2. Εισαγωγή στην επεξεργασία
Η επεξεργασία είναι από τις πιο σημαντικές εργασίες που εφαρμόζονται στα
βότανα από την συγκομιδή μέχρι την χρήση. Βασικός παράγοντας για την
επεξεργασία είναι η σωστή αναγνώριση των φυτών καθώς υπάρχει κίνδυνος
ο οργανισμός να υποστεί βλάβη ή δυσλειτουργία αφού καταναλώσουμε
κάποιο βότανο που έχει επεξεργαστεί με λάθος τρόπο. Παραδοσιακά τα
βότανα και τα φαρμακευτικά φυτά έχουν πολλούς τρόπους χρήσης. Οι τρόποι
αυτοί παραμένουν οι ίδιοι μέχρι σήμερα εκτός από τις περιπτώσεις που
ακολουθούν την οδό της φαρμακοβιομηχανίας στην οποία τα βότανα και τα
φαρμακευτικά φυτά αποτελούν βασικά συστατικά για την παρασκευή
φαρμακευτικών σκευασμάτων πιο πολύπλοκων και επιστημονικά πιο
ελεγμένων.
Εμείς θα ασχοληθούμε με τους παραδοσιακούς τρόπους προετοιμασίας των
βοτάνων. Πρώτα απ' όλα θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι για να μπορέσουμε να
εκμεταλλευθούμε σωστά και ολοκληρωμένα τις ιδιότητες των βοτάνων και των
φαρμακευτικών φυτών θα πρέπει αυτά να έχουν συλλεχθεί, αποξηρανθεί και
αποθηκευθεί σωστά.
3. Μορφές Επεξεργασίας
Εκχύλιση
Η εκχύλιση είναι μια από τις παλαιότερες χημικές δραστηριότητες του
ανθρώπου. Η παρασκευή ενός αφεψήματος (καφέ, τσάι, κλπ), αλλά και άλλες
ανάλογες διαδικασίες, όπως η παραλαβή ενός αρώματος, μιας χρωστικής ή
μιας δραστικής φαρμακευτικής ουσίας από μια φυτική πρώτη ύλη, είναι κατά
βάση αρχέγονες διαδικασίες εκχύλισης, όπου το επιθυμητό συστατικό με τη
χρήση συνήθως θερμού νερού μεταφέρεται από την φυτική πρώτη ύλη στην
υδατική φάση. Η εκχύλιση νοείται σαν την διαδικασία όπου μεταφέρεται μια
ουσία από μια φάση όπου βρίσκεται είτε υπό μορφή διαλύματος είτε
διασποράς σε μια υγρή φάση. Με την τεχνική της εκχύλισης η απομόνωση
μιας ουσίας από ένα μίγμα γίνεται με τη στενή επαφή του με ένα διαλυτικό
μέσο το οποίο την διαλύει εκλεκτικά. Το αρχικό μίγμα μπορεί να είναι ένα
στερεό ή υγρό φυσικό υλικό ή ένα ακατέργαστο μίγμα μιας αντίδρασης.
Ανάλογα με την περίπτωση εφαρμόζεται και διαφορετική τεχνική.
Είναι προφανές, ότι καθοριστικός παράγοντας στην διαδικασία της εκχύλισης
είναι ο χρησιμοποιούμενος διαλύτης. Ένας κατάλληλος διαλύτης θα πρέπει να
διαλύει, αν είναι δυνατόν εκλεκτικά την οργανική ουσία που πρόκειται να
εκχυλιστεί, να μην αντιδρά με αυτήν, να απομακρύνεται εύκολα, να μην είναι
εύφλεκτος ή τοξικός. Τα δύο τελευταία κριτήρια παρόλο που είναι επιθυμητά
δεν είναι πάντα εύκολο να ικανοποιηθούν και οι εργασίες της εκχύλισης θα
πρέπει να γίνονται με την μεγαλύτερη δυνατή προσοχή. Ανάλογα με το είδος
και την φυσικοχημική κατάσταση του ακατέργαστου υλικού από όπου θα γίνει
η εκχύλιση διακρίνονται δύο κύριες κατηγορίες διαλυτών, οι υδατικοί και οι
οργανικοί. Οι υδατικοί διαλύτες (νερό, αραιά διαλύματα ανόργανων οξέων και
βάσεων) χρησιμοποιούνται για την παραλαβή από μια οργανική μη αναμίξιμη
με το νερό φάση πολικών ενώσεων, όπως οξέων και βάσεων υπό ιονική
μορφή αλλά και άλλων ιονικών ή ιδιαίτερα πολικών ενώσεων. Η χρήση τους
θα εξεταστεί στον διαχωρισμό μίγματος όξινων βασικών και ουδετέρων
συστατικών. Οι οργανικοί διαλύτες είναι οι κοινοί μη αναμίξιμοι με το νερό
4. οργανικοί διαλύτες (αιθέρας, χλωροφόρμιο, διχλωρομεθάνιο κλπ),οι οποίοι
χρησιμοποιούνται για την παραλαβή ουδετέρων οργανικών ουσιών από
υδατικά διαλύματα ή αιωρήματα. Είναι οι κατεξοχήν οργανικοί διαλύτες
εκχύλισης, δεδομένου ότι και οι παραπάνω αναφερόμενοι υδατικοί διαλύτες
είναι κατά βάση βοηθητικοί διαλύτες με την έννοια ότι χρησιμοποιούνται στους
χημικούς διαχωρισμούς μέσω της εκχύλισης των όξινων και βασικών από τα
ουδέτερα συστατικά των μιγμάτων. Και σ’ αυτές τις περιπτώσεις η τελική
πράξη της εκχύλισης αφορά παραλαβή των οργανικών συστατικών που
γίνεται με κατάλληλο οργανικό διαλύτη.
