1. Туршилтын дизайн .
Учир шалтгааны судалгааны суурь ойлголтууд нь туршилт явуулах хэлбэр
зохиомж буюу туршилтын дизайны үндсэн төрлүүдийг ойлгох үндсийг олгодог. Энэ
зорилгоор зарим нэг хялбарчилсан тэмдэглэл хийнэ.
Х - ээр туршилтын нэгжээ туршилтанд оруулах үйл явцыг тэмдэглэнэ.
Туршилтын нэгжид хувь хүн ба туршилтанд хариу үйлдэл үзүүлэх өөр бусад зүйл
хамаарагдана.
О – оор туршилтанд орж буй нэгжийн тухайн үеийн төлөв байдлыг ажиглах
буюу хэмжиж гаргахыг тэмдэглэнэ. Тэгвэл 01 – эхний хэмжилт, 02 – хоёр дахь
хэмжилт гэх жишээтэй. Хугацаа өнгөрөх тутам өөр өөр 0 – гарна.
Учир шалтгааны үл хамаарах буюу туршилтын хувьсагч мөн даган хувьсагч
гэсэн хэмжигдэхүүнүүд голлох байр суурь эзэлдэг. Тэгвэл үнэ, баглаа боодлын ур
хийц суртачлаагааны сэдэв зэрэг маркетингийн иж бүрдэлийн бүхий л бүрдлүүдийг
туршилтын хувьсагч болгон ашиглаж болно.
Туршилтын дизайны 5 үндсэн төрөл байна.
1.Дараа нь ганц удаа хэмжих дизайн. Энэ нь туршилтын дизайны хамгийн
энгийн төрөл бөгөөд зөвхөн туршилт хийсний дараа туршилтын нэгжид хэмжилт
хийдэг. Дээр өгүүлсэн тэмдэглэлүүдийг ашиглан энэ дизайныг дүрсэлбэл: Х 01
болно. Өөрөөр хэлбэл,
Б – бүлэг
B T A
Т – туршилтА - асуулга
Энэ дизайныг сонгосон үед зөвхөн туршилт хийсний дараа л туршилтын нэгжид
нэг удаа хэмжилт хийнэ. Туршилтын нэгжээр зөвхөн ганц бүлгийг сонгон авна.
Жишээ нь, Үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүний шинэ загварт хэрэглэгчдийн хандах
хандлагыг энэ аргаар шалгаж болно. Энэ арга нь цаг хугацаа хэмнэх талтай
боловч шалтгаант хэлхээ холбооны үндэслэлийг тогтооход ач холбогдол багатай
байдаг. Иймээс дүгнэлт гаргах судалгаанд биш шинжих судалгаанд илүү тохирдог.
2.Өмнө нь болон дараа нь хэмжих нэг бүлэг бүхий дизайн. Энэ дизайны үед
туршилт хийхээс өмнө туршилтын нэгжид хэмжилт хийж, уг хувьсагч нөлөөлсний
дараа дахин хэмжилт хийж өөрчлөлтийг тооцож гаргадаг. Дизайныг дүрсэлбэл,
01х02 болно. Өөрөөр хэлбэл,
B A T A
Жишээ нь: реклам сурталчилганы хэрэглэгчдэд үзүүлэх нөлөөг энэ дизайныг
ашиглан тодорхойлж болно. Ямар нэг барааны талаархи хэрэглэгчдийн мэдлэгийг
асуулгын аргаар шалгачихаад тодорхой хугацаанд сурталчилгаа хийсний дараа
дахин асуулга явуулахад сурталчилгааны үр нөлөө тодорхойлогдоно. Энэ
тохиолдолд сурталчилгааны үр ашиг дараах томъёоллоор илэрхийлэгдэнэ.
Ч=01-02
Энэ дизайны арга дараа нь ганц удаа хэмжих дизайнтай харьцуулбал туршилтын
дүнд гарсан өөрчлөлтийг тооцож гаргадагаараа давуу талтай боловч хэд хэдэн
дутагдалтай талтай. Үүнд:
1. гэнэтийн огцом өөрчлөлтийг хянах боломжгүй
2. Туршилт хийх явцад асуугдагчийн байр суурь өөрчлөгдөж болно.
3. Харилцан уялдааны болон хэмжилтийн байдал янз бүрээр нөлөөлж болно.
4. Үр дүнг хүн амын дийлэнх хэсэгт тархаах бололцоогүй.

