σημειώσεις για τη 10η ενότητα

1. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
ΜΕΣΑΦΡΑ΢Η
Επιπλζον, το να κάνει κανείσ λάκοσ (ι: το λάκοσ) γίνεται με πολλοφσ τρόπουσ (γιατί το κακό και το
άπειρο πάνε μαηί, όπωσ δίδαςκαν οι Πυκαγόρειοι, ενϊ το καλό πάει μαηί με το πεπεραςμζνο),
όμωσ το να πράττει κανείσ το ςωςτό (ι: το ςωςτό) γίνεται με ζναν μόνο τρόπο (γι’ αυτό και το ζνα
είναι εφκολο, ενϊ το άλλο δφςκολο, εφκολο το να αποτφχει κανείσ ςτον ςτόχο του, δφςκολο όμωσ
το να (τον) επιτφχει)· γι’ αυτοφσ λοιπόν τουσ λόγουσ γνϊριςμα τθσ κακίασ είναι θ υπερβολι και θ
ζλλειψθ, ενϊ τθσ αρετισ, (είναι) θ μεςότθτα· γιατί καλοί (γινόμαςτε) με ζνα μόνο τρόπο, ενϊ
κακοί με πολλοφσ. Είναι λοιπόν θ αρετι ςυνικεια που επιλζγεται ελεφκερα από το άτομο, θ
οποία βρίςκεται ςτθ μεςότθτα ςε ςχζςθ με εμάσ, θ οποία κακορίηεται από τθ λογικι και
ςυγκεκριμζνα, κατά τθ γνϊμθ μου, (με τθ λογικι) που κακορίηει ο φρόνιμοσ άνκρωποσ. Και
(είναι) μεςότθτα (που βρίςκεται) ανάμεςα ςε δφο κακίεσ, που θ μια βρίςκεται από τθν πλευρά
τθσ υπερβολισ, ενϊ θ άλλθ από τθν πλευρά τθσ ζλλειψθσ· και ακόμα (είναι μεςότθτα), επειδι
από τθ μία άλλεσ από τισ κακίεσ παρουςιάηονται ελλιπείσ και άλλεσ από τθν άλλθ είναι
υπερβολικζσ ςε ςχζςθ με αυτό που πρζπει και ςτα ςυναιςκιματα και ςτισ πράξεισ, ενϊ θ αρετι
και βρίςκει και επιλζγει το μζςον.
ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ ΢ΣΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
ἁμαρτάνειν <ἁμαρτάνω: αμάρτθμα, αμαρτία, αμαρτωλόσ, αναμάρτθτοσ.
ἔςτιν < εἰ μὶ : ανοφςιοσ, εςκλόσ, ετυμολογία, ετυμολογικό, ζτυμον, οντολογία, όντωσ, ουςία,
ουςιαςτικόσ, ουςιϊδθσ, παρόν, παροντικόσ, παρουςιαςτικό, περιουςία, περιοφςιοσ, τωόντι.
εἴ καηον < εἰ κάηω (ρ. Fικ-, πρόκεμα –ε > ἐFικ- > εἰ κ-, κατάλθξθ αδ- + j + ω > εἰ κάδjω > εἰ κάηω):
απείκαςμα, εικαςία, εικαςτικόσ, εικόνα, εικονικόσ, εικονιςτικόσ, εικονογράφθμα, εικονογράφθςθ,
εικονογραφία, εικονοκλάςτθσ, εικονολάτρθσ, εικονολιπτθσ, εικονομάχοσ, εικονοςκόπιο,
εικονοτθλζφωνο, εικονοτυπία, επιεικισ.
πεπεραςμζνου < περαίνομαι < πζρασ: απζραντοσ, περαιτζρω, πζραν, πζρασ, πορκμζασ,
πορκμείο, πορκμόσ, πόροσ, ςυμπζραςμα, ςυμπεραςματικόσ, ςυμπεραςμόσ.
κατορκοῦν < κατὰ + ὀρκόω -ῶ(<ὀρκόσ): αδιόρκωτοσ, ακατόρκωτοσ, ανορκόγραφοσ, ανορκωτικόσ,
διορκϊνω, διόρκωςθ, διορκωτισ, διορκωτικόσ, επανορκϊνω, επιδιόρκωςθ, επιδιορκωτικόσ,
κατόρκωμα, κατορκϊνω, όρκιοσ, ορκογραφικό, ορκογράφοσ, ορκογϊνιοσ, ορκοδοξία,
ορκοζπεια, ορκολογιςμόσ, ορκολογιςτισ, ορκομαρμάρωςθ, ορκομετρικόσ, ορκομετωπία,
ορκοπαιδικι, ορκόπλωροσ, ορκόσ, ορκότθτα, ορκοφωνία, ορκϊνω, παλινόρκωςθ. ῥᾴδιον:
ραδιουργία, ραδιοφργοσ, ρακυμία, ράκυμοσ, ραςτϊνθ.
ἀποτυχεῖ ν < ἀπὸ + τυγχάνω, ἐπιτυχεῖ ν < ἐπὶ + τυγχάνω: αποτυχία, ατυχισ, ατυχία, άτυχοσ,
δυςτυχισ, δυςτυχία, εντευκτιριο, επίτευγμα, επίτευξθ, επιτεφξιμοσ, επιτυχισ, επιτυχία, ευτυχισ,
ευτυχία, πρόςτυχοσ, ςυνζντευξθ, τεφχοσ, τυχαία, τυχαίοσ, τυχάρπαςτοσ, τυχερόσ, τφχθ,
τυχοδιϊκτθσ, τυχόν.
