2. Përmbajtja
• Atomi, një vështrim i përgjithsëm
• Bërthama e atomit
• Protoni
• Elektroni
• Neutroni
• Lidhja kovalente
• Ernest Rutherford
• Eksperimenti
3. Atomi, një vështrim i përgjithsëm
• Për herë të parë ky term është përdorur nga filozofi i Greqisë së
lashtë Demokriti (460 p.e.s.-370 p.e.s.) i cili me këtë fjalë emërtonte atë element të
materies që nuk ndahet më d.m.th atomi greqisht atomo (ατομο) = fjalë e përbërë
nga parafjala a=pa + tomo, temno=presë, ndaj, ajo që nuk pritet më. Më pas Xhon
Daltoni i vërtetoi botëkuptimet e filozofëve Demokriti dhe Leukipi. Ai përfundoi se
materia eshë e ndërtuar prej grimcave te vogla te cilat nuk mund te ndahen prej ti
me metoda kimike. Këto grimca janë atomet.
Atomi i heliumit
4. • Atomi është i përbëre nga bërthama dhe elektronet me ngarkesë elektrike negative që
rrotullohen rreth saj, në brendësin e bërthamës gjejmë neutronet që janë thërrmija pa ngarkesë
elektrike dhe protonet me ngarkesë elektrike pozitive. Për çdo atom në gjendje normale numri
i protoneve është i barabartë me numrin e elektroneve. Kur numri protoneve është i barabarte
me numrin e elektroneve themi atëherë që atomi është neutral.
• Ndërsa kur atomi humb një ose më shumë elektrone ngarkesa e tij nuk është me neutrale
(zero), sepse duke humbur ngarkesat negative të elektroneve, atij i kanë mbetur vetëm
ngarkesat pozitive te protoneve ne bërthame, atëherë themi se atomi është shndërruar në
një jon pozitiv ose kation. Ndërsa, kur atomit i bashkohen një ose më shumë elektrone, ky nuk
është me neutral, sepse i janë shtuar elektrone me ngarkesa negative, pra edhe një herë kemi
të bëjmë me shndërrimin e një atomi në një jon por kësaj radhe jon negativ ose anion.
Grimcat përbërëse të atomit
5. • Që atomi është i pandashëm mund te thuhej kur ne nuk e njihnim akoma natyrën
e një atomi, tani mund te konfirmojmë që atomet janë te ndashëm sepse edhe
humbja e një elektroni do te thotë ndarje e tij. Për me tepër shkenca ka ecur
shumë përpara saqë tani është e mundur edhe ndarja e bërthamës së një atomi,
ky veprim quhet fision nuklear dhe është i mundur në centralet nukleare. Atomet e
elementve te ndryshem bashkveprojne ndermjet tyre dhe gjate ketij bashkveprimi
njeri nga elementet ka aftesi te jap elektrone ndersa elementi tjeter është i prirur
te marre elektrone ne shtresen e jashtme.
6. Bërthama e atomit
• Bërthama e atomit përbëhet nga neutronet pa ngarkesë (elektricitet) (neutrale), protonet me
ngarkesë elektrike (pozitive)dhe elektronet me ngarkes elektrike (negative). Bërthama në
përgjithësi është elektropozitive dhe varet nga numri i protoneve. Atomet në sistemin periodik
të elemenateve renditen sipas numrit të protoneve në bërthamë i cili quhet numër atomik.
Shuma e numrit të protoneve dhe neutroneve quhët masë e atomit sepse numri i elektroneve
nuk ka ndikim në masën e përgjithshme të atomit pasi masa e elektronit është e papërfillshme.
