2. Historia
Historia e Shqipërisë në të vërtetë nuk përfshin vetëm të dhënat
historike të hapësirës gjeografike mbi të cilën gjenden territoret
shqiptare por edhe hapësirat e tjera të banuara me shqiptarë e që kanë
mbetur jashtë kufijve të Shqipërisë së sotme e që në të kaluarën kanë
qenë një tërësi.
Apolonia
3. Lashtësia
Mendohet që rrjedha parahistorike e shqiptarëve të jetë nga një
fis i stërlashtë indo-evropian të cilët historiani grek Herodoti i
përshkruante me emrin "pellazgë". Shumë njerëz i quajnë
shqiptarët pasardhës të drejtpërdrejtë të një fisi të lashtë ilir, me
emrin "Albani",ose "Albanët" i cili ishte i vendosur në Shqipërinë
e sotme. Disa të tjerë mendojnë se Shqiptarët dhe ilirët janë
pasardhës të pellazgëve, që kanë jetuar mijëra vjet para Krishtit.
Prania e tyre mund të shikohet shumë mirë në ndërtimin politik
në shekullin e 6 p.e.s. Metalpunues dhe luftëtarë të shkëlqyer,
ilirët krijuan shumë mbretëri të vogla brenda vendit të tyre, duke
luftuar ndërmjet njeri-tjetrit për kohën më të madhe të historisë
së tyre. Vetëm gjatë shekullit të 6 p.e.s, të gjitha mbretëritë u
bashkuan për të mbrojtur vendin nga fqinjët: nga mbretëria e
Molosianëve në veri te Shqipërisë, mbretëria e Maqedonisë dhe
nga mbretëria e Pionisë.
4. Pellazgët
Pellazgët ishin një popull i lashtë indo-evropian që sipas
disa shkrimeve të lashta të lëna nga
(Homeri, Herodoti, Tukididi etj.) jetonin në pellgun e
Egjeut dhe në bregdetin perëndimor të Azisë së Vogël, në
Peloponez, në Greqinë Qendrore, në Thesali dhe në afërsi
të këtyre viseve.Në mesin e mijëvjeçarit të tretë dhe në
fillim të mijëvjeçarit te dytë para Krishtit erdhën nga stepat
e Lindjes grupe të reja popujsh që merreshin me blegtori.
Këtu u përzien me banorët vendës dhe kështu u krijua
bashkësia e re kulturore e Gadishullit Ballkanik. Kjo
popullsi mendohet të jetë popullsia e lashtë pellazge. Sipas
shumë studiuesve shqiptarë e të huaj, pellazgët ishin
paraardhësit e ilirëve.
6. Ilirët
Ilirët, paraardhësit dymijë vjeçarë të kombësisë së sotme
me prejardhje gjenetike të grupeve fisnore të familjeve të
mëdha shqiptare si në zonat urbane e rurale si dhe nga
studimet mbi shumë individë me lidhje gjaku
99% shqiptare, vërtetuar edhe nga studimet e botimet e
fundit nga institutet kërkimore shkencore nga Evropa
kontinentale, SHBA e Kanada, nga specialistët e huaj dhe
shqiptarë të shkencave antropologjike, gjenetike e
arkeologjike, banonin që nga pjesa veri-perëndimore
e Detit Adriatik deri në Detin Jon, si dhe përgjatë kufirit
tokësor të Gadishullit Ilirik me Dalmatët, Maqedonasit dhe
Grekët.
7. Shqipëria nën sundimin osman
Sulmet e ushtrive osmane për pushtimin e viseve
shqiptare nisën në mesin e viteve 80 të shek. XIV. Të
udhëhequra nga bejlerbeu i Rumelisë, Timurtash
Pasha, në vitin 1385 ushtritë osmane, pasi morën
Sofjen, u futën në Shqipëri dhe pushtuan qytetet e
Shtipit, të Përlepit, të Manastirit dhe të Kosturit. Në
dokumente perëndimore dhe osmane të shek. XIV-XV
për qytetet e Shkupit, të Manastirit, të Kosturit, të
Janinës etj., si dhe për Fushë-Dardaninë shprehimisht
është shënuar se ato ishin "në Shqipëri" apo "në tokat
shqiptare".
8. Skënderbeu
Gjergj Kastrioti ishte djali më i vogël i Gjon Kastriotit dhe i princeshës Vojsava, fëmija i
fundit midis 4 djemve dhe 5 vajzave. Mendohet se lindi më 6 maj 1405 në Diber. U mor
peng si nizamë pas thyerjes së të atit nga Sulltan Murati më 1421 dhe u dërgua në oborrin
e Sulltanit në Adrianopojë. Atje, zgjuarsia dhe shkathtësia e çuan Gjergjin në shkollën e
sulltanit (içogllanëve) që përgatiste komandantë e nëpunës.Natyra i kishte dhënë dhunti
mendore e fizike. Atje mori emrin Iskënder (Aleksandër). Pas mbarimit të shkollës,
Gjergj Kastrioti "(Skënderi)" kreu detyra ushtarake në Ballkan e në Azinë e Vogël, duke u
dalluar për trimëri dhe për këtë arsye iu dha titulli bej që do të thotë princ ose fisnik pra
Skënderbeg do të thotë Aleksandri princ ose fisnik. Ai nuk e harroi vendin e tij të dashur
dhe priste me padurim rastin të kthehej në tokën që e lindi. Me vdekjen e të atit, ai
shpresonte t'i zinte vendin, por në fakt sulltani e emëroi sanxhakbej jashtë tokave
shqiptare. Skënderbeu nuk hoqi dorë nga ideja për t'u kthyer në Shqipëri në fronin e të
atit, deri në vitin 1443 kur ai u nis kundër Janosh Huniadit nën komandën
e bejlerbeut të Rumelisë.Më 3 nëntor 1443 në afërsi të Nishit, u ndeshën dy ushtritë.
Ushtria osmane u shpartallua dhe u tërhoq në panik. Skënderbeu filloi të zbatonte planin
e kryengritjes, së bashku me 300 kalorës shqiptarë e me të nipin Hamza Kastrioti, u kthye
në Dibër, ku populli e priti si çlirimtar. Mori masa për përforcimin e rrugëve nga mund të
vinin osmanët, dhe prej andej iu drejtua Krujës.
