θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου

Η
Νεοελληνική
Γλώσσα
στο

Λύκειο

Γ΄ Λυκείου
Στοιχεία Θεωρίας για το µάθηµα της Έκεθσης - Έκφρασης

Ναΐδης Γιώργος

Η
ΤΕΧΝΙΚΗ
ΤΗΣ
ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ

3

ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ
ΤΟΥ
ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Η
ΣΥΝΤΑΞΗ
ΤΗΣ
ΠΕΡΙΛΗΨΗΣ

3

4

ΜΙΚΡΟΚΕΙΜΕΝΑ
–
ΑΝΑΠΤΥΞΗ,
ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ
ΚΑΙ
ΑΝΑΣΚΕΥΗ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ
5

6

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ

Η
ΠΕΙΘΩ
–
ΤΡΟΠΟΙ
ΚΑΙ
ΜΕΣΑ
ΠΕΙΘΟΥΣ

10

ΕΠΙΚΛΗΣΗ
ΣΤΗ
ΛΟΓΙΚΗ
ΤΟΥ
ΔΕΚΤΗ

ΜΕΣΑ
ΠΕΙΘΟΥΣ

ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ
Η
ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ
ΠΟΡΕΙΑ

Είδη
συλλογισμών

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ
ΚΑΙ
ΤΕΚΜΗΡΙΩΝ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ
ΣΤΟ
ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ
ΤΟΥ
ΔΕΚΤΗ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ
ΣΤΟ
ΗΘΟΣ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ
ΤΟ
ΗΘΟΣ
ΤΟΥ
ΠΟΜΠΟΥ(ΟΜΙΛΗΤΗ)

ΕΠΙΘΕΣΗ
ΣΤΟ
ΗΘΟΣ
ΤΟΥ
ΑΝΤΙΠΑΛΟΥ

ΕΠΙΚΛΗΣΗ
ΣΤΗΝ
ΑΥΘΕΝΤΙΑ

10

10

10

11

14

25

25

25

26

26

ΜΟΡΦΕΣ
ΠΕΙΘΟΥΣ

27

Η
ΠΕΙΘΩ
ΣΤΟΝ
ΠΟΛΙΤΙΚΟ
ΛΟΓΟ

Η
ΠΕΙΘΩ
ΣΤΟΝ
ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ
ΛΟΓΟ

Η
ΠΕΙΘΩ
ΣΤΟΝ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΛΟΓΟ

27

31

36

Η
ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ

41

ΤΑ
ΜΕΡΗ
ΤΗΣ
ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

ΤΡΟΠΟΙ
ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ

41

41

ΣΥΝΟΧΗ
ΚΕΙΜΕΝΟΥ
(ΤΡΟΠΟΙ
ΛΕΚΤΙΚΗΣ
–
ΜΟΡΦΙΚΗΣ
ΣΥΝΔΕΣΗΣ)
–

ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ

43

Η
ΣΤΙΞΗ

51

Η
ΧΡΗΣΗ
ΤΟΥ
ΚΟΜΜΑΤΟΣ

56

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ
ΤΗΣ
ΓΛΩΣΣΑΣ

57

ΡΗΜΑΤΙΚΑ
ΠΡΟΣΩΠΑ

59

ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ
–
ΠΑΘΗΤΙΚΗ
ΣΥΝΤΑΞΗ

61

ΤΟ
ΔΟΚΙΜΙΟ

65

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
ΚΑΙ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ
ΕΙΔΗ

66


2

Η θεωρία της Γ΄ Λυκείου

Η τεχνική της περίληψης
Ορισµός: περίληψη ενός κειµένου καλείται ο εντοπισµός των ουσιωδών
σηµείων του και η καταγραφή τους µε τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε να απαρτίζουν ένα
άρτιο, ολοκληρωµένο και οργανωµένο σύνολο.
Στην πύκνωση του λόγου δεν επιδιώκουµε να ερµηνεύσουµε, να κρίνουµε ή
να σχολιάσουµε τα γραφόµενα του συγγραφέα. Στόχος είναι η παρουσίαση όλων των
κύριων ιδεών του χωρίς πρόθεση ανάλυσης.

Κατανόηση του κειµένου
Βήµα 1ο :
1. Διαβάζουµε προσεκτικά και µε συγκέντρωση το κείµενο που µας δίνεται, όσο
εύληπτο και απλοϊκό κι αν µοιάζει αρχικά. Εάν έχουµε άγνωστες λέξεις,
προσπαθούµε να τις ερµηνεύσουµε µέσω των συµφραζοµένων.
2. Παρακολουθούµε αν το κείµενο έχει τριµερή δοµή, δηλαδή αν έχει πρόλογο κύριο µέρος – επίλογο. Εν συνεχεία, χωρίζουµε τις νοηµατικές ενότητες του
κειµένου και προσπαθούµε να τις αποδώσουµε έναν τίτλο που να ανταποκρίνεται
στο νόηµα τους.
Βήµα 2ο :
3. Προσέγγιση κειµένου κατά παράγραφο. Δηλαδή, από το γενικό προχωρούµε στο
ειδικό. Εντοπίζουµε τη δοµή της κάθε παραγράφου, την θεµατική πρόταση, τα
σχόλια/τις λεπτοµέρειες και την κατακλείδα(εφόσον υπάρχει).
4. Αφού βρούµε την δοµή της παραγράφου, επικεντρωνόµαστε στο θέµα της.
Βρίσκουµε τα ουσιώδη σηµεία/φράσεις «κλειδιά» που υφίστανται στην κάθε
παράγραφο. Ακολούθως, συντάσσουµε ένα πλαγιότιτλο για την κάθε παράγραφο
χρησιµοποιώντας τα κυριότερα σηµεία που έχουµε ήδη εντοπίσει.
5. Καλό είναι να προσπαθούµε να υπογραµµίζουµε όσο το δυνατόν λιγότερες
λέξεις στην προσπάθειά µας να εντοπίσουµε τα κυριότερα σηµεία της
παραγράφου.
Βήµα 3ο :
6. Αφού έχουµε ολοκληρώσει τα δύο πρώτα βήµατα, πρέπει να κατασκευάσουµε
ένα διάγραµµα µε τη βοήθεια των ουσιωδών σηµείων που εντοπίσαµε. Στο
διάγραµµα παρουσιάζουµε τα τµήµατα του κειµένου µε βάση τις παραγράφους
που το απαρτίζουν και καταγράφουµε τις σηµειώσεις που κρατήσαµε πριν.
7. Στη διαδικασία δηµιουργίας του διαγράµµατος µας βοηθά η εύρεση των
νοηµατικών σχέσεων 1 µεταξύ των παραγράφων. Δηλαδή, να εντοπίσουµε εάν
µεταξύ των παραγράφων υπάρχει σχέση π.χ. αιτίου-αποτελέσµατος, προσθήκηςσυµπλήρωσης, αντίθεσης-εναντίωσης κ.ο.κ.
Βήµα 4ο :