2. 3.Дараа нь хэмжих хяналтын бүлэг бүхий дизайн. Энэ туршилтын дизайнд
туршилтын нэгжийн 2 бүлгийг сонгон авна. Нэг бүлэг сонгоход нийт хэрэглэгчдийг
төлөөлөх магадлал бага, харьцуулах мэдээлэл байхгүй. Иймд 2 бүлэг сонгох нь
илүү давуу талтай байдаг. Энд бүлгүүдийг хэрэглэгчийн хүн ам зүйн хүчин зүйлийн
хувьд нэг ангилалд багтах байдлаар бий болгоно. Хүн ам зүйн хүчин зүйл буюу
атрибуцийн хүчин зүйлээр тухайлбал, насны ангилалаар, орлогын интервалаар,
өрх бүлийн байдлаар, хүйсээр г.м нэг ангилал болгон хэрэглэгчдийн төлөөлөх
бүлгүүдийг сонгоно. Нэгдэх бүлгийг туршилтын бүлэг (ТБ), хоёр дахь бүлгийг
хяналтын бүлэг (ХБ) гэнэ. Энэ дизайныг хэрэглэхдээ туршилт хийсний дараа
туршилтын бүлгийн хандлага сонирхолыг хэмжиж үзнэ. Харин хяналтын бүлгийг
туршилтанд оруулахгүй. Зөвхөн туршилтын хугацааны эцэст л хэмжилт хийнэ.
Үүнийг дүрсэлбэл:
ТБх01
TB T A
ХБх02 байна. Өөрөөр хэлбэл, 1-рт
XB A
байна.
Жишээ нь кофе үйлдвэрлэгч нэгэн шинэ төрлийн кофег туршихдаа кофег
хэрэглэгчдийг 2 бүлэг болгоод нэг бүлэгт нь кофегоо зориуд хүргэж үйлчлэх, нөгөө
бүлэгт зориуд хүргэж үйлчлэхгүй ч хяналтандаа байлгаж ажиглана. 2 бүлэг
хоорондоо хүн ам зүйн хүчин зүйлийн буюу атрибуцийн хүчин зүйлийн хувьд нэг
ангилалд багтана. Туршилт явуулсны дараа асуулга явуулж хандлагыг
тодорхойлно. Туршилтын бүлэг, хяналтын бүлэг уг кофег мэдсэн байна уу,
мэдээгүй байна уу, мэдсэн бол ямар хандлагатай байна вэ гэх зэргээр асууж
тодорхойлно. Уг 2 бүлгийн эцсийн хариулт хоорондоо бараг ижилхэн байвал сайн.
2-рт TB A T A Энд кофег үйлдвэрлэгч сонгогдсон 2
XB A A бүлгээс кофений хэрэглээ, шинж чанарын
талаар ерөнхий асуулга авч эхний хандлагыг
тодорхойлсны дараа шинэ кофег туршилтын бүлэгт туршилт хийж, хяналтын
бүлгийг давхар ажиглана. Үүний дараа ахиад кофений талаар асуулга явуулна.
Ийнхүү эцсийн дүгнэлт гаргана. Өөрөөр хэлбэл, шинэ кофений нөлөөлөл ямар
байгааг олж харна. Туршилт явуулсаны үр ашиг нь Ч=01-02 томъёоллоор
илэрхийлэгдэнэ. Уг 2 бүлгийн эцсийн хариулт хоорондоо бараг ижилхэн байвал
сайн. Энэ аргыг хэрэглэхэд гадны шинжтэй 2 гол алдаа гарч болно. Үүнд:
1. хоёр бүлэг өөр хоорондоо харьцуулагдахгүй байх
2. сонгож авсан бүлэгт хамрагдагч бүр бүрэн хариулт өгөлгүй хоцрох
Туршилтын дизайны энэ төрөл гадны хувьсагчийн нөлөөллөөс туршилтын
хувьсагчийн үзүүлсэн нөлөөг ялгаж харах бололцоо олгодгоороо өмнөх дизайнаас
давуутай. Учир нь гадны хувьсагчид (огцом ба аажим өөрчлөлт, хэмжилтын гажилт
г.м) нь хоёр бүлэгт хоёуланд нь нөлөөлөх бөгөөд хэрэв туршилтын бүлэгт
өөрчлөлт орсон бол тэр нь үл хамаарах хувьсагчийн нөлөөнөөс болох нь
тодорхой. Гэвч энэ дизайн туршилтын хэмжигдэхүүний нөлөөнөөс даган
хувьсагчид гарсан өөрчлөлтийг тооцох бололцоо олгодоггүй.