9. Me një ferman të rremë shtiu në dorë qytetin e garnizonin dhe
kështu më 28 nëntor 1443 u shpall rimëkëmbja e principatës së
Kastriotëve. Mbi kështjellën e Krujës u ngrit flamuri me shkabën
e zezë dykrenare i Kastriotëve. Kryengritja u përhap shpejt në
viset e tjera dhe feudalët e tjerë u ngritën gjithashtu. Gjatë
dhjetorit, Shqipëria e Mesme dhe e Veriut u spastruan nga forcat
osmane, u çliruan njëra pas tjetrës kështjellat e kësaj zone.
Skënderbeu ishte organizatori i Kuvendit të Arbërit, në të cilin u
zgjodh si prijës i Lidhjes Shqiptare të Lezhës. Ai u martua me të
bijën e Gjergj Arianitit me Donika Arianitin për të forcuar lidhjet
e tij me principatat e tjera.Në janar të vitit 1468 Skënderbeu u
sëmur gjatë zhvillimit të një Kuvendi të thirrur nga ai, në të cilin
ishin të ftuar të gjithë princat shqiptarë. Vdiq me 17 Janar 1468
në Lezhë. I mbuluar me lavdi, ai u varros në Lezhë. Shqiptarët
humbën prijësin e lavdishëm që i udhëhoqi për 25 vjet rresht. E
shoqja me të birin emigruan, sikurse edhe një pjesë e parisë
shqiptare, për në Itali. Rreth përkrenares ekziston ideja se e ka
mbajtur për nder të Pirros së Epirit, pasi edhe ai ka mbajtur po të
njëjtën përkrenare.
12. Rilindja Kombëtare
Nga mesi i shekullit të 19-të Turqia ishte në ethet e "Çështjes Lindore", në
kohën që ballkanasit, duke përfshirë edhe shqiptarët, kërkonin të plotësonin
ëndrrën e tyre kombëtare. Për të mbrojtur dhe përkrahur interesat e tyre
kombëtare, shqiptarët u mblodhën në Prizren, një qytet i Kosovës, në vitin 1878
dhe krijuan Lidhjen Shqiptare të Prizrenit të njohur më shpesh sot siLidhja e
Prizrenit. Lidhja kishte dy qëllime kryesore, atë politike dhe atë kulturore. Së
pari, u përpoq (pa sukses) të bashkonte të gjitha trojet shqiptare - atë kohe të
ndara në katër vilajete, ose krahina, e Kosovës, e Shkodrës, e Manastirit, e
Janinës - në një shtet vetëqeverisës brenda sistemit të Perandorisë Osmane. Së
dyti, mprehu një lëvizje për zhvillimin e gjuhës shqipe, letërsisë, arsimimit, dhe
kulturës. Në vijë me programin e dytë, në vitin 1908 udhëheqësit shqiptarë u
takuan në qytetin e Manastirit dhe përshtatën një alfabet kombëtar. Ai bazohej
më së shumti në shkrimin latin, ky zëvendësoi disa alfabete të tjera, duke
përfshirë alfabetin arab dhe grek, që ishin gjer në atë kohë në përdorim.Ne 28
Nentor 1912 Shqiperia nen drejtimin e Ismail Qemalit shpalli pavaresine nga
Perandoria Osmane.Ismail Qemali dhe njerezit e tij krijuan nje qeveri
katermbedhjete mujore qe veproi ne kushte shume te veshtira.Ne 1913 ne
Konferencen e ambasadoreve ne Londer u njoh shteti shqiptar dhe kufijte e
sotme te tij.
13. Pamja e sotme e kompleksit,
ku u mbajt Lidhja e Prizrenit
14. Lufta e Parë Ballkanike dhe
Shqipëria
Lufta e Parë Ballkanike, përderisa drejtohej kundër Turqisë dhe kishte për qëllim bashkimin kombëtar
të popujve ballkanikë, objektivisht kryente një funksion përparimtar, ajo u drejtua nga qarqet
shoviniste të vendeve të Ballkanit dhe u kthye në një luftë grabitqare, pushtuese, sidomos ndaj
Shqipërisë e Maqedonisë.Shqiptarët ishin po aq të interesuar sa edhe popujt e tjerë të shtypur të
Ballkanit për t’u çliruar nga zgjedha osmane. Përfaqësuesit e tyre bënë përpjekje për t’u lidhur me
fqinjët në luftën e përbashkët kundërosmane, por këto përpjekje dështuan për faj të krerëve të
Aleancës Ballkanike, të cilët nuk dëshironin t’i kishin shqiptarët si palë me të drejta të barabarta në
këtë aleancë, sepse ishin marrë vesh ndërmjet tyre për copëtimin e Shqipërisë. Prandaj, shqiptarët
nuk hynë në një aleancë, krerët e së cilës synonin t’i përdornin ata si mish për qente në luftën kundër
Perandorisë Osmane. Pjesëmarrja e shqiptarëve në këtë aleancë, pa u njohur zyrtarisht të drejtat e
tyre, do të ishte një vetëvrasje.Planet aneksioniste të Serbisë, të Malit të Zi e të Greqisë kundrejt
Shqipërisë ishin plane që filluan të viheshin në jetë me shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike, ishin
krijim i një politike të pajustifikueshme armiqësore ndaj një populli fqinj, që kishte bërë një luftë të
vazhdueshme kundër sundimit shekullor osman dhe kishte treguar se ishte një aleat i sigurt në luftën
kundër armikut të përbashkët. Shtetet ballkanike jo vetëm dërgonin ushtarët e tyre të vriteshin me
shqiptarët, që ishin të vendosur të mbronin deri në fund lirinë e tërësinë e tokës së tyre, por edhe u
jepnin Fuqive të Mëdha një armë të fortë në dorë për të ndërhyrë në punët e Ballkanit, që të vinin në
orbitën e tyre si popullin shqiptar, ashtu edhe popujt fqinjë. Për këtë arsye, Lufta Ballkanike krijoi në
Shqipëri një gjendje shumë të ndërlikuar e kontradiktore. Nga njëra anë, në masat popullore
vazhdonte të ishte gjallë fryma e luftës kundër zgjedhës osmane, nga ana tjetër, po bëhej gjithnjë më i
qartë rreziku që kërcënonte Shqipërinë nga fqinjët ballkanikë, të cilët pas dëbimit të turqve nga
gadishulli synonin të zinin vendin e Perandorisë Osmane në të dhe të fshinin kombin shqiptar nga
harta politike e Ballkanit.Ndryshe nga vendet e tjera ballkanike, Shqipëria edhe kësaj radhe, në këto
çaste tepër kritike, u ndodh vetëm, me armikun e vjetër në vatër dhe e sulmuar nga agresorë të rinj.