1

Νοηµατική σχέση ονοµάζουµε το δεσµό που δηµιουργείται ανάµεσα στις παραγράφους και ο
οποίος πραγµατώνει την οµαλή µετάβαση στα επόµενα νοήµατα και την απρόσκοπτη σύνδεσή
τους.

3


•

•
•

Στο τελευταίο βήµα εντάσσουµε τον εντοπισµό της θέσεως2 του συγγραφέα.
Συνήθως την εντοπίζουµε στον πρόλογο ή τον επίλογο του κειµένου.
Σπανιότερα την βρίσκουµε και στο κύριο µέρος.
Βέβαια, πρέπει να τονίσουµε πως είναι δυνατόν η θέση του να λανθάνει.
Οπότε είναι απαραίτητο να την ανακαλύψουµε και να την καταγράψουµε.
Στη σύνταξη της περίληψης, οφείλουµε να αναφέρουµε την θέση του
συγγραφέα. Γι’ αυτό πρέπει να είµαστε σίγουροι στην καταγραφή της.

Η σύνταξη της περίληψης
Η περίληψη ως προς τη δοµή
• Το περιληπτικό κείµενο το αποδίδουµε • Ιεράρχηση των ιδεών της περίληψης κατ’
συνήθως σε µία παράγραφο και όχι σε όσες
αντιστοιχία µε την ιεράρχηση των ιδεών του
παραγράφους έχει το αρχικό κείµενο.
κειµένου.
• Δεν αναλωνόµαστε σε λεπτοµέρειες στην • Η έκταση της περίληψης οφείλει να υπακούει στο
περίπτωση που το κείµενο παρουσιάζει, λόγου
όριο των λέξεων που καθορίζεται. Όσο το
χάρη, µια εκτενέστατη παράγραφο µε
υπερβαίνουµε, τόσο χάνεται η έννοια της
ασήµαντο πληροφοριακό υλικό.
περίληψης και επιβαρύνουµε βαθµολογικά το
γραπτό.
• Στην αρχή της περίληψης είναι καλό να
εµπεριέχει το θέµα του κειµένου και τη θέση • Πρέπει να προσέξουµε τη συνοχή των
του συντάκτη. Έτσι διευκολύνουµε τον
περιόδων. Δεν πρέπει να συνδέουµε µε
αναγνώστη να παρακολουθήσει τις ιδέες του
αποκλειστική
χρήση
διαρθρωτικών
συγγραφέα
λέξεων/φράσεων π.χ. αρχικά ο συντάκτης
παρουσιάζει, επιπλέον ο συγγραφέας αναφέρει
κτλ.

Η περίληψη ως προς το περιεχόµενο
• Στην
περίληψη
δεν
περιλαµβάνουµε • Όταν µια συγκεκριµένη ιδέα επεκτείνεται σε
λεπτοµέρειες, παραδείγµατα ή διευκρινίσεις περισσότερες από µια παραγράφους, τότε
που δεν είναι σηµαντικές. Εκτός εάν πρόκειται συλλέγουµε τα βασικά της στοιχεία απ’ όλες τις
για
παράδειγµα
αντιπροσωπευτικό
και παραγράφους και τα παρουσιάζουµε ενιαία.
κατατοπιστικό.
• Η απόδοση των ιδεών του κειµένου πρέπει να
• Αν κάποιο σηµείο του κειµένου είναι δυσνόητο, γίνεται όχι µε βάση την έκταση που
είναι προτιµότερη η παράλειψή του από την καταλαµβάνουν και µόνο, αλλά και µε το ειδικό
αλλοίωση του νοήµατος της περίληψης.
βάρος που έχουν στην ανάπτυξη.
• Η περίληψη αποτελεί προσωπική δηµιουργία. • Δεν προβαίνουµε ποτέ σε ερµηνεία των
Αλλά διατηρούµε την οπτική του πρωτοτύπου, γραφοµένων, ούτε εκφράζουµε αξιολογικές
δεν προδίδουµε το πνεύµα του συγγραφέα.
κρίσεις και χαρακτηρισµούς για το κείµενο.

Η περίληψη ως προς την έκφραση
• Ελέγχουµε
αν
τυχόν
προβάλλεται • Αποφεύγουµε χρήση λέξεων και φράσεων του
επικοινωνιακό πλαίσιο. Για παράδειγµα,
κειµένου. Προσπαθούµε να χρησιµοποιήσουµε
µπορεί να ζητηθεί να διαβάσουµε την επιτοµή
συνώνυµα και ταυτόσηµους όρους. Χρήση
µας στους συµµαθητές µας, οπότε είναι
αυτούσιων φράσεων µέσα από το κείµενο πρέπει
υποχρεωτική
µια
προσφώνηση
και
να δίνεται σε εισαγωγικά.
2

Θέση(ή κατευθυντήρια ιδέα ή κύρια ιδέα) του συγγραφέα ονοµάζουµε την τοποθέτηση, την
οπτική, την άποψη του συγγραφέα για το θέµα που εξετάζει.