4.Өмнө нь болон дараа нь хэмжих хяналтын бүлэгтэй дизайн. Туршилтанд
бүлгийг олон янзаар сонгож болно. Гэхдээ туршилтын нэгжийг туршилтын ба
хяналтын бүлэгт оруулахаар санамсаргүйгээр сонгон авна. Иймээс томъёололд
санамсаргүй (C) гэж тэмдэглэнэ. Санамсаргүй бүлэг нь хүн ам зүйн хүчин зүйлийн

3. хувьд заавал нэг ангилалд багтах албагүй, нэг бүлэгт янз бүрийн ангилалд багтах
хүмүүс хамрагдана. Үүнийг дүрсэлбэл, ТБ(С) 01х02
ХБ(С) 03х04 байна. Өөрөөр хэлбэл,
1-рт 2-рт
TB(C) T A TB(C) A T A
XB(C) A XB(C) A A
байна.
Нэг бүлэгт янз бүрийн түвшний хүмүүс оролцохоор бас нэг хандлага гарч ирж
болно. Гэхдээ эцсийн хариулт бүлгүүдийн хооронд ойр дөт байвал сайн. Хяналтын
бүлэгт яг зорьж туршилт хийгээгүй ч гэсэн тэдний хандлага туршилтын
бүлгийнхний хандлагатай ойрхон байвал туршилт олныг хамарч чадсан төдийгүй
цаашид хэрэгжих эсэх шийдвэрийг гаргана.
3-рт A TTB T A Эсрэг тэсрэг шинж чанараар нь хувь
A TXB A хэмжээ тогтоогоод туршилтын бүлэг
(ТТБ) ба хяналтын бүлэг (ТХБ) бүрдүүлнэ.
Жишээ нь, кофе хэрэглэдэг, хэрэглэдэггүй шинжээр нь нэг бүлэгт кофе хэрэглэдэг
хүн 60%, хэрэглэдэггүй хүн 40%, хяналтын бүлэгт кофе хэрэглэдэг хүн 40%,
хэрэглэдэггүй хүн 60% гэж түүвэрлэн бүлэг болгоно. Үүний тулд эхлээд хүмүүсээс
санал асуулга авна (кофе хэрэглэдэг, хэрэглэдэггүй талаар).
Дээрхи томъёоноос туршилтын нөлөөгөөр гарсан өөрчлөлтийн жинхэнэ хэмжээ
(Ч)-г олбол Ч1=02-01 нь туршилтын хувьсагчаар нөхцөлдсөн өөрчлөлтийн зэрэгцээ
гадны хувьсагчийн нөлөөний өөрчлөлтийг багтааж байна. Харин хяналтын бүлэг
нь туршилтанд өртөөгүй учраас Ч2=04-03 байна. Энэ нь зөвхөн гадны хувьсагчийн
өөрчлөлтийн нөлөөг харуулна. Иймээс туршилтын хувьсагчийн нөлөөний өөрчлөлт
болох (Ө) нь Ө=Ч1-Ч2= (02-01)-(04-03) болно.
5.Цаг хугацааны хувилбартай туршилтын дизайн буюу олон түвшинт
туршилтын дизайн. Туршилтын хувьсагчийн нөлөөллийг нэг удаагийн
хэмжилтээр биш давтагдсан үе, хугацааг хамарсан хэд хэдэн удаагийн
хэмжилтээр тодруулах шаардлага гардаг. Үүнийг дүрсэлбэл: 01 02 03 Х04 05 06.
Өөрөөр хэлбэл,
1-рт TB(C) Th A Энэ загварыг тухайлбал, борлуулалтын
TB(C) Tm A орлогод үнийн нөлөөл ямар байгааг
TB(C) Ts A тодруулахын тулд үнийн янз бүрийн
түвшинг олон бүлгийн хүрээнд шалгаж болно.
Энэ туршилтанд олон бүлгийг сонгохдоо гол төлөв санамсаргүй түүвэрлэлтийг
хэрэглэдэг. Энд нэг бүлэгт Тh - өндөр үнэ, хоёрдох бүлэгт Тm – дундаж үнэ, гурав
дахь бүлэгт Тs – бага үнээр туршилт хийж ямар ялгаа байгааг илэрхийлнэ.
2-рт. Хоёр бүлэгт тус бүр эрс ялгаатай үнэ
TB(C) Th A
тогтоогоод, хяналтын бүлгийн үнийг
TB(C) Ts A
өөрчлөхгүйгээр ажиглаж болно.