ςκοποῦ < ςκοπζω -ῶ ακτινοςκόπθςθ, αναςκόπθςθ, άςκοποσ, αυτοςκοπόσ, βιντεοςκόπθςθ,
:
βολιδοςκόπθςθ, βυκοςκόπθςθ, δθμοςκόπθςθ, επίςκεψθ, επιςκζψιμοσ, επιςκόπθςθ, επίςκοποσ,
καιροςκόποσ, καταςκοπία, κατάςκοποσ, κερδοςκοπία, κερδοςκόποσ, μικροςκόπιο, οιωνοςκόποσ,
περίςκεψθ, περιςκόπιο, πρόςκοποσ, ςκεπτικιςμόσ, ςκεπτικόσ, ςκζψθ, ςκόπελοσ, ςκοπιά,
ςκόπιμοσ, ςκοποβολι, ςκοπόσ, ςτθκοςκόπιο, ςυνδιάςκεψθ, ςφςκεψθ, τθλεςκόπιο, ωροςκόπιο,
ωροςκόποσ.
ὑπερβολὴ, ὑπερβάλλειν < ὑπὲρ + βάλλω: αμφιβολία, αμφίβολοσ, αναβλθτικόσ, αναβολζασ,
αναβολι, ανυπζρβλθτοσ, αποβλθτζοσ, απόβλθτοσ, βαλβίδα, βαλλιςτικόσ, βαλτόσ, βελθνεκζσ,
βελόνα, βζλοσ, βλιμα, βολι, βολίδα, βόλοσ, διαβλθτόσ, διαβολικόσ, διάβολοσ, ζμβλθμα,
εμβλθματικόσ, ζμβολο, επιβλθτικόσ, ευμετάβολοσ, καταβολι, κεραυνοβόλοσ, λικοβολιςμόσ,
μεταβολικόσ, παράβολο, περιβάλλον, πρόβλθμα, πυροβολιςμόσ, ςυμβολι, ςφμβολο,
ςφαιροβολία, υπερβολι, υποβλθτικόσ, υποβολζασ.
1

2. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
ἔλλειψισ, ἐλλείπειν < λείπω: διάλειμμα, διάλειψθ, εγκατάλειψθ, ζκλειψθ, ζλλειμμα, ελλειπτικόσ,
ζλλειψθ, ελλιπισ, κατάλοιποσ, λειψανδρία, λείψανο, λειψανοκικθ, λειψόσ, λειψυδρία,
λιποβαρισ, λιποκυμία, λιποκυμικόσ, λιπόκυμοσ, λίποσ, λιπόςαρκοσ, λιποτάκτθσ, λιποταξία,
λιπόψυχοσ, λοιπόν, λοιπόσ, παραλειπτζοσ, παράλειψθ, υπόλειμμα, υπόλοιποσ.
ἀρετῶ < ρ. αρ-, που ςυναντάμε ςτα ἀραρίςκω (= τακτοποιϊ, προετοιμάηω, ταιριάηω), ἀρζςκω,
ν
ἄριςτοσ:αρζςκεια, αρεςτόσ, άρκρο, αρικμόσ, αριςτείο, αριςτοκρατία, άριςτοσ, άρμα, αρμονία,
αρμόσ, δυςαρζςκεια, ενάρετοσ, πανάρετοσ, φιλαρζςκεια, ενάρετοσ
ἕξισ < ἔχω: ακάκεκτοσ, αλλθλουχία, ανακωχι, ανεκτικόσ, ανζχεια, ανοχι, άςχετοσ,
διπλωματοφχοσ, ζξθ, εξισ, εξοχι, εποχι, ευεξία, ευωχία, εχεμφκεια, ηαχαροφχοσ, κατοχι,
καχεκτικόσ, κλθρουχία, οχυρόσ, οχφρωςθ, παροχι, περιζκτθσ, περιεκτικόσ, προεξοχι,
προνομιοφχοσ, προςεκτικόσ, πτυχιοφχοσ, ςοκολατοφχοσ, ςυμβαςιοφχοσ, ςυνζχεια, ςυνοχι,
ςχζδιο, ςχεδόν, ςχζςθ, ςχετικόσ, ςχιμα, ςχολείο, τροπαιοφχοσ.
προαιρετικὴ, αἱ ρεῖ ςκαι < πρὸ + αἱ ρζω -ῶ αίρεςθ, αιρετικόσ, αιρετόσ, αναίρεςθ, αναιρετικόσ,
:
αρχαιρεςία (ςθμείωςθ: το κζμα «ἑλ-» του αορίςτου βϋ, ςυνδζεται ετυμολογικά, ςφμφωνα με
οριςμζνουσ μελετθτζσ, με το ριμα «ἁλίςκομαι»: άλωςθ, αιχμάλωτοσ, ευάλωτοσ), αφαίρεςθ,
αφθρθμάδα, διαίρεςθ, διαιρζτθσ, διαιρετόσ, εξαιρετικόσ, κακαίρεςθ, προαίρεςθ, προαιρετικόσ,
ςυναίρεςθ, ςυνθρθμζνοσ.