4


αποφώνηση.
• Αντικαθιστούµε τις δευτερεύουσες προτάσεις µε
• Στην περίληψη ο ευθύς λόγος µετατρέπεται σε
µετοχές. Έτσι επιτυγχάνουµε οικονοµία λόγου.
πλάγιο. Αν υπάρχει διάλογος, αποδίδεται µε • Προτιµούµε την παρατακτική σύνδεση και το
τρίτο πρόσωπο.
ασύνδετο σχήµα. Τους περιφραστικούς τύπους
• Αντικαθιστούµε τα υπώνυµα από τα
που συναντούµε προσπαθούµε να τους
υπερώνυµα. Π.χ. αντί για τηλεόραση,
αποδώσουµε µε µονολεκτικούς σχηµατισµούς.
ραδιόφωνο, εφηµερίδα γράφουµε Μέσα
Μαζικής Ενηµέρωσης.
• Στην σύνταξη της περίληψης είναι προτιµότερη
η παθητική σύνταξη. Με αυτόν τον τρόπο
δίνεται έµφαση στο αποτέλεσµα της ενέργειας
του υποκειµένου, ενώ µε την ενεργητική η
έµφαση δίνεται στον συγγραφέα.

Παραδειγµατικές ενάρξεις πύκνωσης λόγου
• Ο συντάκτης του κειµένου αναφέρει, αναλύει,
απευθύνεται, αντικρούει, δηλώνει, διευκρινίζει,
επισηµαίνει, ερµηνεύει, παρουσιάζει,
πραγµατεύεται, προτείνει, τονίζει, υποστηρίζει,
υπογραµµίζει κτλ.
• Ο συγγραφέας καταθέτει τον προβληµατισµό
του αναφορικά µε...
• Σε πρόσφατο/παλαιότερο δηµοσίευµα του
τύπου προβάλλεται...

• Στο συγκεκριµένο κείµενο υποστηρίζεται ότι...
• Σύµφωνα µε το άρθρο...
• Η παρούσα επιφυλλίδα θίγει το ζήτηµα...
• Στο συγκεκριµένο απόσπασµα ο συγγραφέας
διερευνά, διαπιστώνει, προσεγγίζει...
• Ο συγγραφέας διατυπώνει την άποψη ότι...
• Το πρόβληµα που απασχολεί τον συντάκτη...

Μικροκείµενα – Ανάπτυξη, σχολιασµός και ανασκευή
επιχειρηµάτων
Στα πλαίσια των εξετάσεων του µαθήµατος της Έκθεσης, καλούµαστε να
απαντήσουµε σε µια ερώτηση (των 5 ή 10 µονάδων) που ζητά να αναπτυχθεί ή να
σχολιαστεί µια θέση/κρίση, ένα γνωµικό/απόφθεγµα, ή να ανασκευαστεί ένα
επιχείρηµα. Για να µπορέσουµε να ανταποκριθούµε επαρκώς είναι καλό να
ακολουθήσουµε τα εξής βήµατα:
• Διερεύνηση: αναζητούµε την κύρια έννοια και τις – ενδεχοµένως –
δευτερεύουσες έννοιες, ενώ παράλληλα εντοπίζουµε τα ζητούµενα (δηλαδή ποια
ερωτήµατα προκύπτουν) που θέτει η παρατήρηση. Εν συνεχεία, προσπαθούµε να
κατανοήσουµε τις έννοιες και τα ζητούµενα που θέτει η ερώτηση⋅
αντιλαµβανόµαστε, δηλαδή, τι διασαφηνίζουµε και τι αποδεικνύουµε. Αφού
είµαστε σίγουροι ότι συλλάβαµε όλα τα νοήµατα, προβαίνουµε στην κατασκευή
ενός διαγράµµατος που θα µας βοηθήσει-καθοδηγήσει στη γραφή της
παραγράφου.
• Στην ανάπτυξη της παραγράφου λαµβάνουµε υπόψη τη θεωρία της δοµής
παραγράφου. Σε κάθε περίπτωση πρέπει η παράγραφος να είναι οργανωµένη µε
βάση τα συνθετικά τµήµατά της(εισαγωγή àαπόδειξη à συµπέρασµα). Καλό
είναι να υπάρχει κατακλείδα στην κατάληξη, παρόλο που η χρήση της κρίνεται
προαιρετική, προκειµένου η παράγραφος που θα συντάξουµε να παρουσιάζει
ολοκληρωµένη µορφή(αρχή- µέση-τέλος).


5


•

•

•

Προσέχουµε την έκφρασή µας, το λεξιλόγιο που χρησιµοποιούµε, για να
αποδώσουµε ένα δείγµα εύγλωττου λόγου. Αποφεύγουµε τη λεξιθηρία, το
ποµπώδες ύφος και τον εντυπωσιασµό µέσω επιτηδευµένου λεξιλογίου⋅
αντιθέτως, επιδιώκουµε την ακρίβεια και σαφήνεια στη διατύπωση, την εύληπτη
πρόσληψη των νοηµάτων.
Μεριµνούµε ώστε, τόσο η εσωτερική σύνδεση των ιδεών(συνεκτικότητα) όσο και
η εξωτερική σύνδεση των περιόδων(συνοχή), να είναι ευδιάκριτες. Υιοθετώντας ο
συντάκτης του κειµένου αυτές τις αρετές, καθιστά την ανάγνωση της παραγράφου
απρόσκοπτη και το περιεχόµενό της πρόδηλο.
Στις ερωτήσεις αυτές, η ανάπτυξη των παραγράφων καθορίζεται συνήθως στις 6080 ή 80-100 λέξεις. Σαφέστατα, η παραβίαση του ορίου δεν ελέγχεται το ίδιο
αυστηρά όπως και η περίληψη, ωστόσο καλό θα ήταν να τηρούµε το όριο που θα
µας δίνεται στο πλαίσιο της άσκησης.

