g e
DULA
Kapulungan (Konsilyo) ng mga Diyos
Reyunyon ng mga Diyos sa Olympus:
Si Hupiter, ang punong makapangyarihan, diyos ng kulog at ng mga langit ay
nakaluklok sa isang tronong ginto at mamahaling mga bato, hawak sa kamay ang
setrong yari sa sipres. Sa kanyang paanan ay ang agila, na ang metal na plumahe ay
kumikislap sa maraming mga kulay, mga kulog na kagilagilalas niyang mga sandata,
ay nangakalapag sa sahig.
Sa kanan niya ay ang kanyang kabiyak, ang selosang si Juno, may koronang
kumikinang at ang buntot ng peacock ng karangyaan. Sa kaliwa niya ay ang maalam
na si Pallas, napapalamutihan ng kanyang helmet at kagilagilalas na kalasag,
nakokoronahan ng lungtiang oliba at may kaaya-ayang taglay na mabigat niyang
sibat.
Tumatayong matingkad na kataliwas ay si Saturno na nakatingkayad at
nagmamasid sa pangkat ng mga magaganda. Sa kaaya-ayang pagkabulagsak
ay nakahilig ang magandang si Venus sa isang kama ng mga bulaklak,
nakokoronahan ng mabangong damo.
Si Dibinong Apollo, nakikipagdakdakan sa walong mga Musam na sina
Calliope, musa ng tulang kabayanihan; Melpomene, musa ng trahedya; Thalia,
Polyhymnia, Erato, Euterpe, Urania at Clio. Bumubuo ng piling sirkulo ay sina Mars,
Bellona, Alcides at Momus. Sa likuran nina Jupiter at Juno ay sina Hebe at Ganymede
Sa tabing kanan ni Jupiter ay nakaluklok si Katarungan. Pasok ang pangsiyam na
musa, si Terpsichore, sinusundan ng mga nympa, naiadas, at undines na sila ang
nagsasabog ng mga bulaklak, sumasayaw sa himig ng mga lyra ni Apollo at Erato at
fluta ni Euterpe, at nagpapangkat-pangkat sa magkabilang tabihan ng entablado.

23. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
MERCURIO: (magpupugay ng kanyang gorang Phrygian, at
magsasalita): "Natupad ko na po ang inyong mga utos, makapangyarihang Ama. "SI
Neptune at ang kanyang mga kabig ay hindi makakarating; takot silang mawalan ng
kapangyarihan sa mga dagat sanhi sa kapusukan ng mga tao. Si Vulcan ay abala pa
sa paggawa ng mga kulog na iniutos ninyong kanyang gawin, upang sandatahan ang
Olympus, at tinatapos niya ngayon. "Tungkol naman kay Pluto..."
JUPITER: (Humadlang)"Tama na! Hindi ko rin sila kailangan. Hebe, at
Ganymede: isilbi na ninyo ang nektar upang ang mga imortal ay magsi-inom."
Aaawit: Siyang nais mabuhay at magpaka-saya, hayaan siyang itakwil si
23 | P a g e
Minerva, at alagaan ang aking mga pinakakabag.
MINERVA: (pasigaw) Tahimik! 'Di mo ba nakikitang si makapangyarihang
Jupiter ay magsasalita?
SILENUS: Eh ano? Ang nagpasuko ba sa mga higante ay nababahala? Ang
mga diyos ay umiinom ng nektar; pwes, kahi't sino'y makapaghahayag ng kasiyahan
kung kanyang ibig. Nguni't nakita kong ang aking mga disipulo ay ininis ikaw.
MOMUS: (Pakutya) Ipagtanggol siya, Silenus, nang di nila masabing ang mga
tagasunod mo'y mga walang pakundangan.
JUPITER: May panahon nuon, dakilang mga diyos, nung ang mga hambog na
anak ng Lupa ay tinangkang akyatin ang Olympus paraan sa pagpapatung-patong ng
mga bundok, upang agawin ang aking kapangyarihan. Ang masayang pangyayari
na ito ay nais kong ipagdiwang ng may kalahatang kasiyahan ng mga imortal,
ngayong ang Daigdig, sumusunod sa kanyang walang hangganang lakbayin, ay
nakabalik na rin sa dati niyang lugar sa iniikutan niya nuon pa man.

24. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
JUNO: (tumayong arogante) Pahintulutan mo ako, Jupiter, na magsalitang
mauna, sa dahilang ako ay iyong kabiyak at ina ng lalong makapangyarihang mga
diyos. Sino pa talaga ang mangangahas na salangsangin ang kanyang pangunguna?
VENUS: Pagpaumanhinan mo ako, kapatid, kabiyak ng dakilang Jove, kung
hindi ako kabahagi sa iyong kawiliwiling pagpili. At ikaw, Jupiter, nakikita lang ng
mga nilalang, pagbigyan mo rin ang aking mga pagsamo. Hindi ba totoo na kanyang
magagampanan ang lahat na mga kinakailangang inilahad ng banal mong pag-iisip?"
JUNO: (nagngingitngit) Ano? Keylan pa naging higit na mahusay ang salin
keysa orihinal? (Sa tonong pagalit) Ah, magandang Venus, kita kong ikaw ay
nagkakamali at hindi ako mamamangha, sa dahilang kung ang tinatalakay ay hindi
sa pag-ibig, iyon ay nasa ibabaw ng iyong ulo.
VENUS: (namumula at sumabat) O Juno, kasing selosa gaya ng damdamin
mong mapaghiganti! Bagaman, kung ikaw mandin ay nakita mong makatwiran at
matapat, mabuti iyon; nguni't sa ganang akin hayaang ang mga diyos ng Olympus
magsabi
MOMUS: (sumabat) ikaw, Jupiter, bakit hindi ka mamag-itan sa debateng
24 | P a g e
ito? Di'yan ka lang nakaupo, parang natulirong tanga na nakikinig.
JUNO: (pasigaw) Asawa ko, bakit pinahihintulutan mo itong baldado't pangit
na halimaw na insultuhin tayo? Sipain mo siyang palabas ng Olympus, bukod pa....
MOMUS: Kaluwanhatian kay Juno, na 'di kailanman nang-insulto, dahil
sinabi lang niyang ako'y pangit at baldado! (Nagtawanan ang mga diyos.)
JUNO: (nagpupukol ng tinging-lintik sa bawa't isa, lalo pa kay Momus)
Tumahimik ka, diyos ng paglait! Nguni't tama na ito, at bayaang magsalita si

25. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Minerva, na ang opinyon ay laging sa akin din mula pa nung panahong di na
magunita.
MOMUS: Oo nga! Isa pang tulad mo rin, dakilang mga pakialamera!
MINERVA: (kunwari'y 'di niya narinig at nagsalita sa malinaw at pinilakang
tinig) Samo ko na inyo akong pakinggan. Huwag sana ninyong walaing saysay
ang aking mga salita, na laging idinudulog sa kapangyarihan ng Mangungulog. Kung
ako'y inyong tanunging anu-ano ang mga balakid na kanyang
pinagtagumpayan, samo ko'y pakinggan ninyo akong saglit at inyong malalaman.
APOLLO: Tanggapin mo itong aking mga argumento na tulad rin sa
kasiyahang iyong pinakinggan, ang mga hinaing ni Philomela at aking natunghayan
sa mga hardin ng Parmassus.itong aklat na binanggit ng maalam na si Minerva. Ang
masayang estilo nito at nakawiwiling ritmo ay naririnig ng
aking mga teynga na katulad ng aliwiw ng bukal na bumabatis sa bunganga
ngkwebang Umbrian.
JUNO: Kung ang pinakadakilang katangian ni Cervantes ay sa
pagkapagtiis ng maraming kabiguan, at sa ganun, sa ibang mga dahilan, hindi siya
humigit kahi't kanino, kung talagang hindi siya na higitan, sa ganun aking
masasabi na si Homer, bulag at kawawa, minsan ay nakipamalit sa kawanggawa ng
madla.
MINERVA: Ang lahat nang iyan ay tunay, walang alinlangan. Nguni't
di mo dapat limutin na si Cervantes ay sugatan, kung saan niya tinigis hanggang
latak ang kopa ng kapaitan na namuhay sa patuloy na babala ng kamatayan.
MARS: (nagsalitang may poot). Hindi! Hindi kailanman! Paano ko
pahihintulutan ang aklat na umangat nang matagumpay na nagbalibag sa lupa
ng aking kadakilaan at kinukutya ang aking mga piging? Jupiter, tinulungan kitang
minsan, kaya dinggin mo ang aking mga paliwanag.
25 | P a g e

26. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
JUNO: (galit) Narinig mo, O Jove na Hukom, ang mga paliwanag ni
matapang na Mars, na makatuturan gaya nang siya'y matapang. Ang liwanag at
katotohanan ay nukal sa kanyang mga salita. Paano natin talaga pahihintulutan
itong tao na ang katanyagan ay iginalang ng Tadhana para makita siyang pinalitan
nitong iisang-kamay na bagito, ang kinasuklaman ng lipunan?
MARS: At kung ikaw, ama ng mga diyos at tao, ay alinlangan sa
lakas ng aking mga pangangatwiran, tanungin mo itong mga iba pa kung meron
kaya sa kanila na susustinihan ang kanyang pangangatwiran ng kanilang mga
sandata.
MINERVA: (nagsalitang malumanay ang tinig) Sutil na Mars, na
nalimot na ang kaparangan ng Troy kung saan ikaw ay nasugatan ng isang hamak
na nilalang sinibat ni Diomedes si Mars nang di ako tawaging walang ingat, nais
kong ipakita kung gaano kamali ikaw. Sinundan ni Cervantes ang iyong mga
watawat at pinaglingkuran kang malabayani sa karagatan ng Lepanto kung saan ay
nakitil sana ang kanyang buhay kung hindi niloob ng
Matapos nagsalita si Minerva, di matingkalang kalasag niya at ibinaba ang
26 | P a g e
kanyang sibat, isang teribleng anghel ng pagwasak na matahimik.
JUPITER: (sumisigaw sa galit) Sa inyong mga luklukan, Minerva, Apollo! At
kayo, Mars at Bellona, hwag ninyong hamunin ang poot ng langit! Aking wawakasan
itong pagtatalo. Titimbangin ni Katarungan ang mga aklat ng puspusang pagka-patas;
at kung anong kanyang pasya ay siyang masusunod
sa daigdig, samantalang inyong susundin ang hindi mababago niyang hatol.
Bumaba si Katarungan mula sa kanyang trono at pumagitna, taglay ang
kanyang patas na timbangan. Matapos nagpataas-baba ng matagal, sa wakas ang
panuro ay tumapat sa ginta, nagpahiwatig na ang dalawang mga aklat ay magkasing-timbang.
Nagulumihanan si Venus nguni't nanatiling tahimik. Inalis ni Mercurio ang

27. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Aeneid at pinalitan ito ng Iliad. Isang ngiti ang namutawi sa mga labi ni Juno,
ngiting dagling naparam nung makitang ang dalawang panimbang na kinalalagyan
ng Quixote at ng Iliad ay taas at baba. Pananabik ang namayani sa isa't-isa; walang
magsalita, walang humihinga.
Isang zephir ang sumimoy sa itaas at humantong at humimpil sa sanga ng
isang puno, upang hintayin ang hatol ng Tadhana. Sa wakas ang timbangan ay
tumigil at nanatiling patas.
JUPITER: Mga diyos at dyosas, Paniwala ni Katarungan na sila ay patas! Sa
ganun, iyuko ang inyong mga ulo at ibigay natin
ang trumpeta kay Homer, ang lyra kay Virgil, at ang koronang laurel kay
Cervantes, samantalang ilalathala ni Katanyagan sa buong daigdig ang hatol ng
Tadhana; at si Apollo ay tutugtugin ang himno para sa bagong buntala na mula
ngayon ay magliliwanag sa langit ng kaluwalhatian at luluklok sa likmuan sa templo
ng walang-kamatayan.
APOLLO: Mabuhay ang sa inyo, dakila ng sangkatauhan, piling anak ng
mga Musa, ubod ng ilaw na matingkad, na puspusang liliwanag sa sangtinakpan -
mabuhay!
Iyong kakanlungan ang mga kaluwalhatian ng lumipas; ang ngalan mo,
isinulat sa gintong mga titik sa templo ng walang kamatayan, ay magiging
kalungkutan ng iba pang mga henyo! Matipunong higante, hindi ka magagapi!
Tumayong tulad ng pambihirang bantayog sa gitna ng iyong dantaon, tatanawin ka
ng lahat na mga paningin.
Ang matipuno mong mga bisig ay lulupigin ang iyong mga kaaway tulad
ng nagngangalit na apoy kung sumilab ng dayami. Hayo kayo, inspiradong mga
Musa, pangunin ang mababangong damo, magandang mga laurel at mapulang mga
rosas, at humabi ng walang kamatayang mga korona para kay Cervantes.
Si Pan [isang diyos ng kaparangan, mga gubat, simarong mga hayop, mga
27 | P a g e

28. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
hayupan, at mga pastol, inilalarawang may mga paa at Silenus, at kayo mga hayop at
masayahing mga tikbalang, magsayaw kayo sa alpombra ng madilim na kagubatan,
samantalang ang mga nereids mga naiads, maingay na mga undines at
mapaglarong mga nympas, nagsasabog ng libulibong mababangong bulaklak,
palamutihan ng kanilang mga awit ang katahimikan ng mga karagatan, mga lawa,
mga talon at ilog, at bulabugin ang malinaw na ibabaw ng mga bukal sa iba-iba
nilang mga aliwan.
Samantala, ang mga diyos at dyosas ay iniayos ang sarisarile sa
magkabilang tabihan ng entablado, na inalisan na ng kanilang mga trono. Ang
pambansang awit ng Pilipinas ay tinugtog at ang pangalawang telon ay bumukas, na
ipinakita, sa pambihirang liwanag, ang rebulto ni Cervantes na kinokoronahan ni
Rizal, sa saliw ng "Marcha Real" ng España.
28 | P a g e
INTERPRETASYON:
Ipinapakita dito ni Rizal ang pagpapakita ng pagiging Hispano niya, na kung
saan binigyang buhay niya si Homer, Virgil at Cervantes. Sinama niya ang
talambuhay ni Miguel Cervantes at Jose Rizal. Ang dula ay nagpapahiwatig ng
pagbibigay ng sariling kaalaman. Idineklara niya rito ang totoong ibig sabihin ng
kagustuhan ng isang tao mailabas ang kaalaman at gabay para sa mga Pilipino ang
kanilang naisin.
Along the Pasig
Characters :
Leonido
Candido
Pascual
Satan
Angel
Children’s Chorus
Devil’s Chorus

29. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
The action takes place along the Pasig River, in the town of the same
name. The backdrop should show the river and the bank opposite to that on which
are the actors. The church, houses, cane-fields, and a profusion of banners and other
decorations common in the towns of this archipelago should be pictured. It is the
hour of dawn, and consequently the lighting of the scene should be subdued.
29 | P a g e
FIRST SCENE
(Candido, Pascual, and other children. One of them carries flowers; the others
have pennants and toys suitable for children.)
Chorus:
Pretty Pasig, pretty river, Wear your best bouquets, Happy morning, dawning, give
her All our brightest rays. Clear and cloudless skies above her, Pink with dawn her
cheek, All who see her now must love her All who beauty seek. Here the river gives
in beauty, Peace of heart and mind, He the soul beset with duty, Happiness may find.
Candido:What a beautiful morning! The flowers look fresh at dawn! Listen to the
bamboo along the river, and to that little bird singing! Everything is so pretty it
makes me feel wonderful. Don’t you feel it too? Don’t you feel that everyone is
happy because the Virgin is coming by today?
Pascual: The whole town is excited. The coming of the Virgin has made them so
happy that they are dancing around with joy. All the streets are decorated and
everyone, young and old, has gone out to watch her pass buy.
First Boy:That’s true, Pascual. I believe it. The people cannot wait to hang up
pennants and flags.
Second Boy: I am going to give the Virgin this basket of flowers.
First Boy: Let me see! (With contempt) That isn’t much. At home I have a cage with
birds of different colors, you should hear them sing. That is what I shall give her
when she passes by.
Third Boy: Little Birds! How silly! (Boastfully) I’ve got firecrackers.
First Boy: Go on! That’s for scaring people.

30. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Third Boy: Are you scared?
First Boy: I? No
Pascual: I have a flute at home. (All laugh) What is strange about that? I do have it,
and I shall play it too. You know my father has taught me to play different tunes,
pretty, very pretty. I shall play them; you shall see.
Second Boy: My flowers will be better.
Pascual: My flute.
First Boy: You are both crazy. My bird-cage is better.
Third Boy: No, my firecrackers are better.
First Boy: No, sir.
Third Boy: Yes, sir.
First Boy: Stupid!
Third Boy: That silly bird-cage is worthless.
First Boy: Your firecrackers are worse.
Candido: Come, friends, do not quarrel. Each gift is good, but let me ask you one
thing. Listen to me, and let us do what I say. Let us decorate a banca with banners
and pennants of different colors and let us paddle slowly along the river in it. You
shall bring your flowers; and you, the bird-cage; and you, the firecrackers. This one
can play his flute; and so we shall go along the river until we meet Our Lady. What
do you think?
All: Good, very good.
Third Boy: Nothing better.
First Boy: Let us go look for the banca.
Candido: Hat is what I say too. (Ready to go) But wait. Where is Leonido?
Pascual: That is right. Where did he go?
Second Boy: Where could he have gone?
Third Boy: I do not know.
Candido: Well, then, let us look for him first. Let us leave the banca for later; it does
not matter. Right now we lack the most important thing, for we do not have our
leader.
First Boy: Let us look for him.
30 | P a g e

31. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Candido: Right now. Without him, nothing can be done.
Third Boy: We shall find him even if we have to drag the bottom of the river.
Chorus:
Let’s go, let’s go, Let’s go without delay, For Mary mild Will bless this happy day!
SECOND SCENE
(Enter Satan, pale of visage, dressed in black and red.)
Satan: Can it be true? Is it possible that the people that once adored me are now to
be saved? What unique power shelters and shields these ignorant sailors of the
stormy sea of life, so that they manage to escape the traps I set for them? Who can
have taken them out o the darkness where they were buried, and has lifted them to
the light of day? Alas, to my misfortune, it was surely you, oh Woman, you whose
virtue once sufficed to cast me down from my heavenly seat! [04] Privileged
creature, when shall I prevail against you? Damnation! Hell itself, where sorrow,
and cruel suffering, and horror dwell, cannot rival my eternal despair. Alas, sad fate,
to be deprived of the sweet happiness of heaven! Why did my Conqueror refuse me
one last boon: that in the terrible bitterness of my fall, I should find consolation in
the arms of death? Alas, I am a spirit, a sublime, and also a miserable and wretched
being, condemned to suffer for eternity under the Hand which weighs upon
me. When man on earth sighs and weeps because life is hard, he consoles himself
amid his sufferings with the thought that life is also short. But an angel does not
dare to hope that he shall die. Patiently I must endure my dark and inevitable
destiny, for in my matchless war with heaven, fortune was against me. Still, though
vanquished, I pursue my fatal course. He loves the good, I love evil. Excellent! Let
Him do what He will, I shall wreck His plans. It is but just, for He is my mortal
enemy; let our duel begin! I shall consider how, with cunning and with perfidy, I
shall recover my unequalled empire.Earth, I envy you! And I shall recover you!
I shall wait here in hiding for some unwary Christian. (Hides himself behind a tree)
The race I hate so much shall fall again into my hands.
31 | P a g e

32. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
THIRD SCENE (Enter Leonido)
Leonido: The bank is deserted. I do not hear any shouting. It is strange; already the
day is bright, and I do not see anyone here. They should have arrived by now; they
promised me they would come. . . . Can they have left already? . . . Maybe I have lost
my way. But no, this is the path that leads to town. . . . Here is the river; there the
church, my house, the banners. . . . Of course this is the playground Pascual told me
about. He said we would wait here for the Immaculate Virgin to pass. . . . But how
can I be sure that they have not just left? The best thing would be to go look for
them. I shall go downstream . . . no, upstream. . . . I think the procession will not be
long in coming (He makes ready to leave when Satan enters, dressed as a “diwata”).
FOURTH SCENE (Leonido and Satan)
Satan: Stop! Where are you going?
Leonido: Who are you?
Satan: Don’t you know me?
Leonido: I do not remember your face, nor do I recall ever having seen you.
Satan: Never. Look at me well.
Leonido: Tell me, please, who are you?
Satan: I am he who, with matchless power, gives laws to the hurricane, the sea, and
the fire he who flashes in the lightning and roars in the torrent. I am he who in a
fairer age ruled with grandeur and power, venerated and feared, the absolute god of
the Filipinos.
Leonido: You lie! The god of my ancestors already sleeps in shameful oblivion. His
obscene altars, where victims by the thousands were offered to the chant of ill-omened
devotions, now lie shattered. We have words only of contempt for the
forgotten rites of his broken power. You are no god; I am sure you lie, for only one
true God exists, the God who made man and the whole world, and whom our finite
mind adores.
32 | P a g e

33. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
Satan: Fool! Do you not fear the power of my anger? Impious child, do you not see
that mine is the air you breathe, the sun, the flowers, and the billowy river? At my
call, strong with the power of creation, these islands rose from the waters, islands
lighted by the dawn and which once were fair. As long as faithful to my holy cult, the
people lifted up their prayers before my altars, I saved them a thousand times from
death, hunger, fear. The fields overflowed with fragrant greenery; the golden grain
sprouted without labor from the hallowed earth, then undefiled. The spotted goat,
the fleet deer, and the fat cattle, wandered over the peaceful meadow. The
industrious bee dutifully filled her comb with delicious honey as a gift to man. The
crow, secluded in its nest, did not cry sad omens of terrible calamities. This rich land
then enjoyed such a happy age that in its delights it rivaled heaven. But now,
disconsolate and afflicted, it groans under the rule of alien people, and slowly dies at
the impious hands of Spain. [11] Withal, I shall liberate it, if it bends the knee to my
cult, which shines with splendor still. So powerful am I that, at this very moment, I
shall give you everything you may desire, if only you adore me. [12] But woe unto
you if you are blind and distrustful, for I shall open at your feet the deep abyss.
Leonido: If you are so powerful, if the destiny of mortals is in your hands, why have
the Christians proved to be your undoing? And if, as you say, the wild sea is your
humble hireling and obeys your voice of command, why were not the frail Spanish
caravels, which now deride you, swamped and buried underneath the waves? Why
did your stars guide them in the gloomy night and the wind fill their sails? Why did
you not hurl your thunderbolts upon them? Does that prove perhaps that you are
omnipotent? But greatest of your misfortunes is the Name of Mary, a name which
consoles the afflicted human even as it rebukes your arrogance, the Name which
erased the last tracts of your cult.
Satan: The last traces of my cult! Wretch, do you not know that only a people
prostrate in adoration before me, is safe? Ah, the future shall bring the disasters I
reserve for you race, which follows this profane religion: tragic calamities,
pestilence, wars, and cruel invasions by various nations in coming ages not far
distant. Your people will water with their blood and tears the thirsty sands of their
native land. The bird, wounded by burning metal, no longer shall raise its song in the
33 | P a g e

34. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
pleasant meadow, nor in that time of affliction shall your ancient forests, your rivers,
your valleys and your springs be respected by the hateful men who shall come to
destroy your peace and prosperity, while I, in my vengeance shall unloose the
untamed winds which, with ferocious rage, shall make the elements run riot to
worsen with horrible travail the sad fate of the frail canoe sinking in the waters. In
my hatred I shall raze the green fields of their best grain, and from the tall summit of
the proud mountain I shall hurl a burning river of lava which, wrapped in smoke and
devouring flame, shall lay desolate the towns like a furious torrent that, overflowing,
tears out unnumbered trees. Benumbed at my passionate command, the earth shall
tremble with grievous shocks, imperiling with each movement the rich land and all
life upon it. Alas, alas, how great that desolation! What useless groaning, how much
weeping, shall I hear then, but in my heart shall be no pity for this people, and I shall
look on with insolent merriment, laughing in my mortal hatred!
Leonido: You lie! You can do nothing. I adjure you, in the name of the Lord whom my
soul adores, to tell me who you are. Angel or impure spirit, who wishes to seduce
me, take off that mask which gives your primitive figure an infernal aspect.
Satan: Very well, then, behold! (In devil’s dress) Observe and note that I am Satan,
the angel who in an age remote sat splendidly upon a throne, his brow magnificent
with light. I am he who, with ferocious rancor, gave battle to Heaven’s Tyrant. Then,
vanquished in hopeless defeat, I dragged your ancestors behind me to their souls’
death. But if the Christian’s lofty faith has prevailed against my fury, I shall avenge
the mortal injury on you. I am the stronger, and if you do not wish to die, fall at my
feet.
Leonido:Never!
Satan: Behold my power and my glory! The mighty spirits that rule the universe,
obey my voice. Follow my heroic flag! Here me: if humbly you abjure your new
devotion, and repentance take yourself with fervent faith to my altars, I shall make
you happy, and fill you with delight. You shall have whatever you desire: the river
which runs at your feet, carrying diamonds and pearls, the air you breathe with its
myriad creatures, these plants, these flowers, those houses, groves – all shall be
yours if now you cast aside your new-found faith, if you condemn the hateful name
34 | P a g e

35. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
of Her whose feast it is today. [16] But, woe unto you if in your obstinacy you choose
to disobey me, for at your feet this very moment the fearsome earth shall open,
burying you in its profundity, as a drop of water is buried in the sand in a time of
drought!
Leonido: It is in vain that you try to strike cowardly fear into me with your tongue.
In vain, in vain, do you pretend that I should bow and worship. Never shall the devil
frighten the Christian child. Before the Son of Mary, eternal Hell itself shall tremble.
Lying spirit, go! Flee and return to your place of darkness, to the dwellings of
despair and eternal shame.
Satan: Very well. Since you have wished it so, then you must die. You shall be the last
victim to burn upon my altars; you shall play for your people; in you I shall avenge
my wrongs. Spirits, loyal companions, who find evil sweet, who feed with cruel
bitterness on the hatred that your souls contain, come to me joyfully, the war begins.
FIFTH SCENE (Enter Devils, tumultuously)
Devils’ Chorus: Who calls in accents fell? Who would our might employ? Long live
the realms of Hell And all its evil joy! Whoe’er defies our spell, A thousand deaths
destroy!
Satan: You have come at a happy moment, hear me attentively. My voice has called
you because today sweet revenge shall crown our fondest hopes.
Devils Chorus: We devils love our king, We go where’er he goes, When he
commands, we bring Destruction to his foes!
Satan: Unhappy boy, repent your offenses; return wholehearted to my cult; come
and bless my spotless image, and upon you fortune shall smile.
Leonido: Vile traitor, I detest you. Only to God do I render love. While I live, I shall
be faithful; for Him I wish to die.
Devils: Long live, long live our Chief, For him our every breath – Who grudges him
belief Will suffer death, death, death!
35 | P a g e
SIXTH SCENE (The same and an Angel)

36. Mga Ginawa at Sinulat ni Rizal
36 | P a g e
Angel: Leonido
Farewell, beautiful spirit, my deliverer, guardian of the sleeping child!
LAST SCENE: (Leonido and the children. The Virgin can be seen passing by along
the river, shortly before the final chorus)
Candido: Leonido! We were looking for you! Look, there is the Virgin Mary! Listen
to those thousands of voices singing to Her in harmony!
Leonido: Yes, friend, I can hear them; I too see Her coming. Oh, what secret
happiness I feel in my heart! Let us sing a song together on this happy day; let us
salute the Virgin! What do you say, friends?
All: Yes, yes. (The Virgin appears, illumined with magnesium or electric light.)
Final Chorus: Hail to Thee, Queen of the sea, Rose without stain, Star without wane,
Rainbow of peace, hail to Thee!
Hail, Antipolo’s renown, Source of its fame, Image whose Name Saves whom the
devil would drown. In thee we can ever confide, Mother of all, Whatever befall,
Night unto day, our Guide!
Interpretasyon:
It implies that Spanish is more powerful than the Filipino because there are
Filipinos who do not believe to his fellow Filipino and they more depend on the
Spanish rules.