ὡ
ριςμζνῃ, ὁρίςειεν < ὁρίηω: ὡ
ριςμζνῃ, ὁρίςειεν < ὁρίηω: ακακόριςτοσ, αόριςτοσ, αφοριςμόσ,
αφοριςτικόσ, διοριςμόσ, διοριςτιριο, εξορία, εξόριςτοσ, επανακακοριςμόσ, κακοριςτικόσ,
μεκόριοσ, οριακόσ, ορίηοντασ, οριηόντιοσ, οριηοντίωςθ, όριο, οριοκζτθςθ, οριςμόσ, οριςτικι,
οριςτικόσ, παραμεκόριοσ, περιοριςμόσ, περιοριςτικόσ, προκακοριςμόσ, προοριςμόσ,
προςδιοριςμόσ, προςδιοριςτικόσ, ςυνοριακόσ, ςφνορο.
φρόνιμοσ < φρὴν (γεν. φρενόσ): αφροςφνθ, εκνικόφρων, ευφροςφνθ, εχζφρων, καταφρόνια,
μετριοφροςφνθ, μετριόφρων, νομιμοφροςφνθ, παραφροςφνθ, παράφρων, περιφρόνθςθ,
περιφρονθτικόσ, ςωφροςφνθ, φιλοφρόνθςθ, φρενίτιδα, φρενοβλαβισ, φρενοκομείο, φρόνθμα,
φρονθματιςμόσ, φρόνθςθ, φρονιμίτθσ.
δζοντοσ < δεῑ : δζθςθ, δεθτικόσ, αδζθτοσ, ενδεισ, ζνδεια.
πάκεςι < πάςχω: αδενοπάκεια, αντιπάκεια, αντιπακισ, αντιπακθτικόσ, απάκεια, απακισ,
εμπάκεια, εμπακισ, ευπάκεια, θδυπάκεια, καρδιοπάκεια, μετριοπάκεια, μετριοπακισ,
μυςτικοπάκεια, πάκθμα, πάκθςθ, πακθτικόσ, πακθτικότθτα, πακιάρθσ, πακογζνεια, πακογόνοσ,
πακολογία, πακολογικόσ, πάκοσ, πζνκιμοσ, πζνκοσ, πλθμμυροπακισ, προςπάκεια, ςειςμοπακισ,
ςυμπάκεια, ςυμπακισ, ςυμπακθτικόσ, ωραιοπακισ.
πράξεςι < πράττω: αδιαπραγμάτευτοσ, αντίπραξθ, άπρακτοσ, απραξία, διαπραγμάτευςθ,
διάπραξθ, ειςπράκτορασ, είςπραξθ, ζμπρακτοσ, εχκροπραξία, κοινοπραξία, πράγμα, πραγματεία,
πράγματι, πραγματικόσ, πραγματικότθτα, πραγματογνϊμων, πραγματοποίθςθ, πρακτικόσ,
πράκτορασ, πρακτορείο, πραμάτεια, πράξθ, πραξικόπθμα, πραξικοπθματίασ, ςφμπραξθ.
εὑρίςκειν < εὑρίςκω: ανεφρεςθ, δυςεφρετοσ, εφρεςθ, ευρεςιτεχνία, ευρετιριο, ευρετισ, εφρετρα,
εφρθμα, ευρθματικόσ, εφεφρεςθ, εφευρζτθσ, εφευρετικόσ, ςυνεφρεςθ.
΢ΤΝΣΟΜΗ ΑΠΟΔΟ΢Η ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ
΢τθν πρϊτθ παράγραφο του κειμζνου ο Αριςτοτζλθσ χρθςιμοποιεί τισ διδαςκαλίεσ των
Πυκαγορείων, για νααναπτφξει τον ςυλλογιςμό του. ΢φμφωνα μ’ αυτόν, το κακό πάει μαηί με το
άπειρο, βρίςκεται δθλαδι ςε πολλά ςθμεία γφρω μασ. Σο ίδιο ιςχφει και για τθν υπερβολι και
τθν ζλλειψθ που ωσ λανκαςμζνεσ επιλογζσ ταυτίηονται με το κακό, αφοφ δεν ζχουν ζνα ςτακερό
ςθμείο που ορίηονται και γι’ αυτό γίνονται με πολλοφσ τρόπουσ. Από τθν άλλθ, το καλό πάει μαηί
με το πεπεραςμζνο, βρίςκεται δθλαδι ςε ζνα και μοναδικό ςθμείο, όπωσ και θ μεςότθτα που