Εφαρµογές
1. Ερωτήσεις ανάπτυξης και σχολιασµού
Ανάπτυξη φράσης / πρότασης
•

«Θέλει αρετή και τόλµη η ελευθερία»
Διερεύνηση: εντοπίζουµε την κύρια έννοια(ελευθερία) και τα ζητούµενα /
ερωτήµατα που προκύπτουν(προϋποθέσεις: αρετή και τόλµη) και
προσπαθούµε να κατανοήσουµε το περιεχόµενο τους(π.χ. ελευθερία: τι είναι; /
αρετή + τόλµη: αξίες). Ακολούθως, κατασκευάζουµε το διάγραµµα της
παραγράφου, όπου παραθέτουµε/ οργανώνουµε τις ιδέες µας.
Ξεκινούµε τη θεµατική περίοδο τοποθετώντας σ’ αυτήν τη φράση που µας
δίνεται για σχολιασµό αυτούσια ή ελαφρώς παραλλαγµένη ή εµπλουτισµένη
(π.χ. είναι γεγονός... Αναµφισβήτητα, για την κατάκτηση της ελευθερίας
απαιτούνται...).
Συνεχίζουµε την ανάπτυξή µας καταγράφοντας στα σχόλια της παραγράφου
αποδεικτικό υλικό(βασικές και βοηθητικές λεπτοµέρειες) που στηρίζει τη θέση
ότι απαιτούνται οι συγκεκριµένες αξίες(ηθική ανωτερότητα, ευψυχία, θάρρος,
αγωνιστική διάθεση...), για να πραγµατωθεί η ελευθερία και να καρπωθούµε
τα αγαθά της.
Ολοκληρώνουµε την πραγµάτευσή µας µε την κατακλείδα, που αποτελεί
συνήθως αναδιατύπωση της θεµατικής περιόδου(συµπέρασµα).
Ελέγχουµε το όριο λέξεων.

Ανάπτυξη περιόδου / παραγράφου
•

«Η ανάπτυξη, βέβαια, των ανθρώπων αντί για την ανάπτυξη των
σκουπιδοπροϊόντων θα απαιτούσε µιαν άλλη οργάνωση της εργασίας, η οποία


6


θα έπρεπε να παύσει να είναι αγγαρεία και να γίνει πεδίο προβολής των
ικανοτήτων του ανθρώπου».
Διερεύνηση: εντοπίζουµε την κύρια έννοια(στόχος: η ανάπτυξη των
ανθρώπων) και τα ζητούµενα / προϋποθέσεις που προκύπτουν (άλλη
οργάνωση της εργασίας: πεδίο προβολής ικανοτήτων, όχι αγγαρεία) και
προσπαθούµε να κατανοήσουµε το περιεχόµενό τους(π.χ. ανάπτυξη
ανθρώπων: τι σηµαίνει; / άλλη οργάνωση εργασίας – πεδίο προβολής
ικανοτήτων – αγγαρεία: τι σηµαίνει;). Κατόπιν, κατασκευάζουµε το διάγραµµα
της παραγράφου, όπου παραθέτουµε / οργανώνουµε τις ιδέες µας (λ.χ. γιατί η
εργασία πρέπει να µεταστραφεί σε πεδίο προβολής των ικανοτήτων µας;)
Ξεκινούµε τη θεµατική περίοδο θέτοντας σ’ αυτήν την κεντρική έννοια σε
συνδυασµό µε τις προϋποθέσεις (π.χ. Στην προσπάθειά µας να διαπλάσουµε
ολοκληρωµένες προσωπικότητες...στόχος ζωής δεν πρέπει να είναι η αύξηση
των υλικών του αγαθών... / Είναι σαφές ότι προκειµένου να υπερκεράσει ο
σύγχρονος άνθρωπος την ψυχική και ηθική εξαχρείωση..., απαιτείται...).
αποδεικτικό υλικό (βασικές και βοηθητικές λεπτοµέρειες) που στηρίζει τη θέση
ότι για τη βελτίωση της ανθρώπινης φύσης απαιτείται αναθεώρηση της
εργασίας.
Ολοκληρώνουµε την πραγµάτευση µας µε την κατακλείδα και ελέγχουµε αν
έχουµε τηρήσει το όριο των λέξεων.
•

« Άλλοι µας λένε πως αρνούµενοι το παρελθόν πραγµατοποιούµε την αξία της
ελευθερίας. Και λησµονούν πως η ελευθερία έχει κανόνες που σήµερα έχουν
καταργηθεί».
Διερεύνηση: εντοπίζουµε την κεντρική έννοια(αξία ελευθερίας) και τα
ζητούµενα / προϋποθέσεις που προκύπτουν (αρνούµενοι το παρελθόν /
κανόνες που σήµερα καταργήθηκαν) και προσπαθούµε να κατανοήσουµε το
περιεχόµενό τους (π.χ. ελευθερία: τι είναι; / αρνούµενοι το παρελθόν: τι
σηµαίνει; που παραπέµπει;). Κατόπιν, κατασκευάζουµε το διάγραµµα της
παραγράφου, όπου παραθέτουµε / οργανώνουµε τις ιδέες µας (λ.χ. που
οδηγεί η κατάργηση των κανόνων σήµερα; Σε ασυδοσία, αυθαιρεσία,
αναρχία: έννοιες που αντίκεινται στην ελευθερία).
Ξεκινούµε τη θεµατική περίοδο θέτοντας σ’ αυτήν την κεντρική έννοια σε
συνδυασµό µε τις προϋποθέσεις (π.χ. Αδήριτη προβάλλει η ανάγκη σύνδεσης
της ελευθερίας µε το παρελθόν µας, καθώς...).
αποδεικτικό υλικό (βασικές και βοηθητικές λεπτοµέρειες) που στηρίζει τη θέση
ότι για να εκπληρωθεί η αξία της ελευθερίας, επιβάλλεται η σύνδεση µε το
παρελθόν κι όχι η απόρριψή του, καθώς αυτή η απάρνηση οδηγεί σε
καταστρατήγηση κανόνων που αέναα διέπουν τις κοινωνίες και κατ’
επέκταση σε αποµάκρυνση από την κατάκτηση της ελευθερίας (διαπίστωση
εσφαλµένης ελευθερίας).
Ολοκληρώνουµε την πραγµάτευσή µας µε την κατακλείδα και ελέγχουµε το
όριο λέξεων.