Αποξήρανση
Μεγάλη σημασία για την ποιότητα των προϊόντων των αρωματικών και
φαρμακευτικών φυτών έχει ο τρόπος ξήρανσής τους. Η βασική αρχή είναι η
όσο το δυνατόν γρηγορότερη (μετά το μάζεμα) τοποθέτησή τους σε μέρος
ξερό, ζεστό, χωρίς να τα βλέπει κατευθείαν ο ήλιος, με καλό αερισμό και
χωρίς σκόνη. Έχουμε υπόψη μας ότι ορισμένα φυτά με την αποξήρανση τους
χάνουν τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Άλλα πάλι φυτά, μέ την αποξήρανση
τους γίνονται πιο αποτελεσματικά για το ίδιο βάρος. Ή αποξήρανση πρέπει να
5. γίνεται κατά το δυνατό γρηγορότερα, και κατά το δυνατό σε όχι μεγάλες
θερμοκρασίες. Τα μαραινόμενα φυτά πρέπει να δέχονται το ανέβασμα της
θερμοκρασίας βαθμιαία (περίπτωση θερμό-θαλάμων). Να αερίζονται καλά,
χωρίς σκόνες και υγρασία. Ή απευθείας ξήρανση στον ήλιο πρέπει να
αποφεύγεται (έκτος εξαιρέσεων). Τα αρωματικά φυτά να ξηραίνονται σε κατά
το δυνατόν, μικρή θερμοκρασία. Οι ανθισμένες κορυφές να σκεπάζονται με
χαρτιά για να προστατευθούν από το πολύ φώς. Ή ξήρανση των ανθέων είναι
πιο δύσκολη γιατί πρέπει να διατηρηθούν, το άρωμα και το χρώμα. Ό
ανεπτυγμένος κάλυκας ορισμένων ανθέων να αφαιρείται και τα άνθη να
απλώνονται σε τεντωμένα πανιά. Οι σποριτών αρωματικών φυτών να
ξεραίνονται στη σκιά.
Τρόποι αποξήρανσης:
α) Ξήρανση με έκθεση στον αέρα, είναι ο πιο απλός τρόπος. Το υλικό
απλώνεται σε λεπτές στρώσεις με καλό αερισμό, ώστε να διευκολύνεται η
διαδικασία της ξήρανσης.
β) Ξήρανση με θέρμανση με χρήση ξηραντήρων, είναι ο καλύτερος τρόπος.
Υπάρχουν διάφοροι τύποι ξηραντήρων όπως οι απλοί φούρνοι, όπως
λέγονται, και οι ξηραντήρες τύπου σήραγγας (τούνελ). Και στις δύο
περιπτώσεις το φυτικό υλικό απλώνεται σε λεπτές στρώσεις πάνω σε ειδικό
πλαίσιο και τοποθετείται στον ξηραντήρα.
6. γ) Η λυοφιλίωση (κρυοαφυδάτωση) είναι η πιο ήπια μέθοδος. Το φυτικό υλικό
καταψύχεται, έτσι ώστε το νερό να περνά από υγρή σε στερεή κατάσταση
(πάγος) και τοποθετείται σε κατάλληλη συσκευή που λειτουργεί κάτω από
κενό, η επιφάνεια της οποίας διατηρείται σε θερμοκρασία -60 έως -70
βαθμούς Κελσίου. Στη συνέχεια ο πάγος εξαχνώνεται (περνά στην αέρια
κατάσταση, υδρατμοί) χωρίς να περάσει από την υγρή. Έτσι οι υδρατμοί από
το κατεψυγμένο φυτικό υλικό μεταφέρονται γρήγορα στην ψυχρή επιφάνεια με
αποτέλεσμα το φυτικό υλικό να ξηραθεί.
Έκχυση
Έκχυση (Έκχυμα), δηλαδή εκχύλιση με νερό που βράζει (αφορά τα μαλακά
και τρυφερά μέρη του φυτού (φύλλα, άνθη, σπόροι). Τα εκχύματα είναι
χρήσιμα όταν θέλετε να χρησιμοποιήσετε τα δραστικά συστατικά ενός φυτού
πλούσιου σε αρωματικά έλαια, ιδιαιτέρως αν χρησιμοποιείτε τα φύλλα ή τα
πέταλα. Ένα έκχυμα, φτιάχνεται όπως ένα τσάι. Είναι η καλύτερη μέθοδος για
να πάρουμε τις φαρμακευτικές ιδιότητες των ευαίσθητων μερών των φυτών,
των λουλουδιών και των φύλλων τους. Βάζουμε τα φύλλα ή τα άνθη του
φυτού της επιλογής μας σε ένα φλιτζάνι και προσθέτουμε βρασμένο νερό.