ταυτίηεται με το ςωςτό και άρα, με το καλό, αφοφ κι αυτι βρίςκεται ςε ζνα ςθμείο και γι’ αυτό
επιτυγχάνεται με ζναν μόνο τρόπο ςυμπεριφοράσ. Σο ίδιο αποδεικνφει και ο ςτίχοσ άγνωςτθσ
2

3. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
προζλευςθσ που παρακζτει ςτθ ςυνζχεια: καλοί γινόμαςτε μόνο με ζναν τρόπο, ενϊ κακοί με
πολλοφσ. Γι’ αυτό τον λόγο το λάκοσ το κάνουμε εφκολα και με πολλοφσ τρόπουσ, ενϊ το ςωςτό,
δθλαδι τθν αρετι, τθν επιτυγχάνουμε δφςκολα και μ’ ζναν τρόπο. ΢τθ δεφτερθ παράγραφο του
κειμζνου κα προχωριςει ςυμπεραςματικά ςτον πλιρθ οριςμό τθσ αρετισ χρθςιμοποιϊντασ
πολλά ςτοιχεία από αυτά που αναφζρκθκαν ςτισ προθγοφμενεσ ενότθτεσ. Ζτςι, λοιπόν, θ αρετι
είναι μόνιμο ςτοιχείο του χαρακτιρα που επιλζγεται ελεφκερα από τον άνκρωπο. Βρίςκεται ςτθ
μεςότθτα που προςδιορίηεται κατά τον Αριςτοτζλθ με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια, αλλά για
να εξαςφαλίςει ο φιλόςοφοσ και ςτοιχεία αντικειμενικότθτασ ςτον κακοριςμό τθσ ζννοιασ τθσ
μεςότθτασ επιςτρατεφει ωσ κοινό κανόνα τθ λογικι και μάλιςτα τθ λογικι του φρόνιμου
ανκρϊπου. ΢το τζλοσ του κειμζνου ολοκλθρϊνει τον οριςμό, ότι θ αρετι είναι μεςότθτα που
βρίςκεται ανάμεςα ςε δφο κακίεσ, από τισ οποίεσ θ μία βρίςκεται ςτθν πλευρά τθσ υπερβολισ,
ενϊ θ άλλθ ςτθν πλευρά τθσ ζλλειψθσ ςε ςχζςθ με αυτό που πρζπει, το οποίο είναι το μζςον και
το ςωςτό. Αυτζσ τισ κακίεσ τισ ςυναντάμε και ςτα ςυναιςκιματα και ςτισ πράξεισ, ενϊ θ αρετι
βρίςκει και επιλζγει τθ μεςότθτα.
Θεματική οργάνωση της ενότητας
Α) «Ἔ τὸ μὲν ἁμαρτάνειν… δὲ κακοί.» Σο κακό και το λάκοσ γίνονται με πολλοφσ τρόπουσ· το
τι
θκικό και ορκό με ζναν. Β) «Ἔ
ςτιν ἄρα… καὶ αἱ ρεῖ ςκαι.» Ο πλιρθσ οριςμόσ τθσ αρετισ.
Ερμηνευτικά σχόλια
Α) «Ἔ τὸ μὲν ἁμαρτάνειν… δὲ κακοί» ΣΟ ΚΑΚΟ ΚΑΙ ΣΟ ΛΑΘΟ΢ ΓΙΝΟΝΣΑΙ ΜΕ ΠΟΛΛΟΤ΢ ΣΡΟΠΟΤ΢·
τι
ΣΟ ΗΘΙΚΟ ΚΑΙ ΟΡΘΟ ΜΕ ΕΝΑΝ.
1. «Ἔ Σο επίρρθμα «ἔτι» ςυνδζει αυτι τθν ενότθτα με τθν προθγοφμενθ. Με τθ χριςθ του
τι»
υποδθλϊνεται ότι ο Αριςτοτζλθσ, ςτθν προςπάκειά του να διερευνιςει περαιτζρω τθ φφςθ τθσ
αρετισ και να καταλιξει ςτον πλιρθ οριςμό τθσ, κα δϊςει μερικά ακόμα ςτοιχεία ςχετικά με τθν
υπερβολι και τθν ζλλειψθ και το μζςον. Ήδθ ςτθν προθγοφμενθ ενότθτα χρθςιμοποιϊντασ το
ριμα «ἁμαρτάνεται» ςυνζδεςε τθν υπερβολι και τθν ζλλειψθ με το λάκοσ, ενϊ χρθςιμοποιϊντασ
το ριμα «κατορκοῦται» ςυνζδεςε το μζςον με το ςωςτό.