2. Ερωτήσεις ανασκευής επιχειρηµάτων ή αντίθετη άποψη.


7


• «Με τη γνώση αντιµετωπίζονται όλα τα προβλήµατα»
Στη συγκεκριµένη κατηγορία ερώτησης είναι αντιληπτό ότι υπάρχει ένα
αδύνατο σηµείο(όλα), όπου θα στηριχτεί η ανασκευή του επιχειρήµατος.
Ειδικότερα, στην άποψη πως µέσω της γνώσης ο άνθρωπος δύναται να
επιλύσει όλα τα προβλήµατα που τον ταλανίζουν, χρειάζεται να
επιβεβαιώσουµε την αναγκαιότητα της γνώσης, ωστόσο θα αναιρέσουµε µε
αποδείξεις την προβαλλόµενη θέση⋅ η γνώση είναι µεν αιτία αναγκαία αλλά
όχι επαρκής, για να αντιµετωπίσει το σύνολο των προβληµάτων. Με άλλα
λόγια. Η γνώση αποτελεί πολύτιµο εφόδιο για τον άνθρωπο, αλλά δεν είναι
πανάκεια για όλα τα ζητήµατα που απασχολούν την ανθρωπότητα.
Διερεύνηση: εντοπίζουµε την κεντρική έννοια(γνώση) και τα ζητούµενα /
ερωτήµατα που προκύπτουν(αντιµετώπιση προβληµάτων) και προσπαθούµε
να κατανοήσουµε το περιεχόµενό τους. Κατόπιν, κατασκευάζουµε το
διάγραµµα της παραγράφου, όπου οργανώνουµε τις ιδέες µας (αποδεικτικό
υλικό) που θα οδηγήσουν σε ανατροπή της επιχειρηµατολογίας (λ.χ. όλα τα
προβλήµατα επιλύονται µέσω της γνώσης; Όχι à πυρηνικά, επιστήµονες που
απεργάζονται την ανθρωπότητα).
Ξεκινούµε την θεµατική περίοδο θέτοντας σ’ αυτήν την φράση που µας
δίνεται για ανασκευή αυτούσια ή ελαφρώς παραλλαγµένη ή εµπλουτισµένη
την κεντρική έννοια σε συνδυασµό µε την προϋπόθεση που θέτει η ερώτηση.
(π.χ. πολλοί υποστηρίζουν ότι µε την αρωγή της γνώσης...).
Συνεχίζουµε την ανάπτυξή µας στα σχόλια της παραγράφου καταγράφοντας το
αποδεικτικό υλικό που στηρίζει την αναίρεση της θέσης ότι η γνώση αποτελεί
το µέσο επίλυσης οποιουδήποτε προβλήµατος.
Ολοκληρώνουµε την πραγµάτευσή µας µε την κατακλείδα (τελική θέση /
κατάληξη).
Ελέγχουµε το όριο των λέξεων.
•

«Η τεχνολογία έχει µόνο αρνητικά»
Στην παρούσα πρόταση-άσκηση καλούµαστε να ανασκευάσουµε το
επιχείρηµα εκθέτοντας την αντίθετη άποψη. Πιο αναλυτικά, θα
επιβεβαιώσουµε τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την εσφαλµένη χρήση
της τεχνολογίας, όµως εκτενέστερα θα αποδείξουµε πως η τεχνολογία είναι
δύναµη ουδέτερη στα χέρια του ανθρώπου και πως βάσει της εκµετάλλευσης
της απορρέουν ευεργετήµατα ή ζηµίες. Το αδύνατο σηµείο στη συγκεκριµένη
περίπτωση είναι η λέξη «µόνο»(πρέπει να αντικατασταθεί από το «και»: η
τεχνολογία έχει και αρνητικά, όταν χρησιµοποιείται αυθαίρετα, ιδιοτελώς...). Η
τεχνολογία, δηλαδή, από µόνη της δεν αποτελεί αξία ούτε απαξία⋅ ανάλογα µε
τη χρήση της από τον άνθρωπο µπορεί ν’ αποβεί είτε ωφέλιµη είτε ολέθρια.
Διερεύνηση: εντοπίζουµε την κεντρική έννοια(τεχνολογία) και τα ζητούµενα /
ερωτήµατα που προκύπτουν (λειτουργεί µόνο αρνητικά) και προσπαθούµε να
κατανοήσουµε το περιεχόµενό τους. Κατόπιν, κατασκευάζουµε το διάγραµµα
της παραγράφου, όπου οργανώνουµε τις ιδέες µας(αποδεικτικό υλικό) που θα
οδηγήσουν σε ανατροπή της επιχειρηµατολογίας(λ.χ. µόνο αρνητικά