Αφήνουμε για περίπου 10-20 λεπτά και σουρώνουμε.
7. Βράσιμο(Αφέψημα)
Το Βράσιμο (Αφέψημα), που αφορά τα σκληρότερα μέρη του φυτού (ρίζα,
στέλεχος, σκληροί καρποί). Όπως λέει και η λέξη θα πει αφήνω να ψηθεί.
Κάντε ένα αφέψημα όταν το βότανο είναι σκληρό και ξυλώδες. Βράζουμε για
περίπου δέκα λεπτά το αρωματικό φυτό σε αναλογία 1 κουταλιά σούπας ανά
3 περίπου φλιτζάνια νερό. Στη συνέχεια το αφήνουμε για 15-20 λεπτά και
σουρώνουμε. Είναι ένας τρόπος που χρησιμοποιείται συνήθως στην
προετοιμασία ροφημάτων από ρίζες, καρπούς και φλούδες. Εξασφαλίζεται
έτσι ότι τα σκληρά τμήματα διασπώνται, οπότε τα δραστικά συστατικά
εισέρχονται στο νερό σε διάλυμα.
Βάμμα
Τα βάμματα, τα διατηρημένα μείγματα αλκοόλ, νερού και βοτάνων είναι πολύ
συμπυκνωμένα, έτσι η απαιτούμενη ποσότητα θα είναι λιγότερη απ' ό,τι στα
εγχύματα και το αφεψήματα. Η αναλογία βοτάνου προς το υγρό είναι 1:5 (π.χ.
200 γραμμάρια βοτάνων προς 1 λίτρο υγρού).
8. Κατάπλασμα (κομπρέσα)
Βοηθούν το σώμα να απορροφήσει τα χημικά συστατικά των βοτάνων μέσω
του δέρματος. Για μια κομπρέσα, μουσκέψτε ένα καθαρό κομμάτι από λινό,
γάζα ή βαμβάκι σε καυτό αφέψημα ή έκχυμα. Απλώστε το όσο πιο ζεστό
γίνεται στην πάσχουσα περιοχή και αλλάξτε το μόλις κρυώσει. Για να φτιάξετε
ένα κατάπλασμα, τυλίξτε τα ίδια τα βότανα με λεπτή γάζα ή επιθέστε τα απ'
ευθείας στο δέρμα. Αναμείξτε αποξηραμένα βότανα με νερό ή ξίδι μηλίτη για
να φτιάξετε ένα ζεστό έκχυμα ή αφέψημα. Κρατήστε το κατάπλασμα ζεστό και
αλλάξτε το όταν κρυώσει. Ένα μπουκάλι με ζεστό νερό τοποθετημένο πάνω
στο κατάπλασμα συντελεί στη διατήρηση της θερμότητας για περισσότερο
χρόνο.
9. Ερευνητική διαδικασία / Συμπεράσματα
Κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μας εργασίας και μετά από επεξεργασία
βοτάνων που κάναμε οι ίδιοι, όπου παρασκευάσαμε θεραπευτικό τσάι από
βασιλικό και μελισσόχορτο καθώς και mojito με δυόσμο (χωρίς αλκοόλ),
συμπεράναμε ότι επεξεργασία των βοτάνων μπορεί να γίνει από τον καθένα
και σε όλα τα σπίτια με πολύ απλό τρόπο. Επιπλέον, καλό θα ήταν να
καταφεύγουμε σε παραδοσιακές μορφές επεξεργασίας για τη θεραπεία μας,
παρά να κάνουμε τόσο συχνή χρήση φαρμάκων. Όλα αυτά πάντα αφού έχουν
ελεγχθεί και εφαρμοστεί γιατί συχνά γίνονται λάθη και πολύ πιθανών να έχουν
επιβλαβείς επιπτώσεις στην υγεία μας.
Για το πειραματικό μέρος χρειάστηκαν:
Συνταγές
ΛΕΜΟΝΑΔΑ ΜΕ ΔΥΟΣΜΟ (παγωμένη)
1 lt νερό
½ κούπα χυμό λεμονιού
½ κούπα ζάχαρη
3 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο
Ανακατεύουμε όλα τα υλικά σ' ένα μπολ. Τα βάζουμε για 3 ώρες στο ψυγείο.
Στραγγίζουμε τα βότανα και το σερβίρουμε με παγάκια.
ΡΟΦΗΜΑ ΑΠΟ ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ
1 κουταλιά της σούπας βασιλικό
1 κουτ. της σούπας μελισσόχορτο
600 ml νερό
Βάλτε τα βότανα σε μια τσαγιέρα, χύστε από πάνω βραστό νερό. Σκεπάστε
την και αφήστε την για 10-15 λεπτά. Τα σουρώνετε και προσθέτετε ζάχαρη ή
μέλι.