15. Ky rrezik kombëtar vuri në lëvizje të gjitha klasat e shtresat shoqërore të vendit. Përpara
tyre u ngrit në mënyrë më serioze çështja e fatit të Shqipërisë, e qëndrimit që duhej
mbajtur ndaj konfliktit ballkanik, e mënyrave dhe e mjeteve për ta shpëtuar Shqipërinë
nga katastrofa që kërcënonte Turqinë.Qysh në fillim të tetorit gazeta “Liri e Shqipërisë”,
që përfaqësonte opinionin e kolonisë shqiptare të Sofjes duke parashikuar ngjarjet, u
drejtohej shqiptarëve me thirrjen: “... të marrim armët dhe të mbrojmë kufijtë e
mëmëdheut tonë, duke kërkuar autonominë e Shqipërisë”. Po kjo gazetë u drejtohej
shqiptarëve t’u përmbaheshin udhëzimeve të Sami Frashërit në veprën “Shqipëria ç’ka
qënë, ç’është e ç’do të bëhet ?”, d.m.th. t’i jepnin një goditje të fortë Turqisë për të mos u
rrokullisur me të në greminë.Ndryshe e vlerësuan gjendjen kolonitë shqiptare të
mërgimit në ShBA. Ato u nisën nga fakti se Turqia, megjithëse ishte armike e Shqipërisë,
u kishte njohur shqiptarëve disa të drejta kombëtare, kurse pjesëtarët e Aleancës
Ballkanike synonin ta copëtonin atë krejtësisht. Prandaj mbledhja e përfaqësuesve të
kolonive shqiptare të ShBA-së, që u bë më 6 tetor 1912 në Boston, duke “... marrë në sy atë
që po mundet Turqia, e që shtetet e Ballkanit do ta ndajnë Shqipërinë në mes tyre”,
deklaronte: “Është detyrë e atdhetarëve shqiptarë të jenë plotësisht të bashkuar me
guvernën (qeverinë - shën. i aut.) otomane kundër armiqve të Mbretërisë”. Ndonëse
frymëzohej nga qëllime patriotike, qëndrimi i kolonive shqiptare të ShBA-së përmbante
në vetvete një rrezik të madh për vendin. Përkrahja pa kushte që shqiptarët do t’i jepnin
Turqisë në luftën kundër Aleancës Ballkanike do të sillte si pasojë që Shqipëria të pësonte
të njëjtin fat që do të pësonte Turqia në Ballkan dhe do t’u jepte një argument të fortë
qeverive të Aleancës Ballkanike për të mbrojtur përpara opinionit publik ndërkombëtar
planin e copëtimit të Shqipërisë si një provincë e thjeshtë turke.Brenda në Shqipëri
nismën për një veprim politik, që ta nxirrte vendin nga gjendja e vështirë dhe e ndërlikuar
e krijuar nga Lufta Ballkanike, e morën shoqëritë atdhetare, Komiteti “Shpëtimi” dhe
“Shoqëria e Zezë për Shpëtim” që ishte krijuar në Shkup.
16. . Përfaqësuesit e tyre Sali Gjuka, Nexhip Draga, Bedri Pejani, Mithat Frashëri etj.,
organizuan në Shkup më 14 tetor 1912 një mbledhje, për të cilën ishte marrë qysh përpara
edhe miratimi i Hasan Prishtinës e i Bajram Currit, që kishin shkuar në front për
organizimin e mbrojtjes së tokave shqiptare.Mbledhja e Shkupit arriti në përfundimin se
Perandoria Osmane do ta humbiste luftën dhe vendosi t’u njoftonte Fuqive të Mëdha se
populli shqiptar po i kapte armët jo për të forcuar sundimin e Turqisë në Ballkan, por për
t’i dalë zot tërësisë tokësore e lirisë së Shqipërisë. Pra, vijonte deklarata, shqiptarët nuk
do të pranonin për katër vilajetet veçse një formë të vetme qeverisjeje. Ky vendim
përputhej me atë që ishte shprehur nga gazeta “Liri e Shqipërisë” dhe ishte vendimi më i
drejtë e më realist që mund të merrej në këto rrethana. Ai iu dorëzua përfaqësuesve të
fuqive të huaja në Shkup më 16 tetor.Mbledhja e Shkupit caktoi edhe një delegacion, i cili
do të shkonte në Malësi të Madhe për t’i shkëputur malësorët nga bashkëpunimi me
Malin e Zi. Ky delegacion u autorizua gjithashtu të merrej vesh me krahinat e tjera të
vendit për organizimin e një kuvendi kombëtar që do të vendoste për fatin e atdheut. Por
ai nuk mundi të arrinte në Malësi të Madhe; ngjarjet në frontin e luftës ishin zhvilluar me
një shpejtësi të tillë, që e detyruan të ndalej përkohësisht në Pejë e në Gjakovë, ku mori
autorizimin nga popullsia për ta përfaqësuar atë në veprimtaritë që po ndërmerreshin
kundër copëtimit të vendit. Prej këtej delegacioni i Kosovës u drejtua në Shqipërinë e
Mesme e të Jugut, ku ishin marrë nisma nga rrethet atdhetare lokale për organizimin e
kuvendit kombëtar dhe kishte filluar zgjedhja e delegatëve. Ushtritë e aleatëve ballkanikë
brenda një kohe të shkurtër e shpartalluan ushtrinë turke në të gjitha frontet. Trupat
bullgare, pasi thyen qëndresën e forcave turke, të përqendruara në Trakën Lindore, iu
drejtuan Adrianopojës. Forcat e Malit të Zi, të ndara në tri kolona, sulmuan dy në drejtim
të Shkodrës dhe njëra në drejtim të Pejës. Brenda tri javësh ato pushtuan Pejën dhe iu
drejtuan Shkodrës.