8


απορρέουν από την χρήση της τεχνολογίας; Δεν είναι όµως αρνητικά:
κατακτήσεις της ιατρικής, εκµηδένιση αποστάσεων, παραγωγικότητα,
αξιοποίηση φυσικών πόρων, δηµιουργία νέων τοµέων απασχόλησηςεπαγγελµάτων, κάλυψη υλικών αναγκών, καλυτέρευση συνθηκών ζωής,
ποιότητας ζωής).
Ξεκινούµε τη θεµατική περίοδο θέτοντας σ’ αυτήν τη φράση που µας δίνεται
για ανασκευή αυτούσια ή ελαφρώς παραλλαγµένη ή εµπλουτισµένη (π.χ.
Αναµφίλεκτα, διίστανται οι απόψεις για τα αποτελέσµατα της τεχνολογίας...).
Συνεχίζουµε την ανάπτυξή µας στα σχόλια της παραγράφου καταγράφοντας το
αποδεικτικό υλικό που στηρίζει την αναίρεση της θέσης ότι η τεχνολογία έχει
µόνο αρνητικά.
Ολοκληρώνουµε την πραγµάτευσή µας µε την κατακλείδα (τελική θέση /
κατάληξη).
Ελέγχουµε το όριο των λέξεων.


9


Διαφώτιση – Πληροφόρηση και Πειθώ
Μελετώντας ένα άρθρο θα πρέπει να είµαστε σε θέση να καταλάβουµε αν ο σκοπός
του συντάκτη είναι να πληροφορήσει, να ενηµερώσει, να προβληµατίσει, να τέρψει
ή να πείσει.

Η Πειθώ – τρόποι και µέσα Πειθούς
Τρόποι πειθούς ονοµάζονται οι τεχνικές που χρησιµοποιούµε στην προφορική
και γραπτή επικοινωνία, για να ενισχύσουµε την πειστικότητα των λόγων µας. Οι τρεις
τρόποι πειθούς είναι οι εξής:
• Επίκληση στη λογική του δέκτη.
• Επίκληση στο συναίσθηµα του δέκτη.
• Επίκληση στο ήθος:
o Επίκληση στο ήθος του ποµπού
o Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
o Επίκληση στην αυθεντία

Επίκληση στη λογική του δέκτη
Ο ποµπός επικαλείται τη λογική, προκειµένου να αποδείξει τη θέση του ή να
ανασκευάσει/αναιρέσει µιαν άλλη. Για να πείσει, λοιπόν, για την ορθότητα ή όχι των
θέσεων, χρησιµοποιεί λογικές αποδείξεις, δηλαδή λογικά µέσα πειθούς, που τα
οργανώνει µέσω των συλλογισµών. Η διαδικασία κλιµάκωσης των προκείµενων, έτσι
ώστε να καταλήγουν στο συµπέρασµα, ονοµάζεται συλλογισµός.

Μέσα Πειθούς
Επιχειρήµατα
Επιχειρήµατα είναι η διάρθρωση των θέσεων του ποµπού σε σειρά προτάσεων, τις
προκείµενες, που τις διέπει λογική σχέση και καταλήγουν σε αιτιολογηµένο
συµπέρασµα.
Ενδεικτική δοµή ενός επιχειρήµατος:
Προκείµενες à συµπέρασµα
Π.χ. 1η προκείµενη: Οι Ισπανοί είναι έξυπνοι.
2η προκείµενη: Ο Αντρέ είναι Ισπανός.
Συµπέρασµα: Ο Αντρέ είναι έξυπνος.
•

Τεκµήρια
Τα τεκµήρια χρησιµοποιούνται ως «ντοκουµέντα», προκειµένου ο ποµπός να
συµπληρώσει, να ενισχύσει ή να υποκαταστήσει ένα επιχείρηµα µε συγκεκριµένα
στοιχεία και να συνδέσει τις αποφάνσεις του µε την πραγµατικότητα.
Ως τεκµήρια µπορούν να λειτουργήσουν: παραδείγµατα, επικαιρικά ή ιστορικά
γεγονότα, στατιστικά δεδοµένα ή πορίσµατα ερευνών, αυθεντίες, γνωµικά, ρητά,
αποφθέγµατα, γενικές αλήθειες.
•

Συλλογισµός ή συλλογιστική πορεία


10


Ο συλλογισµός ενός συγγραφέα µπορεί να αναπτύσσεται σε µια παράγραφο
ή να εκτείνεται στο σύνολο ενός κειµένου.
παράγραφος
τα µέρη του συλλογισµού
(προκείµενεςà συµπέρασµα)
αντιστοιχούν στα δοµικά µέρη της
παραγράφου (θεµατική περίοδος,
λεπτοµέρειες, κατακλείδα).

κείµενο
η επιχειρηµατολογία αναπτύσσεται στο
κύριο µέρος του κειµένου, ενώ η θέση
του συγγραφέα (κατευθυντήρια ή κύρια
ιδέα ανάπτυξης) συνήθως προηγείται των
αποδείξεων (στον πρόλογο), µπορεί
όµως και να έπεται (στον επίλογο).