2. «Ἔ τὸ μὲν ἁμαρτάνειν… δὲ κακοί.» Ο ςυλλογιςμόσ του Αριςτοτζλθ. Ο Αριςτοτζλθσ αναπτφςςει
τι
νζο ςυλλογιςμό, με τον οποίο κα καταλιξει ςτο ςυμπζραςμα ότι θ υπερβολι και θ ζλλειψθ
ςυςχετίηονται με τθν κακία και τουσ κακοφσ, ενϊ το μζςον με τθν αρετι και τουσ καλοφσ. Μζςα
από αυτόν προβάλλεται θ αντίκεςθ ανάμεςα ςτο λάκοσ («ἁμαρτάνειν») και το
ςωςτό(«κατορκοῦν»), που ιδθ από τθν προθγοφμενθ ενότθτα ςυνζδεςε με τθν υπερβολι και τθν
ζλλειψθ, και το μζςον αντίςτοιχα. Ζτςι λοιπόν διαπιςτϊνει ότι: α) Η υπερβολι και θ ζλλειψθ
βρίςκονται ςε άπειρα ςθμεία και γι’ αυτό μποροφμε με πολλοφσ τρόπουσ («πολλαχῶ
σ»,
«παντοδαπῶ και εφκολα («ῥᾴδιον») να αποτφχουμε ςτον ςτόχο μασ, δθλαδι να κάνουμε το
σ»)
λάκοσ. Επομζνωσ, θ υπερβολι και θ ζλλειψθ ςυνδζονται με το λάκοσ και επομζνωσ με τθν κακία
και τουσ κακοφσ. β) Σο μζςον βρίςκεται ςε ζνα μόνο ςθμείο, γι’ αυτό μποροφμε με ζναν μόνο
τρόπο («μοναχῶ «ἁπλῶ και δφςκολα («χαλεπὸν») να επιτφχουμε τον ςτόχο μασ, δθλαδι να
σ»,
σ»)
κάνουμε το ςωςτό. Επομζνωσ, το μζςον ςυνδζεται με τθν αρετι και τουσ καλοφσ. Προκειμζνου να
τονιςτεί θ αντίκεςθ ανάμεςα ςτθν κακία και το λάκοσ από τθ μια και τθν αρετι και το ςωςτό από
τθν άλλθ, ο φιλόςοφοσ χρθςιμοποιεί πλθκϊρα αντικζςεων που ςυνδζονται με τουσ αντικετικοφσ
ςυνδζςμουσ «μὲν – δζ». ΢υγκεκριμζνα, οι ζννοιεσ που αντιτίκενται είναι οι εξισ: «τὸ ἁμαρτάνειν»
≠ «τὸ κατορκοῦν» «πολλαχῶ ≠ «μοναχῶ «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ ἀγακὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ
σ»
σ»
πεπεραςμζνον» «ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖ ν» ≠ «τὸ ἐπιτυχεῖ ν» «κακία» ≠ «ἀρετὴ»
«ὑπερβολὴ-ἔλλειψισ» ≠ «μεςότθσ» «ἐςκλοὶ » ≠ «κακοὶ » «ἁπλῶ ≠ «παντοδαπῶ Να
σ»
σ»
ςθμειϊςουμε ς’ αυτό το ςθμείο ότι οι ζννοιεσ που βρίςκονται ςτο πρϊτο ςκζλοσ των αντικζςεων,
μαηί με τα «τῷ ἐλλείπειν» και «(τῷ ὑπερβάλλειν» που αναφζρονται ςτο τζλοσ του κειμζνου,
)
αναφζρονται ςτο «ἁμαρτάνειν». Αντίκετα, οι ζννοιεσ που βρίςκονται ςτο δεφτερο ςκζλοσ των
3

4. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
αντικζςεων, μαηί με τα «εὑρίςκειν» και «αἱ ρεῖ ςκαι» που επίςθσ αναφζρονται ςτο τζλοσ του
κειμζνου, αναφζρονται ςτο «κατορκοῦν».
3. «ὡ οἱ Πυκαγόρειοι εἴ καηον, … παντοδαπῶ δὲ κακοί.» Επίκλθςθ ςτθν αυκεντία των
σ
σ
Πυκαγορείων και τθσ ποίθςθσ. Ο Αριςτοτζλθσ προκειμζνου να ενιςχφςει τθν άποψι του ότι το
ςφάλμα γίνεται με πολλοφσ τρόπουσ, το ςωςτό όμωσ με ζναν, επικαλείται τθ διδαςκαλία των
Πυκαγορείων ςχετικά με τθ κεωρία των «ἐναντίων». ΢φμφωνα με αυτι, οι αρχζσ των όντων είναι
δζκα ηεφγθ αντικετικϊν δυνάμεων:
πζρασ
ἄπειρον
περιττὸν
ἄρτιον
ἓν
πλῆκοσ
δεξιὸν
ἀριςτερὸν
ἄρρεν
κῆλυ
ἠρεμοῦν
κινοφμενον
εὐκὺ
καμπφλον
φῶ
σ
ςκότοσ
ἀγακὸν
κακὸν
τετράγωνον
ἑτερόμθκεσ
΢τον κόςμο, δθλαδι, υπάρχει αρμονία όχι μόνο ανάμεςα ςτα όμοια, αλλά και ανάμεςα ςτα
αντίκετα. Οι αντικετικζσ αυτζσ δυνάμεισ δεν αλλθλοαναιροφνται, αλλά αλλθλοςυμπλθρϊνονται,
αλλθλοκακορίηονται. Αν διαβαςτοφν οι αρχζσ αυτζσ κατά ςτιλθ κακζτωσ, δείχνουν τθ ςταδιακι
μετάβαςθ προσ το «ἀγακὸν» που εκφράηεται με το «τετράγωνον» και αντίςτοιχα προσ το
«κακὸν» που εκφράηεται με το «ἑτερόμθκεσ». Επίςθσ, κατά τουσ Πυκαγορείουσ, το «ἀγακὸν»
ςυνάπτεται με το «πζρασ» και το «κακὸν» με το «ἄπειρον». Ο Αριςτοτζλθσ χρθςιμοποιεί δφο από
αυτά τα ηεφγθ, το «πζρασ - ἄπειρον» και το «ἀγακὸν – κακόν». ΢υνδυάηοντάσ τα ςυμπεραίνει ότι
το αγακό, δθλαδι οι καλζσ πράξεισ, ζχουν κακοριςμζνα όρια, είναι ςφμμετρεσ και τζλειεσ, γιατί
αυτό που ζχει πζρασ κεωρείται τελειότερο από το άπειρο και άμορφο. Σον ίδιο ςκοπό εξυπθρετεί
και ο παροιμιακόσ ςτίχοσ που παρατίκεται («ἐςκλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶ παντοδαπῶ δὲ κακοί»), του
σ,
σ
οποίου δεν γνωρίηουμε τθν προζλευςθ.