17. Mbreti Nikolla i Malit të Zi, ndërsa u premtonte malësorëve se do të respektonte
flamurin shqiptar, në thirrjen drejtuar popullit malazez e ftonte këtë t’u jepte dorën
“vëllezërve nën zgjedhë të Malësisë, të cilët prej më shumë se dy vjetësh luftonin për të
drejtat e lirinë e tyre dhe për bashkimin me Malin e Zi”. Kur doli në shesh mashtrimi i
mbretit malazez dhe kur në tokat shqiptare të pushtuara, në vend të flamurit kombëtar u
ngrit ai i Malit të Zi, malësorët, që kishin marrë pjesë aktive në këtë luftë krahas ushtrive
malazeze, u tërhoqën në masë nga lufta.Edhe mbreti serb Pjetër, në manifestin që shpalli
në fillim të fushatës ushtarake serbe, deklaronte në mënyrë demagogjike se do t’u sillte
edhe shqiptarëve lirinë, vëllazërinë dhe barazinë.Më 15 tetor filloi mësymja e trupave
serbe në rajonin e Vranjës, ndërsa më 18 tetor u hodh në sulm gjithë ushtria prej 286 000
vetash, në drejtimin Nish-Manastir-Elbasan, Nish-Manastir-Selanik dhe Kurshunli-
Prizren-Durrës. Forca të tjera sulmuan nga veriu, në drejtimin Rashkë-Mitrovicë-Pejë dhe
Javor-Priepolje.Turqia u gjend e papërgatitur për luftë. Qeveria turke vendosi të formonte
repartet e armatosura vullnetare shqiptare, që do të pajiseshin me armë nga depot e
shtetit. Doli edhe një urdhër i ministrit të Luftës për t’u dërguar shqiptarëve 50 000
pushkë. Megjithatë nuk u dërgua asgjë, shqiptarët u lanë pa armë, në mëshirën e fatit.
Qeveria xhonturke nuk qe në gjendje të përfitonte nga forca e madhe e shqiptarëve dhe
nga gatishmëria për të mbrojtur atdheun e vet. Shqiptarët e Kosovës, veçanërisht ata të
Llapit dhe të krahinave përreth, u qëndruan me vendosmëri në luftimet e Merdarit (14-18
tetor), në veri të Podujevës, forcave të Armatës së parë dhe të tretë serbe. Ushtria turke
një ditë para betejës braktisi frontin në disa pika. Luftimet në Merdar ishin të ashpra.
Serbët e morën atë pas humbjeve të mëdha. Edhe mbrojtja e kufirit nga Rashka në
Podujevë u mbeti vullnetarëve shqiptarë, të udhëhequr nga Isa Boletini. Me organizimin
e mbrojtjes në veri të Prishtinës u mor Hasan Prishtina, ndërsa në Gjakovë, Plavë e Guci
Bajram Curri.
18. Pasi morën Merdarin, forcat serbe të Armatës së parë depërtuan në Podujevë dhe, së
bashku me ushtritë e Armatës së tretë, më 20 tetor filluan sulmin mbi Prishtinën.
Vullnetarët shqiptarë luftuan me vendosmëri, por për mungesë të municionit u tërhoqën
nga qyteti, që ra po atë ditë në duart e serbëve. Më 23 tetor u pushtua Vuçiterna dhe pas
saj Mitrovica. Me organizimin e forcave vullnetare shqiptare në zonën e Gjilanit, të
Moravës e të Karadakut u mor Idriz Seferi, që arriti të grumbullojë 6 000 luftëtarë, të cilët
u hodhën në kufirin me Serbinë, ku së bashku me forcat e vendit u bënë ballë njësive të
Armatës së tretë serbe. Luftimet në këtë trevë juglindore të Kosovës vazhduan 7 ditë,
duke filluar nga koha e sulmit të ushtrisë serbe më 15 tetor. Pasi theu qëndresën e
shqiptarëve në kufirin juglindor të Kosovës, ushtria serbe mundi të pushtonte më 24
tetor qytetin e Gjilanit. Më 23 tetor serbët pushtuan Vuçiternën dhe pas saj
Mitrovicën.Pas pushtimit të Prishtinës ushtria serbe filloi veprime të tjera në përmasa të
mëdha, të cilat kishin si objektiv të parë pushtimin e Ferizajt, të Kumanovës e të Shkupit,
për të vijuar më tej marshimin drejt jugut dhe drejt pjesës perëndimore të
Shqipërisë.Natën e 23-24 korrikut Armata e tretë serbe filloi një marshim drejt Shkupit e
Kumanovës. Më 24 tetor pushtoi Lipjanin dhe po në këtë ditë iu afrua Ferizajt. Edhe
mbrojtja e tij u mbeti rreth 10 000 vullnetarëve shqiptarë. Në mesditën e 25 tetorit ushtria
serbe filloi sulmin e përgjithshëm mbi qytetin, të cilin e pushtoi në mbrëmjen e 25 tetorit.
Forcat shqiptare u tërhoqën drejt Kaçanikut. Por luftimet më të mëdha u bënë në Grykën
e Carralevës. Pas dy ditë lufte me 2 000-3 000 vullnetarë shqiptarë, forcat serbe, pasi lanë
këtu shumë ushtarë të vrarë e të plagosur, më 26 tetor e pushtuan këtë grykë. Më 30 tetor
u pushtua Prizreni. Beteja më e madhe e trevës së Kosovës ishte ajo e Kumanovës (22-24
tetor), ku serbët hodhën ushtrinë e Armatës së parë, të përbërë nga 126 000 veta. Armata
turke e Vardarit kishte vendosur në këtë front 50 000 luftëtarë. Midis tyre kishte edhe
disa mijëra ushtarë shqiptarë, përveç forcave vullnetare të ardhura nga treva e Kumanovës
e rrethet e tjera.