Είδη συλλογισµών
Α) Με κριτήριο την διανοητική πορεία που ακολουθούµε, τρία είναι τα είδη
συλλογισµών που χρησιµοποιούµε για να φτάσουµε σε συµπέρασµα:
i. Η παραγωγή. Μετάβαση από το γενικό στο ειδικό.
ii. Η επαγωγή. Μετάβαση από το ειδικό στο γενικό.
iii. Η αναλογία. Μετάβαση από ένα ειδικό σε ένα άλλο ειδικό.
Εφαρµογή 1:
1. Το κινητό τηλέφωνο διευκολύνει τη ζωή µας.
2. Το διαδίκτυο και το κινητό τηλέφωνο είναι επιτεύγµατα της νέας
τεχνολογίας.
3. Άρα, τα επιτεύγµατα της νέας τεχνολογίας βελτιώνουν την καθηµερινότητά
µας.
Εφαρµογή 2:
1. Οι άριστοι µαθητές βραβεύτηκαν.
2. Ο Κώστας προάχθηκε µε 19,5.
3. Άρα, ο Κώστας βραβεύτηκε.
Εφαρµογή 3:
1. Ο καθηγητής επέκρινε τη συµπεριφορά ενός µαθητή.
2. Ο Χρήστος συµπεριφέρεται άσχηµα.
3. Οπότε ενδεχοµένως ο καθηγητής επέκρινε τη συµπεριφορά του Χρήστου.
Εφαρµογή 4:
1. Όλα τα µέταλλα είναι ορυκτά
2. Το ασήµι είναι µέταλλο
3. Οπότε το ασήµι είναι ορυκτό.
Εφαρµογή 5:
1. Όλοι οι πλανήτες του ηλιακού µας συστήµατος κινούνται σε ελλειπτικές
τροχιές γύρω από τον ήλιο.
2. Ο Άρης είναι κι αυτός πλανήτης του ηλιακού µας συστήµατος.
3. Άρα, ο πλανήτης κινείται ελλειπτικά γύρω από τον Ήλιο.
Εφαρµογή 6:


11


Το 2000 ο ΟΗΕ έδωσε στη δηµοσιότητα µια έκθεση. Στις ΗΠΑ το 22% των
παιδιών κάτω των 18 ετών ζουν σε συνθήκες πενίας. Η πορνεία και η πώληση
παιδιών για οικιακές εργασίες είναι συνηθισµένη πρακτική σε πολλές χώρες του
κόσµου. Στη Βολιβία και στην Κολοµβία τα παιδιά των Ινδιάνων από τα τρία τους
χρόνια πωλούνται σε οικογένειες λευκών. Ογδόντα εκατοµµύρια παιδιά είναι άστεγα
ή έχουν εγκαταλειφθεί από τους γονείς τους. Από αυτά τα εβδοµήντα ζουν στις
αναπτυσσόµενες χώρες. Τα στοιχεία της έκθεσης ενισχύουν την άποψη ότι η απόλαυση
βασικών ανθρώπινων δικαιωµάτων από όλα τα παιδιά αποτελεί περισσότερο µια
θεωρητική διακήρυξη παρά µια απτή πραγµατικότητα.
Εφαρµογή 7:
Είναι φανερό πως, για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας κοινωνίας
της γνώσης, τα Πανεπιστήµια πρέπει να αναλάβουν στρατηγικού χαρακτήρα
πρωτοβουλίες. Αυτές θα σχετίζονται µε την ανάπτυξη νέων κλάδων της επιστήµης, την
επέκταση του θεσµού των µεταπτυχιακών σπουδών, τη διαµόρφωση προϋποθέσεων
για την προώθηση του θεσµού των µεταπτυχιακών σπουδών, τη διαµόρφωση
προϋποθέσεων για την προώθηση του θεσµού της συνεχιζόµενης εκπαίδευσης και
επιµόρφωσης, τη συµµετοχή τους στην ίδρυση ανοιχτών Πανεπιστηµίων, την ανάπτυξη
σχέσεων µε τον κόσµο της οικονοµίας κ.α.
Β) Με κριτήριο το είδος των προκείµενων προτάσεων οι συλλογισµοί διακρίνονται
σε:
• κατηγορικούς. Πρόκειται για συλλογισµούς των οποίων οι προκείµενες είναι
κατηγορικές προτάσεις. Δηλαδή, µας πληροφορούν για µια ιδιότητα του
υποκειµένου ή του αποδίδουν ένα χαρακτηρισµό.
• υποθετικούς. Είναι οι συλλογισµοί που αποτελούνται από µία ή περισσότερες
υποθετικές προτάσεις.
• διαζευκτικούς. Ονοµάζονται οι συλλογισµοί που αποτελούνται από µία ή
περισσότερες διαζευκτικές προτάσεις.
Εφαρµογή1:
1. αν υπάρχει άπνοια, η θάλασσα είναι ακύµαντη.
2. Τώρα υπάρχει άπνοια.
3. Άρα, η θάλασσα είναι ακύµαντη.
Εφαρµογή 2:
1. Κάθε πολύγωνο έχει περισσότερες από τέσσερις πλευρές και γωνίες.
2. Το γεωµετρικό σχήµα ΑΒΓΔΕ έχει πέντε πλευρές και γωνίες.
3. Άρα, το γεωµετρικό σχήµα ΑΒΓΔΕ είναι πολύγωνο.
Εφαρµογή 3:
1. Οι µαθητές Λυκείου είτε φοιτούν στο ενιαίο Λύκειο είτε στα ΤΕΕ.
2. Η Μαρία, µαθήτρια Λυκείου, δε φοιτά στα ΤΕΕ.
3. Εποµένως, η Μαρία είναι µαθήτρια του Ενιαίου Λυκείου.
Γ) Με κριτήριο τον αριθµό των προκείµενων προτάσεων οι συλλογισµοί
διακρίνονται:
• Άµεσους. Οι συλλογισµοί του οποίου το συµπέρασµα προκύπτει από µια µόνο
προκείµενη.


12


•

Έµµεσους. Ονοµάζεται ο συλλογισµός του οποίου το συµπέρασµα προκύπτει
από δύο ή περισσότερες προκείµενες.

Εφαρµογή 1:
1. Όλοι οι µαθητές του Γ1 είναι καλοί στα µαθήµατα των θετικών επιστηµών.
2. Ο Γιάννης ανήκει στο Γ1.
3. Άρα, είναι καλός στα µαθηµατικά.
Εφαρµογή 2:
1. Πολλές φορές τον συνέλαβε η αστυνοµία στο παρελθόν.
2. Άρα, είναι σεσηµασµένος κακοποιός.