Bërthama e atomit
7. Protoni• Protoni është një grimcë e qëndrueshme pozitive që mund të jetë i lirë ose i lidhur me
një bërthamë atomike, dhe me masë 1,836 herë më të madhe se e elektronit. Protonet gjenden
ne berthamen e atomit se bashku me neutronet. Për çdo berthame te elementeve kimike ,
numri i protoneve është gjthmone i njejte dhe percakton vetite e nje atomi; ky numer është
numri atomik i elementit. Nje proton i vetem është berthama e nje atomi te
zakonshem hidrogjeni; si i tille është i ngjashem me jonin e hidrogjenit (H+). Protonet dhe
neutronet janë nukleone, te cilet mund te lidhen nga forca atomike ne nje berthame
atomike. Kundërlënda e protonit është antiprotoni, i cili ka ngarkesen e njejte me protonin por
shenje te kundert. Prot = i pari) është një [[Grimca nënatomike|grimcë e qëndrueshme und të
jetë i lirë ose i lidhur me një bërthamë atomike, dhe me masë 1,836 herë më të madhe se
e elektronit. Protonet gjenden ne berthamen e atomit se bashku me neutronet. Për çdo
berthame te elementeve kimike , numri i protoneve është gjthmone i njejte dhe percakton
vetite e nje atomi; ky numer është numri atomik i elementit. Nje proton i vetem është
berthama e nje atomi te zakonshem hidrogjeni; si i tille është i ngjashem me jonin e
hidrogjenit (H+). Protonet dhe neutronet janënukleone, te cilet mund te lidhen nga forca
atomike ne nje berthame atomike. Kundërlënda e protonit është antiprotoni, i cili ka
ngarkesen e njejte me protonin por shenje te kundert. Protonet mund te shnderrohen ne
neutrone nga kapja e elektronit; ngaqe neutronet janë me te rende se protonet, kjo ecuri nuk
ndodh vetvetiu por vetem kur ushtrohet energji.
8. Elektroni• Elektroni është pjesëz (grimcë) themelore e atomit me ngarkesë elektrike negative qe = -1,6
× 10-19 coulomb (ngarkesë elementare) dhe ka një mase rreth 9,10 × 10-31 kg (0,511 MeV/c²).
Elektroni i përket klasës së pjesëzave të quajtura leptone që mendohet të jenë përbërësit
themelorë të lëndës (d.m.th. nuk mund të ndahen në pjesëza më të vogla). Së bashku
me bërthamën atomike (të krijuar nga protonet dhe neutronet) të rrethuar nga elektronet,
elektronet përbëjnëatomet; ato janë përgjegjës për lidhjet kimike. Masa e elektroneve është
rreth 1/1836 e neutroneve dhe protoneve.Rryma elektrike në përçues të ngurtë ndodh
kryesisht për shkak të lëvizjes së lirë të elektroneve. Elektroni paraqitet zakonisht me
shenjën e-. Pjesëza e kundërt me elektronin është pozitroni, që dallohet për nga ngarkesa
elektrike pozitive.
9. Neutroni
• Neutroni është thermijë apo grimcë e atomit. Neutronet gjëndet në bërtham të
atomit së bashku me protonet (grimcat të ngarkuar me energji pozitive), ku numri i
neutroneve është i barabart me numrin e protoneve. Emrin neutron e kan marrë
përshkakë të neutralitetit në mes të protoneve të ngarukara me energji pozitive
dhe elektroneve të ngarkuar me sasi negative. Masen e berthames e perbejnë
protonet dhe neutronet.
Neutroni
10. Lidhja kovalente
• Përvec lidhjeve mes metaleve dhe jometaleve, atomet e jometaleve mund të krijojnë lidhje mes
veti. Gjatë kësaj lidhje, atomet e jometaleve as nuk lirojnë e as nuk pranojnë elektrone por bëjnë
çiftëzimin e tyre. Kështu formohet lidhja kovalente. LIDHJA KOVALENTE FORMOHET ME
ÇIFTËZIMIN E ELEKTRONEVE TË ATOMEVE PËRKATËSE! Lidhja kimike e cila formohet si
rezultat i formimit të ciftit te perbashket elektronik quhet lidhje Kovalente. Lidhja kovalente
formohet me bashkimin e elektroneve teke (të pa ciftëzuara). Nje cift i perbashket elektronik midis
dy atomeve paraqet një lidhje kovalente. Lidhjet kovalente ne molekulë mund te jene njefishe,
dyfishe, dhe trefishe. Lidhjet kovalente jane te orientuara ne hapesirë dhe e kushtezojnë gjeometrin
e molekules. Ne qofte se jane te lidhura dy atome te cilat kane elektronegativitet te ndryshem,
ateher do te formohet lidhja kovalente e polarizuar. Molekulat e tilla kane moment dipolar.