19. Më 24 tetor ushtria turke u thye përfundimisht në Kumanovë. Pas pushtimit të
Kumanovës, më 26 tetor forcat e Armatës së parë serbe pushtuan pa luftë
Shkupin. Me pushtimin e Shkupit përfundoi faza e parë e Luftës Balkanike.
Periudha e dytë ishte ajo e luftës për pushtimin e territoreve shqiptare në
pjesën perëndimore të vilajetit të Kosovës, në vilajetet e Manastirit, të Shkodrës
e të Janinës.Sikurse shkruajnë gjeneralët turq, pjesëmarrës në këto beteja,
shqiptarët luftuan me trimëri të madhe për të mbrojtur atdheun e vet, tokën
amtare. Ata nuk e braktisën asnjëherë frontin dhe shpesh luftuan edhe pasi
ushtria turke kishte braktisur vijën e luftës. Në Betejën e Kumanovës u vra
gjithë efektivi i batalionit të ushtarëve të Gjilanit. Ndërsa numri i përgjithshëm
i shqiptarëve, që u vranë në këtë betejë, arrin në 10 000 veta.Pas pushtimit të
Shkupit, ushtria serbe vazhdoi mësymjen drejt pjesës perëndimore të vilajetit
të Kosovës (drejt Prizrenit, Pejës, Gjakovës etj.), drejt vilajeteve të Manastirit
(pushtuan Manastirin), të Shkodrës e të Janinës. Ata kaluan nëpër luginën e
Drinit, pushtuan Lumën, Mirditën e Matin, dolën në Lezhë dhe u dyndën në
Shqipërinë e Mesme. Një pjesë e tyre iu drejtua Durrësit, kurse kolona të tjera u
nisën drejt veriut dhe, së bashku me forcat malazeze që kishin marrë
Shëngjinin, plotësuan rrethimin e Shkodrës. Shqiptarët, të braktisur nga
ushtritë osmane, edhe pse luftuan kudo me trimëri, nuk qenë në gjendje të
ndalnin sulmin e kombinuar të aleatëve ballkanikë, të përgatitur ushtarakisht
prej dhjetëra vjetësh dhe të armatosur deri në dhëmbë. Në fillim të dhjetorit të
vitit 1912 ushtritë serbo-malazeze kishin pushtuar pjesën më të madhe të
Shqipërisë dhe arritën në jug deri në luginën e Shkumbinit, në vijën Durrës-
Kavajë-Peqin-Elbasan-Pogradec-Strugë.
20. Menjëherë pas sukseseve të para qeveritarët e Serbisë, të Malit të Zi dhe të
Greqisë, si edhe shtypi i tyre, filluan t’i deklaronin gjithnjë më hapur qëllimet e
veta ndaj Shqipërisë, duke i justifikuar ato me argumentet absurde të paaftësisë
së “fiseve të egra” e “barbare” shqiptare për të formuar shtetin e vet.Këto
deklarata u shoqëruan me një veprimtari gjakatare, terroriste, shfarosëse të
ushtrive malazeze e serbe dhe më vonë greke kundër popullsisë shqiptare, që
nuk mëshiruan as gratë, as fëmijët e as pleqtë. Pushtimi i Kosovës e i viseve të
tjera të Shqipërisë u shoqërua me vrasje në masë të luftëtarëve kosovarë dhe me
masakrimin e me shpërnguljen e popullsisë. Qëllimi i Beogradit ishte që
“Serbia të bëhej shtet i pastër, thjesht serb, nacional”. Proklamatave të mbretit
të Serbisë, për barazinë e shqiptarëve me serbët në shtetin e Serbisë, ua zunë
vendin pas fillimit të luftës urdhrat për shfarosjen e shqiptarëve. Gjeneralët
serbë pranonin haptazi atëherë se “ne i linim të qetë turqit, por vramë sa
mundëm ç'qenë shqiptarë”. Deviza e ushtrisë serbe ishte: “Të shfarosim
shqiptarët !”. Kudo që shkelën, në fshatrat e qytetet e Kosovës dhe të të gjithë
Shqipërisë, serbët mbollën vdekje e shkatërrime. Vetëm në dy muajt e parë të
luftës, në tetor-nëntor 1912, u vranë 25 000 shqiptarë. Vrasja e shqiptarëve ishte
programuar zyrtarisht nga Beogradi, që kishte urdhëruar “të mos lihej asnjë
gjurmë shqiptare në ato vise”. Qytete të tëra, si Prishtina, Vuçiterna, Ferizaj,
Gjilani, Kumanova, Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nënshtruan shkatërrimeve.
Fshatrat përreth këtyre qyteteve u bënë shkrumb e hi, ndërsa banorët e tyre, pa
kursyer as gratë, pleqtë e fëmijët, u vranë ose u dogjën të gjallë, në zjarrin e
shtëpive të tyre.