Β) «Ἔ
ςτιν ἄρα… καὶ αἱ ρεῖ ςκαι» Ο ΠΛΗΡΗ΢ ΟΡΙ΢ΜΟ΢ ΣΗ΢ ΑΡΕΣΗ΢
1. «Ἔ
ςτιν ἄρα… ὁ φρόνιμοσ ὁρίςειεν» . Μετά από εννζα ενότθτεσ, ςτισ οποίεσ ο Αριςτοτζλθσ μασ
παρουςίαηε βιμα-βιμα τα γνωρίςματα τθσ θκικισ αρετισ, ζρχεται ςτθ 10θ ενότθτα να μασ δϊςει
ωσ ςυμπζραςμα («ἄρα») τον πλιρθ οριςμό τθσ αρετισ. Είναι, λοιπόν, θ αρετι μόνιμο ςτοιχείο
του χαρακτιρα που επιλζγεται ελεφκερα από τον άνκρωπο. Βρίςκεται ςτθ μεςότθτα που
προςδιορίηεται με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια και κακορίηεται από τθ λογικι και μάλιςτα τθ
λογικι του φρόνιμου ανκρϊπου. Πριν δϊςουμε αναλυτικά τα γνωρίςματά τθσ, ασ κυμθκοφμε τι
περιεχόμενο τθσ δίνει ο φιλόςοφοσ. Η αρετι, λοιπόν, είναι μια ιδιότθτα που αποδίδεται όχι μόνο
ςτον άνκρωπο, αλλά και ςτα ηϊα και ςτα πράγματα. Δεν είναι, επομζνωσ, αποκλειςτικά και μόνο
μια θκικι ιδιότθτα που απορρζει από τθν επανάλθψθ θκικϊν ενεργειϊν, αλλά επίςθσ θ
ικανότθτα, το προτζρθμα των ζμψυχων ι των άψυχων, που τουσ δίνει τθ δυνατότθτα να
βρίςκονται ςτθν τζλεια κατάςταςι τουσ και να επιτελοφν με ςωςτό τρόπο το ζργο για το οποίο
είναι προοριςμζνα από τθ φφςθ. Ασ περάςουμε, όμωσ, τϊρα ςτθν ανάλυςθ των γνωριςμάτων τθσ
αρετισ, όπωσ αυτά δίνονται μζςα από τον οριςμό τθσ:
4

5. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
Οριςτζα ζννοια: Αρετι
Ζννοια γζνουσ:
α. «ἕξισ»: ο όροσ προζρχεται από το κζμα του μζλλοντα («ἕξω») του ριματοσ «ἔχω». Ο
Αριςτοτζλθσ κεωρεί ότι θ «ἕξισ» είναι το προςεχζσ γζνοσ τθσ αρετισ και δίνει ςτον όρο θκικό
περιεχόμενο: είναι το μόνιμο ςτοιχείο του χαρακτιρα που προκφπτει από ςυνικεια ι
επαναλαμβανόμενθ άςκθςθ. Η ποιότθτα, λοιπόν, των ζξεων εξαρτάται από τθν ποιότθτα των
ενεργειϊν μασ. Άρα, δεν αρκεί να χαρακτθρίηουμε τισ αρετζσ ζξεισ, αφοφ αυτζσ διακρίνονται ςε
καλζσ και κακζσ, αλλά να βροφμε το ιδιαίτερο εκείνο γνϊριςμα, τθν ειδοποιό διαφορά που τισ
διαφοροποιεί από τισ άλλεσ ζξεισ.
β. «προαιρετικι»: είναι θ ελεφκερθ και ζλλογθ εκλογι και βοφλθςθ (Ηκικά Νικομάχεια, 1111b1112a), που αποτελοφν απαραίτθτθ προχπόκεςθ για να κάνει ο άνκρωποσ ςωςτι επιλογι
ενεργειϊν και να κατακτιςει το μζτρο αποφεφγοντασ τισ ακρότθτεσ, δθλαδι τθν υπερβολι και
τθν ζλλειψθ. Σθν ευκφνθ, λοιπόν, για τθν κατάκτθςθ τθσ θκικισ αρετισ τθν ζχει ο ίδιοσ ο
άνκρωποσ. Αν ο δρόμοσ προσ τθν αρετι δεν ιταν αποτζλεςμα ελεφκερθσ βοφλθςθσ, αλλά
καταναγκαςμοφ, τότε θ αρετι δεν κα είχε καμία αξία για τον άνκρωπο. Η «προαίρεςισ» αποτελεί,
ςφμφωνα με τον Αριςτοτζλθ, τον ζναν από τουσ τρεισ αναγκαίουσ όρουσ για τθν φπαρξθ τθσ
αρετισ. Οι άλλοι δφο όροι είναι: i) ο άνκρωποσ να ζχει ςυνείδθςθ τθσ πράξθσ του («εἰ δὼ και
σ»)
ii) να τθν πραγματοποιεί με ςιγουριά και ςτακερότθτα («βεβαίωσ καὶ ἀμετακινιτωσ»).