XB(C) A
3-рт. Мөн тэмцэлддэг бүлгүүдийг сонгон авч болно. Энд нэг бүлэгт өндөр
орлоготой, бага орлоготой хүмүүсийг хамруулаад туршилт хийж тодорхой ялгаа
гарч байгаа эсэхийг шалгана.
TTB Th A
TTB Ts A
TXB A

4. 4-рт. Борлуулалтын орлогод үнэ хэрхэн нөлөөлж байгааг туршихийн зэрэгцээ
тухайн бүтээгдэхүүнд үнэ их мэдрэмжтэй байна уу, эсвэл өөр хүчин зүйлтэй
холбоотойгоор борлуулалтын орлого тогтворгүй байна уу гэдгийг тодорхойлж
болно. Үүний тулд туршилтын янз бүрийн хувилбар ашиглах нь мэдээллийн үнэн
зөв байдлыг улам баталгаажуулж өгдөг. Энд туршилтын олон бүлэг сонгож аваад
зөвхөн нэг бүлгийн хүрээнд хүчин зүйлийг янз бүрийн хувилбараар шалгаж болно.
Санамсаргүй түүвэрлэн авсан 6 янзын бүлэг тус бүрээр үнийг янз бүрийн түвшинд
(Тn - үнийг өөрчлөхгүй, Тh - үнэ өссөн, Тs - үнийг буурсан) шалгаж үзэж болно.
Энэ туршилтын өмнө ба
CTB1 Tn A Th A Ts A
дараа тус бүр 3 удаа
CTB2 Tn A Ts A Th A
хэмжилт хийж
CTB3 Th A Tn A Ts A
туршилтын нэгжийн
CTB4 Ts A Th A Tn A
өөрчлөлтөнд
CTB5 Th A Ts A Tn A
үнэлгээ өгнө. Ийм
CTB6 Ts A Tn A Th A
дизайны түгээмэл жишээ бол суурин судалгаа юм.
5-рт. Нэг хүчин зүйл өөр олон хүчин зүйлээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг. Жишээ
нь кофены борлуулалтын хэмжээнд үнээс гадна сурталчилгаа нөлөөлдөг гэж үзье.
Сурталчилгаа
Маш их маш бага
өндөр Т1 Т2
үнэ
бага Т3 Т4
Энд дөрвөн янзын санамсаргүй туршилтын бүлэг сонгоод тус бүрийн хувилбараар
туршилт хийнэ. Тухайлбал, туршилтын бүлэг тус бүрийн хүрээнд нэг янзын
туршилт хийж болно.
TB(C)1 T1 A
TB(C)2 T2 A
TB(C)3 T3 A
TB(C)4 T4 A
Эсвэл нэг туршилтын бүлгийн хүрээнд олон янзаар туршилт хийж болно.
Тухайлбал,
TB(C)1 T1 A T2 A T3 A T4 A
TB(C)2 T1 A T2 A T4 A T3 A
TB(C)3 T1 A T3 A T2 A T4 A
TB(C)4 T1 A T4 A T3 A T2 A
Туршилтын энэ дизайныг бүрэн санамсаргүй сонголттой туршилтын дизайн гэдэг.

5. Судалгаанд хамрагдсан хэрэглэгчид ба өрх гэрээс зориудаар өөрчилсөн
туршилтын хэмжигдэхүүний (сав баглаа боодол, сурталчилгаа, урамшуулал, үнэ
г.м) талаар хоног буюу сар тутам үнэлгээ өгүүлж, үр нөлөөг тооцуулж гаргана. Ер
нь судалгаанд аль болох түүврийн хэмжээ их байвал мэдээллийн үнэн зөв
байдлыг найдвартай хангадаг гэж үздэг. Олон удаагийн хэмжилтийн дүнд гадны
хувьсагчийн өөрчлөлтийн нөлөөг олж харан, туршилтын хувьсагчаар нөхцөлдсөн
үр дүнг бодитойгоор тодорхойлох боломж нээгдэнэ. Ийм учраас судлаачид энэ
дизайныг хэрэглэдэг.
Туршилтын дизайныг дээрхи 5 төрөлд хуваах үндэс нь:
1. Хэмжилтийг туршилтын чухам хэдийд хийж байна гэдгийг харуулах цаг
хугацааны хүчин зүйл
2. туршилтын бүлгийг дангаар нь эсвэл өөр бусад бүлэгтэй хослуулах
хэлбэрээр хийж байгааг нь харуулах цар хүрээний үзүүлэлт байдаг.