21. Ushtria malazeze plaçkiti Gjakovën dhe dogji pazarin e saj. Sikurse pohonte sekretari i N.
Pashiçit, në rrugën midis Prizrenit dhe Pejës kishte vetëm fshatra të djegura, ndërsa
banorët e tyre ishin masakruar. Në Pejë vriteshin çdo ditë 25 shqiptarë. Pasi shtypën
qëndresën e 2 000 lumjanëve, serbët, në tetor 1912, masakruan popullsinë e Lumës, 700
veta, duke përfshirë pleqtë, gratë, fëmijët e madje edhe ata të sapo lindur që u therrën ose
u dogjën të gjallë në shtëpitë e tyre, dogjën e rrafshuan me tokën thuajse të gjitha fshatrat
e Lumës. Fshati Nishor, në veriperëndim të Prizrenit u rënua nga goditjet e artilerisë,
ndërsa popullsia u masakrua, u vranë gjithë burrat. Bashkëkohësit shkruanin se në
fshatra të tëra të Kosovës nuk mbeti i gjallë asnjë njeri.Në territorin midis Kumanovës e
Shkupit, sipas njoftimeve të shtypit të kohës, u vranë 3 000 veta, nga të cilët 2 000 në
rrethin e Shkupit. Terrorit të paparë iu nënshtrua edhe popullsia e qytetit të Shkupit. Çdo
ditë oficerët serbë organizonin ekspedita në fshatrat rreth Shkupit për të terrorizuar dhe
për të masakruar fshatarët. Mijëra njërëz të pambrojtur vinin nga Kumanova e nga
Presheva, duke shpresuar të gjenin shpëtim në Shkup. Por edhe këtu i priste vdekja nga
ushtarët serbë ose nga uria. Masakra të mëdha u bënë në Malin e Zi të Shkupit, ku u
dogjën 29 fshatra shqiptare. Pas pushtimit të Ferizajt, u vranë këtu 1 200 veta. Gjatë kësaj
fushate persekutimesh ndaj shqiptarëve u arrestuan në rrethet e Shkupit, në muajin
nëntor, Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha, Kosum Seferi dhe mjaft
udhëheqës të tjerë të lëvizjes shqiptare, të cilët, meqë nuk pranuan të nënshkruanin
deklaratat e besnikërisë ndaj Serbisë, u hodhën në burgjet e Beogradit, ku u mbajtën deri
më 16 maj 1913.Pushtimi i Kosovës u shoqërua me shpërngulje në masë të popullsisë
shqiptare nga trojet e tyre amtare. Vetëm në periudhën e Luftës së Parë Ballkanike u
shpërngulën nga vise të ndryshme të vilajetit të Kosovës rreth 150 000 shqiptarë.
23. Kuvendi i Vlorës.
Kur Perandoria Osmane filloi të humbte sundimin e saj në Ballkan për
shqiptarët zgjidhja më e drejtë nuk ishte autonomia , por pavarësia e plotë.Me
përparimin e forcave serbe në Shqipërinë e mesme gjtë Luftës së I Ballkanike
më 28 nëntor 1912 në orën 14 u hap Kuvendi Kombëtar i Vlorës.Kryetar u
zgjodh Ismal Qemali dhe sekretar L.Gurakuqi.Në fjalën që mbajti Ismail
Qemali ndër të tjera tha se “e vetmja udhë e shqipërisë ishte ndarja nga
Perandoria Osmane”.
Ismal Qemali
24. Shpallja e Pavarësisë së
Shqipërisë(Përmbledhje)
Shpallja e Pavarësisë ose Deklarata e Pavarësisë është shpallja e
pavarësisë së Vilajetit shqiptar nga Perandoria
Osmane. Shqipëria u vetëshpall e pavarur në Vlorë më 28
nëntor 1912 nga Ismail Qemali. Në shpalljen pavarësisë morën
pjesë 83 delegatë nga të gjitha trevat shqiptare. Menjëherë pas
shpalljes së pavarësisë, Asambleja e Vlorës formoi qeverinë e parë
të Shqipërisë së Pavarur të drejtuar ngaIsmail Qemali si dhe
Pleqësinë. Njohja ndërkombëtare e pavarësisë si dhe përcaktimi i
kufijve të Shqipërisë u bë pas një viti në Konferencën e
ambasadorëve në Londër, vendim i së cilës qe shpallja
ePrincipatës shqiptare sovrane nga Perandoria Osmane nën
mbikqyrjen e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit dhe lënia e
gjysmës së territoreve të shtetit të porsaformuar jashtë kufijve të
tij administrativë.
26. Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë
Fitoret e rrufeshme të shteteve ballkanike i detyruan Fuqitë e Mëdha të rishikonin
vendimin e tyre për të mos lejuar ndryshimin e statusit të quo-së në Ballkan. Qysh në
fund të tetorit në rrethet diplomatike dhe në shtypin evropian filloi të flitej për nevojën e
ndryshimeve territoriale në të mirë të aleatëve ballkanikë. Në këto kushte, patriotët
shqiptarë që ndodheshin jashtë atdheut vendosën të ndërmerrnin një veprim të ri politik
krahas atij të “Shoqërisë së zezë për shpëtim” e të rretheve të tjera atdhetare brenda
vendit. Qëllimi i këtij veprimi do të ishte të shpëtohej Shqipëria nga copëtimi, të ruhej
tërësia e saj tokësore e të mblidhej një kuvend kombëtar që do të vendoste për fatin e saj.
Nismën për këtë veprim të ri e morën Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi, të cilët
mendonin se do të kishin përkrahjen e Lidhjes Tripalëshe. Ata u nisën nga Stambolli dhe
arritën në Bukuresht, ku më 5 nëntor 1912 organizuan mbledhjen e kolonisë shqiptare të
atjeshme. Aty u vendos të themelohej “një komitet drejtonjës” që të merrte në dorë
qeverinë e vendit; të krijohej një komision që do të shkonte në Evropë për të mbrojtur
përpara qeverive të Fuqive të Mëdha “të drejtat kombëtare e lokale të popullit shqiptar”
dhe një komitet në Bukuresht, që do të bashkërendonte veprimtarinë e komiteteve të
tjera brenda e jashtë Shqipërisë për t’i ardhur atdheut në ndihmë. Mbledhja e Bukureshtit
në vendimin e saj nuk përcaktoi qartë nëse do të kërkohej autonomi a pavarësi. Kjo do të
përcaktohej, siç duket, nga zhvillimi i mëtejshëm i ngjarjeve dhe nga qëndrimi që do të
mbanin kundrejt çështjes shqiptare Fuqitë e Mëdha. Për këtë qëllim Ismail Qemali me
shokë shkoi në Vjenë, ku bisedoi me ambasadorin anglez, Berhtoldin, dhe me
ambasadorin italian. Gjatë rrugës ose ndoshta në kryeqytetin austriak Ismail Qemali u
njoftua për lëvizjen që kishte filluar në Shqipëri për mbledhjen e një kuvendi kombëtar.