΢υγκεκριμζνα, οι τρεισ παραπάνω προχποκζςεισ για τθν φπαρξθ τθσ αρετισ αναφζρονται από τον
φιλόςοφο ωσ εξισ: «πρῶ μὲν ἐὰν εἰ δϊσ, ἔπειτ’ ἐὰν προαιροφμενοσ, καὶ προαιροφμενοσ δι’
τον
αὐτά, τὸ δὲ τρίτον ἐὰν καὶ βεβαίωσ καὶ ἀμετακινιτωσ ἔχων πράττῃ» (Ηκικά Νικομάχεια, 1105 a
30-31).
Ειδοποιόσ διαφορά: γ. «ἐν μεςότθτι οὖςα»: θ μετοχι ςυνάπτεται ςτον όρο «ἕξισ» και προςκζτει
τθν ειδοποιό διαφορά ςτον οριςμό τθσ αρετισ. Δεν πρόκειται για οποιαδιποτε ζξθ, αλλά για ζξθ
που τθν χαρακτθρίηει θ μεςότθτα και μάλιςτα θ «πρὸσ ἡμᾶσ». Σα υποκειμενικά κριτιρια («πρὸσ
ἡμᾶσ»): το μζςον αυτό δεν είναι οφτε πάρα πολφ οφτε πολφ λίγο οφτε είναι ζνα για όλουσ. Είναι
ςχετικό και ο προςδιοριςμόσ του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνκρωπο, ο οποίοσ με τθ χριςθ τθσ
λογικισ μπορεί να ςυνεκτιμά διάφορουσ αςτάκμθτουσ και μεταβλθτοφσ παράγοντεσ, όπωσ τισ
ιδιαίτερεσ ανάγκεσ του, τισ περιςτάςεισ, τθν εποχι, τον τόπο, τα κοινωνικά πρότυπα κ.τ.λ.
δ. «τῇ πρὸσ ἡμᾶσ»: θ μεςότθτα προςδιορίηεται με βάςθ τα υποκειμενικά κριτιρια. Αυτό
προκφπτει ωσ εξισ: αφοφ θ αρετι είναι ζξθ, δεν είναι μια οποιαδιποτε ζξθ, αλλά ζξθ που τθν
χαρακτθρίηει θ μεςότθτα και μάλιςτα θ «πρὸσ ἡμᾶσ», θ οποία ςχετίηεται με τον ίδιο τον άνκρωπο
και τισ επιλογζσ του, οι οποίεσ ρυκμίηονται από εξωγενείσ και μεταβλθτοφσ παράγοντεσ.
ε. «ὡ
ριςμζνῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμοσ ὁρίςειεν»: το μετοχικό αυτό ςφνολο ςυνάπτεται ςτον όρο
«ἐν μεςότθτι» και δίνει τα κριτιρια προςδιοριςμοφ τθσ υποκειμενικισ μεςότθτασ με τα οποία
περιορίηεται το υποκειμενικό ςτοιχείο και κερδίηει ςε αντικειμενικότθτα. Γι’ αυτό ο Αριςτοτζλθσ
ςπεφδει να διευκρινίςει ότι ο κοινόσ κανόνασ, που κα εξαςφαλίςει το ςτοιχείο τθσ
5

6. ΑΡΙ΢ΣΟΣΕΛΗ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» - 10θ ενότθτα
αντικειμενικότθτασ ςτθν ανκρϊπινθ αυτι ιδιότθτα, είναιθ ανκρϊπινθ λογικι, ο ορκόσ λόγοσ.
Προχωρεί μάλιςτα με ακόμθ αυςτθρότερο τρόπο ςτον κακοριςμό του αντικειμενικοφ αυτοφ
κριτθρίου: δεν μετράει γι’ αυτόν τόςο θ κοινι ανκρϊπινθ λογικι όςο θ λογικι του φρόνιμου
ανκρϊπου, του ανκρϊπου που «βουλεφεται εὖ» (Ηκικά Νικομάχεια 1141 b 10). ΢υγκεκριμζνα, οι
ζννοιεσ «λόγοσ» και «φρόνιμοσ» ζχουν το εξισ περιεχόμενο: α) «λόγοσ»: ο λόγοσ - φρόνθςθ
αποτελεί ζνα από τα ςτάδια τθσ πορείασ προσ τθν αρετι, αφοφ με αυτόν ο άνκρωποσ μπορεί να
διακρίνει τισ καλζσ από τισ κακζσ πράξεισ. Σο άλλο ςτάδιο είναι ο νόμοσ, που ςυνθκίηει τουσ
ανκρϊπουσ να ενεργοφν ενάρετα ωσ πολίτεσ. Άρα, ο λόγοσ βοθκά τον νόμο να τελειοποιεί το
ζργο του. β) «φρόνιμοσ»: θ φρόνθςθ ςυνδζεται με τον λόγο και αν υπάρχει αυτι, υπάρχουν
ςυγκεντρωμζνεσ ςτον άνκρωπο και όλεσ οι άλλεσ αρετζσ. Ο φρόνιμοσ άνκρωποσ είναι αυτόσ που
κα κακορίςει με τθ λογικι του το «δζον», τισ ςωςτζσ ενζργειεσ που πρζπει να ακολουκοφνται
μζςα ςτθν κοινωνία. Σο περιεχόμενο, όμωσ, τθσ ζννοιασ «φρόνιμοσ» και «δζον» δεν μπορεί να
κακοριςτεί με ςαφινεια. ΢τον αντικειμενικό προςδιοριςμό τουσ παίηει ρόλο τόςο θ ανκρϊπινθ
λογικι όςο και θ εποχι, θ κοινωνία, τα πρότυπα των ανκρϊπων, ςτοιχεία τα οποία ςυνεχϊσ
μεταβάλλονται.