Momenti dipolar eshte madhesi vektoriale e orientuar prej skajit pozitiv te molekules kah skaji
negativ i saj.Lidhja kovalete mund të formohet edhe me mbivendosje ansore të orbitaleve atomike.
Komponimet të cilat formohen me lidhje kovalente quhen komponime kovalente. Lidhjet kovalente
mund te jen njefishe, dyfishe, dhe trefishe. cifti i perbashket elektronik shenohet me nje vije(-)
12. Ernest Rutherford
• Sir Ernest Rutherford, Baron i parë Rutherford of Nelson, lindi
më 30 gusht 1871 në Brightëater afër Nelson në Zelandë e
Re dhe vdiq më 19 tetor 1937 në Cambridge. Ishte nga
Zelanda e Re, por punoi në Angli si studiues i fizikës
bërthamore. Në vitin 1908 mori çmimin Nobel. Dhe që nga
viti 1931 ishte baron i Rutherford of Nelson
Ernest Rutherford
13. Eksperimenti
• Në vitin 1911 fizikani neozelandez Ernest Rutherford dhe bashkëpunëtoret
e tij kryen një eksperiment, i cili më pas u bë historik, në një laborator të
Universitetit të Kembrixhit, në Britaninë e Madhe. Ai i kishte vene si qellim
vetës të vërtetonte vlefshmërinë e modelit atomik të Thomsonit përmes
vëzhgimit të sjelljes së grimcave alfa të lëshuara me shpejtësi shumë të
madhe kundër një pllakë shumë të hollë floriri.
• Përfundimet e vërejtura qene si më poshtë :
• 1. Pjesa më e madhe e grimcave alfa përshkonte pllakën metalike sikur ajo
të mos përbente asnjë pengese.
• 2. Disa grimca alfa pësonin një devijim pak a shumë të madh në krahasim
me vijën imagjinare pingul mbi pllake.
• 3. Vetëm shumë pak grimca alfa nuk përshkonin pllakën dhe ktheheshin
prapa.
14. • Duke u menduar rreth këtyre rezultateve, Rutherfordi u
përpoq te merrte me mend se çfarë takonin grimcat alfa
kur përshkonin pllakën.Pothuajse te gjitha grimcat
përshkojnë pllakën duke e lene te padëmtuar : ato nuk
gjenin pergese që t'i ndalonin dhe trajektorja e tyre mbetej
e pandryshuar. Grimcat e pakta që ktheheshin pas, gjenin
një pengese te pakapërcyeshme, megjithatë shume e vogël
meqenëse ndodhia ngjet vetëm rralle here. Rutherfordi
doli në konkluzionin se kjo pengese duhej te ishe
bërthama e vogël, e rende, e pajisur me ngarkese pozitive,
meqë grimcat alfa që shmangen nga lëvizja drejtvizore
janë ato, trajektorja e te cilave kalon afër bërthamave
pozitive.
15. • Rezultatet eksperimentale te arritura nga Rutherfordi dhe te vërtetuara edhe
nga studiues te tjerë lejuan te përpunohet i ashtequajturi model atomik
bërthamor. Në te cilin, atomi paraqitej si një sfere, në qendër te se cilës
është e vendosur bërthama, dhe elektronet rrotullohen rreth bërthamës duke
ndjekur orbitale eliptike si ato te planetëve rreth diellit dhe për ketë shkak,
ky model u njoh edhe si modeli planetar. Nëse atomin do ta krahasonim me
një stadium futbolli, bërthama e tij do te ishte sa një kokërr arre në mes te
stadiumit. Vëllimi i atomit përputhet me hapësirën e zëne nga elektronet në
lëvizje te vazhdueshme përreth bërthamës, dhe është një milion miliard
here me e madhe, prandaj atomi ka një diametër që është rreth njëqind mije
here me i madh se ai i bërthamës se tij
Eksperimenti I Rutherford