27. Ai i deklaroi më 10 nëntor ambasadorit anglez se do të nisej së shpejti për në Vlorë për të
marrë pjesë në një mbledhje të krerëve shqiptarë, se shqiptarët ishin të vendosur të
ruanin vendin e tyre, se ata do të luftonin deri në pikën e fundit të gjakut për të mos
lejuar një copëtim të tij dhe se krijimi i një Shqipërie më vete do të mënjanonte një
ndërhyrje të Austrisë dhe të Italisë.Ideja për mbledhjen e një kuvendi në Shqipëri, që do
t’u paraqiste Fuqive të Mëdha kërkesat e popullit shqiptar, kishte gjetur përkrahjen e
qeverisë austro-hungareze. Berhtoldi e njoftoi Ismail Qemalin se Vjena ishte për një
Shqipëri autonome. I tillë ishte edhe opinioni që mbizotëronte në rrethet diplomatike të
Fuqive të tjera të Mëdha. Por autonomia në kuadrin e Perandorisë Osmane tashmë nuk
kishte asnjë kuptim. Ushtria osmane në Ballkan ishte shpartalluar në të gjitha frontet.
Trupat serbe, malazeze e greke kishin hyrë thellë në tokën shqiptare.Në këto kushte e
vetmja zgjidhje e drejtë e çështjes shqiptare ishte ajo e shpalljes së pavarësisë. Në këtë
përfundim arriti grupi i atdhetarëve i kryesuar nga Ismail Qemali, i cili më 19 nëntor
deklaronte në Trieste, ku kishte arritur bashkë me shokët, se: “... menjëherë pas
mbërritjes së tij në Shqipëri do të shpallej pavarësia e Shqipërisë dhe do të zgjidhej
qeveria e përkohshme”. Nga Triestja komisionit që ishte formuar në Vlorë për përgatitjen
e mbledhjes së kuvendit kombëtar iu dërgua një telegram, me anë të të cilit kërkohej që të
merreshin masa për thirrjen e delegatëve.Ideja e pavarësisë së Shqipërisë dhe lajmi i
mbledhjes së kuvendit kombëtar u pritën me entuziazëm të madh në Shqipëri, ku gjetën
një truall të përgatitur qysh më parë nga rrethet atdhetare të vendit. Këto rrethe kishin
vendosur lidhje ndërmjet tyre dhe kishin caktuar Vlorën si qendër ku do të bëhej
mbledhja e përfaqësuesve të kombit shqiptar.Grupi i kryesuar nga Ismail Qemali arriti në
Durrës më 21 nëntor. Së bashku me atdhetarët durrsakë ai vendosi të ngrinte në qytet
flamurin kombëtar. Por autoritetet osmane, të ndihmuara nga armiku i Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare dhespot Jakovi, arritën, ndonëse përkohësisht, ta pengonin këtë
veprim. Komanda turke e Janinës u orvat nga ana e saj ta kapte Ismail Qemalin gjallë ose
vdekur, por shumë shpejt u detyrua të hiqte dorë nga ky vendim.
28. Administrata turke në krahinat e Shqipërisë, të papushtuara ende nga ushtritë ballkanike, në
përgjithësi nuk ishte në gjendje ta pengonte lëvizjen shqiptare. Ajo i trembej shumë një konflikti të
armatosur me shqiptarët, në një kohë kur po ndiqej këmba-këmbës nga aleatët ballkanikë dhe kur e
vetmja rrugë tërheqjeje në perëndim ishte Shqipëria.Të shoqëruar nga delegatët e Durrësit, të
Shijakut, të Tiranës e të Krujës, Ismail Qemali me shokët e tij u nisën për në Kavajë. Prej andej nëpër
Karatoprak kaluan në Fier, ku u takuan me delegatët e Kosovës, dhe më 25 nëntor arritën në Vlorë.
Këtu delegatët e popullit shqiptar u pritën me festë. “Një zjarr i shenjtë patriotizmi, - shkruan Ismail
Qemali në kujtimet e tij, - kishte pushtuar qytetin ku kisha lindur dhe populli më përshëndeste kudo
me entuziazëm dhe gëzim”.Puna e parë e udhëheqësit patriot qysh më 26 nëntor ishte organizimi i
forcave të armatosura. Për këtë qëllim ai ngriti një komision organizues dhe u dërgoi pleqësive të
katundeve një qarkore, me anën e së cilës porositeshin të mobilizonin njerëzit e aftë për armë dhe t’i
mbanin ata në gatishmëri. Ndërkohë, ushtria serbe po përparonte me shpejtësi në tokat shqiptare.
Ajo po i afrohej Durrësit, Tiranës, Krujës dhe Elbasanit. Rrethet atdhetare të këtyre qyteteve vendosën
ta shpallnin sa më parë pavarësinë për t’i vënë autoritetet ushtarake serbe përpara faktit të kryer. Më
25 nëntor Elbasani shpalli i pari pavarësinë. Të nesërmen atë e shpallën Durrësi e Tirana dhe më 27
nëntor Kavaja, Peqini e Lushnja. Për shkak të përparimit të pandalur të ushtrive serbe, gjendja në
Shqipëri po bëhej gjithnjë më kritike. Kjo ishte arsyeja që në mbrëmjen e 27 nëntorit delegatët që
ndodheshin në Vlorë, ndonëse nuk kishin arritur ende përfaqësuesit e disa krahinave, vendosën të
mblidhnin të nesërmen kuvendin kombëtar.Më 28 Nëntor 1912, në orën 14, u hap në Vlorë Kuvendi
Kombëtar. Në mbledhjen e parë të Kuvendit morën pjesë 37 delegatë, të cilët u shtuan gjatë ditëve që
pasuan duke arritur në 63 veta, që përfaqësonin të gjitha viset shqiptare. Pjesa më e madhe e tyre
ishin udhëheqës e veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Përveç Ismail Qemalit merrnin
pjesë Luigj Gurakuqi, Isa Boletini, Sali Gjuka, Bedri Pejani, Rexhep Bej Mitrovica, Vehbi Agolli,
Nikollë Kaçorri, Jani Minga, Abdi Bej Toptani, Pandeli Cale, Dudë Karbunara, Lef Nosi, Mit'hat
Frashëri, Mehmet Pashë Deralla, Hasan Hysen Budakova, Ajdin Draga, Sherif efendi Dibra, Dhimitër
Mborja, Dhimitër Zografi, Shefqet Bej Daiu, Rexhep Ademi, Dhimitër Berati, Kristo Meksi, Xhelal Bej
Koprencka, Spiro Ilo, Ilias Bej Vrioni, Sami Bej Vrioni, Hajredin Cakrani, Shefqet Bej Vërlaci etj. Isa
Boletini mbërriti me 400 luftëtarë kosovarë më 29 nëntor, i pritur me gëzim të madh nga popullsia
dhe nga delegatët e Kuvendit.