2. «Μεςότθσ δὲ δφο κακιῶ καὶ αἱ ρεῖ ςκαι.» Οριςμόσ τθσ μεςότθτασ. ΢το τζλοσ του κειμζνου
ν…
δίνεται με πλθρότθτα ο οριςμόσ τθσ μεςότθτασ. Η μεςότθτα λοιπόν βρίςκεται ανάμεςα ςε δφο
κακίεσ, από τισ οποίεσ θ μία βρίςκεται ςτθν πλευρά τθσ υπερβολισ, ενϊ θ άλλθ ςτθν πλευρά τθσ
ζλλειψθσ. Άλλεσ από αυτζσ τισ κακίεσ παρουςιάηονται ελλιπείσ και άλλεσ είναι υπερβολικζσ ςε
ςχζςθ με αυτό που πρζπει, το οποίο είναι το μζςον και το ςωςτό. Αυτζσ τισ κακίεσ τισ ςυναντάμε
ςτα ςυναιςκιματα και ςτισ πράξεισ, ενϊ αντίκετα θ αρετι βρίςκει και επιλζγει αυτό που πρζπει,
δθλαδι τθ μεςότθτα.
ΑΙ΢ΘΗΣΙΚΑ ΢ΧΟΛΙΑ
΢χιμα από κοινοφ .«τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶ ἔςτιν … τὸ δὲ κατορκοῦν μοναχῶ (ἔςτιν)»
σ
σ
«ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖ ν τοῦ ςκοποῦ, χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖ ν (τοῦ ςκοποῦ)»
Χιαςτό ςχιμα, «ἐςκλοὶ - ἁπλῶ παντοδαπῶ - κακοὶ »
σ,
σ
Αντικζςεισ. «τὸ ἁμαρτάνειν» ≠ «τὸ κατορκοῦν» «πολλαχῶ ≠ «μοναχῶ «τὸ κακὸν» ≠ «τὸ
σ»
σ»
ἀγακὸν» «τὸ ἄπειρον» ≠ «τὸ πεπεραςμζνον» «ῥᾴδιον» ≠ «χαλεπὸν» «τὸ ἀποτυχεῖ ν» ≠ «τὸ
ἐπιτυχεῖ ν» «κακία» ≠ «ἀρετὴ» «ὑπερβολὴ-ἔλλειψισ» ≠ «μεςότθσ»
Παρακζτει τον ςτερεότυπο παροιμιακό ςτίχο, οπότε ςτο εξισ με αντιμεταχϊρθςθ κα προθγθκοφν
οι κετικζσ ζννοιεσ : «ἐςκλοὶ » ≠ «κακοὶ » «ἁπλῶ ≠ «παντοδαπῶ
σ»
σ»
Ζλξθ και βραχυλογία «ὡ
ριςμζνῃ λόγῳκαὶ ᾧ(αντί «τῷλόγῳ ὃν») ἂν ὁ φρόνιμοσ ὁρίςειεν»
,
Πολυςφνδετο ςχιμα: τονίηει το ςτόχο τθσ αρετισ να βρίςκει και να επιλζγει το ςωςτό και να
αποφεφγει το λάκοσ. «καὶ εὑρίςκειν καὶ αἱ ρεῖ ςκαι»
΢χιμα κφκλου: Η ενότθτα ειςάγεται με τθ φράςθ «τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου» και ςτο τζλοσ του
πρϊτου μζρουσ ολοκλθρϊνεται με τον ςτίχο «ἐςκλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶ παντοδαπῶ δὲ κακοί». Ζτςι
σ,
σ
ο φιλόςοφοσ, αφοφ ζχει κλείςει και από άποψθ περιεχομζνου και από άποψθ μορφισ τθ
ςυλλογιςτικι του πορεία, κα προχωριςει ςτον οριςμό τθσ αρετισ που ειςάγεται με τθν τυπικι
ζκφραςθ «Ἔ
ςτιν ἄρα ἡ ἀρετι».
Σα παραπάνω ςχιματα λόγου τονίηουν τθν αντίκεςθ ανάμεςα ςτθν κακία και το λάκοσ από τθ
μια και τθν αρετι και το ςωςτό από τθν άλλθ. Πάντωσ γενικά, ο λόγοσ του Αριςτοτζλθ διακρίνεται
για άλλθ μια φορά από λιτότθτα και απλότθτα. Χαρακτθριςτικό του φφουσ τθσ ενότθτασ είναι οι
αναφορζσ ςτουσ Πυκαγορείουσ και ςτον παροιμιακό ςτίχο, που ενδυναμϊνουν τθν πειςτικότθτα
των απόψεων που αναπτφςςονται.
6