29. Nga udhëheqësit e tjerë kosovarë, për shkak të rrethanave të luftës, nuk
mundën të merrnin pjesë Hasan Bej Prishtina, Nexhip Draga,Idriz Seferi, Sait
Hoxha etj., që ndodheshin në burgun e Beogradit, si edhe Bajram Curri, i cili,
ndonëse u nis për në Kuvend, u pengua nga luftimet gjatë rrugës. Pjesëmarrja
në Kuvend e delegatëve nga të gjitha qytetet e Shqipërisë, duke përfshirë edhe
ato që ndodheshin të pushtuara nga ushtritë serbe, malazeze e greke, i dha atij
karakterin e një asambleje kombëtare mbarëshqiptare. Kjo ishte njëherazi
shprehje e vendosmërisë së të gjithë shqiptarëve për t’u bashkuar në shtetin e
vet kombëtar, në të cilin do të përfshiheshin të gjitha viset shqiptare.Kuvendi
zgjodhi si kryetar Ismail Qemalin, i cili foli për të kaluarën e Shqipërisë nën
sundimin osman dhe për luftërat e shqiptarëve për të fituar të drejtat e tyre. Ai
vuri në dukje se në rrethanat e krijuara nga Lufta Ballkanike “e vetmja udhë
shpëtimi ishte ndarja e Shqipërisë nga Turqia”.Propozimi i kryetarit u miratua
njëzëri nga delegatët, të cilët nënshkruan dokumentin historik për Pavarësinë e
Shqipërisë, ku thuhej: “... Shqipëria me sot të bëhet më vehte, e lirë e
mosvarme”. Pastaj u ngrit madhërisht flamuri kombëtar i Shqipërisë përpara
mijëra njerëzve që ishin mbledhur jashtë selisë së Kuvendit e që e pritën këtë
ngjarje historike me brohoritje entuziaste, ndërsa populli përshkonte duke
kënduar rrugët e qytetit, oratorët atdhetarë, si Jani Minga, Murat Toptani etj.,
me fjalimet e zjarrta evokonin luftërat e popullit shqiptar për liri.Nga Kuvendi i
Vlorës doli gjithashtu qeveria e përkohshme e kryesuar nga Ismail Qemali.
31. Delegatët
Berat Sami Bej Vrioni, Ilias Bej Vrioni, Taq
Tutulani, Babë Dud Karbunara;
Skrapar: Xhelal Koprencka: Hajredin Bej
Cakrani
Lushnjë: Qemal Bej Mullai, Ferit Bej
Vokopola, Nebi Efendi Sefa;
Dibër: Myfti Vehbi Dibra, Sherif Lengu;
Mat: Ahmet Bej Zogu (më vonë Zogu I), Riza
Bej Zogolli, Kurt Agë Kadiu:
Ohër dhe Strugë: Zyhdi Ohri, Dr. H.
Myrtezai, Nuri Sojlliu, Hamdi Bej
Ohri, Mustafa Baruti, Dervish Hima;
Durrës: Abaz Efendi Çelkupa, Mustafa Agë
Hanxhiu, Jahja Ballhysa, Dom Nikoll Kaçorri;
Tiranë: Abdi Bej Toptani, Murat Bej Toptani;
Shijak: Xhelal Bej Deliallisi, Ymer Bej
Deliallisi, Ibrahim Efendiu;
Krujë: Mustafa Merlika-Kruja;
Elbasan: Lef Nosi, Shefqet Bej Daiu, Qemal
Bej Karaosmani, Dervish Bej Biçaku;
Peqin: Mahmud Efendi Kaziu;
Gramsh-Tomorricë: Ismail Qemali
Gramshi (jo Ismail Bej Vlora);
Gjirokastër: Azis Efendi Gjirokastra, Elmaz
Boçe, Veli Harxhi, Myfid Bej Libohova, Petro
Poga: Jani Papadhopulli;
Përmet: Veli Bej Këlcyra, Syrja Bej Vlora;
Tepelenë: Feim Bej Mezhgorani;
Janinë: Kristo Meksi, Aristidh Ruci;
Çamëria: Veli Gërra, Jakup Veseli, Rexhep
Demi, Azis Tahir Ajdonati;
Delvinë: Avni Bej Delvina;
Korçë: Pandeli Cale, Thanas Floqi, Spiro Ilo,
Pogradec: Hajdar Blloshmi;
Kosovë, Gjakovë dhe Plavë-Guci: Rexhep Bej
Mitrovica, Bedri PejaniM Salih Gjuka, Midhat
Frashëri, Mehmet Pashë Deralla, Isa
Boletini, Riza Bej Gjakova, Hajdin Bej
Draga, Dervish Bej Ipeku, Zenel Bej
Begolli, Qerim Begolli;
Shkodër: Luigj Gurakuqi;
Vlorë: Ismail Qemali, Zihni Abaz
Kanina, Aristidh Ruci, Qazim Kokoshi, Jani
Minga, Eqrem Bej Vlora;
32. Pavarësia, vepër e mbarë
kombit shqiptar.
Në themelet e kuvendit të Vlorës dhe të aktit të tij historik qëndrojnë idetë e
rilindësve dhe kryengritjet e viteve 1909-1912.Shpallja e Pavarësisë shqiptare
nuk ishte thjesht një fryt i kombinacioneve diplomatike të Fuqive të
Mëdha.Duhet vënë në pah ndihmesa dhe roli i luftërave të popullit shqiptar në
afrimin dhe përgatitjen e situatave të favorshme që bënë të mundurshtrimin
dhe zgjidhjen e çështjes shqiptare.Kjo duhet pasur parasysh jo vetëm
përkundrejt pushtuesve osmanë, por eshe synimeve shoviniste të monarkive
ballkanike dhe politikave të Fuqive të Mëdha.
Isa Boletini Idriz Seferi