13


Η αξιολόγηση στο µάθηµα της έκθεσης
Στόχος – απαίτηση:

•
•

Έλεγχος της αλήθειας, της εγκυρότητας και της ορθότητας ενός
επιχειρήµατος(παραγωγικοί) – τέλεια και ασφαλής επαγωγή (επαγωγικοί) .
Έλεγχος της αξιοπιστίας των τεκµηρίων.

Επιχειρήµατα / Συλλογισµοί. Αξιολόγηση και χαρακτηρισµός : Ένα επιχείρηµα /
συλλογισµός αξιολογείται ως προς την εγκυρότητά του, την αλήθεια του και την
ορθότητά του.

Παραγωγικοί συλλογισµοί
Η εγκυρότητα

1. Η εγκυρότητα ενός επιχειρήµατος ή συλλογισµού (όσον αφορά στη µορφή του) :
Ένα επιχείρηµα/συλλογισµός είναι έγκυρο όταν είναι ορθή η συλλογιστική
πορεία, όταν δηλαδή οι προκείµενες προτάσεις οδηγούν µε λογική αναγκαιότητα
σε ένα βέβαιο συµπέρασµα.
Σηµείωση: Δεν ελέγχουµε κατά πόσο αληθεύει το επιχείρηµα. Ένα επιχείρηµα
µπορεί να είναι έγκυρο, αλλά µη αληθές.
2. Όταν έχουµε τυπικούς συλλογισµούς που απαρτίζονται από δύο προκείµενες
προτάσεις και ένα συµπέρασµα, τότε µπορούµε να ελέγξουµε την εγκυρότητά τους
µε βάση τον παρακάτω «κανόνα», ο οποίος στηρίζεται σε τρεις όρους: στο «Μέσο
όρο» (Μ), που είναι το κοινό σηµείο των δύο προκείµενων προτάσεων, στο
«Υποκείµενο» (Υ) και στο «Κατηγόρηµα» (Κ):
1η προκείµενη: Μ+Κ
2η προκείµενη: Υ+Μ
Συµπέρασµα: Υ+Κ
Παραδείγµα 1ο :
• «Όλα τα ζωντανά πλάσµατα είναι θνητά. : 1η προκείµενη
Ο άνθρωπος είναι ζωντανό πλάσµα.
: 2η προκείµενη
Άρα, ο άνθρωπος είναι θνητός.»
: Συµπέρασµα
• Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) είναι έγκυρο, διότι είναι ορθή η
συλλογιστική πορεία, δηλαδή οι δύο προκείµενες προτάσεις οδηγούν µε λογική
αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συµπέρασµα.
Ειδικότερα:
• Στην 1η προκείµενη υπάρχει ο Μ «ζωντανά πλάσµατα» και το Κ «είναι θνητά».
• Στη 2η προκείµενη υπάρχει το Υ «ο άνθρωπος» και ο Μ «ζωντανά πλάσµατα».
• Και στο συµπέρασµα το Υ και το Κ.
• Άρα µε βάση τον παραπάνω κανόνα ο συλλογισµός είναι έγκυρος.
Παράδειγµα 2ο :
• «Το νερό σταµατάει τη δίψα.

14


Η θάλασσα είναι νερό.
Άρα, η θάλασσα σταµατάει τη δίψα..»
• Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) είναι έγκυρο, διότι είναι ορθή η
συλλογιστική πορεία, δηλαδή οι δύο προκείµενες προτάσεις οδηγούν µε λογική
αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συµπέρασµα.
• Στην 1η προκείµενη υπάρχει ο Μ «νερό» και το Κ «σταµατάει τη δίψα».
• Στη 2η προκείµενη υπάρχει το Υ «η θάλασσα» και ο Μ «νερό».
• Και στο συµπέρασµα το Υ και το Κ.
• Άρα µε βάση τον παραπάνω κανόνα ο συλλογισµός είναι έγκυρος.
Κανόνες εγκυρότητας κατηγορικών συλλογισµών

1. Ο Μέσος Όρος (Μ) δεν πρέπει να υπάρχει στο Συµπέρασµα.
Η δοµή του συλλογισµού πρέπει να είναι:
1η προκείµενη: Μ+Κ
2η προκείµενη: Υ+Μ
Συµπέρασµα: Υ+Κ
Π.χ. «Όλα τα ζωντανά πλάσµατα είναι θνητά. : 1η προκείµενη

Όταν ο Μ υπάρχει στο Συµπέρασµα, είναι άκυρος (παραλογισµός).
Π.χ. «Τα γλυκά αρέσουν.
: Υ+Μ
Ό,τι αρέσει είναι καλό.
: Μ+Κ
Άρα, ό,τι αρέσει είναι γλυκό.» : Μ+Υ
2. Ο συλλογισµός πρέπει να έχει τρεις όρους (Υ+Μ+Κ).Όταν υπάρχει και τέταρτος
όρος («όρων τετράς») είναι άκυρος. Συνήθης περίπτωση είναι παραλογισµόςσόφισµα 3 που παρουσιάζεται µε τη µορφή ενός Μέσου Όρου (Μ) µε δύο
σηµασίες, µιας κυριολεκτικής (Μ1) και µιας µεταφορικής (Μ2), οπότε οι όροι είναι
τέσσερις.
Π.χ. «Μία από τις αριθµητικές πράξεις είναι η διαίρεση.
:Υ+Μ1
Η διαίρεση καταστρέφει τους λαούς.
: Μ2+Κ
Άρα, µία από τις αριθµητικές πράξεις
καταστρέφει τους λαούς.»
: Υ+Κ
3. Ο (Μ) πρέπει σε µια τουλάχιστον από τις προκείµενες να είναι γενικός.
Π.χ. «Όλα τα ζωντανά πλάσµατα είναι θνητά. : 1η προκείµενη γενική

Όταν οι προκείµενες είναι µερικές δε συνάγεται λογικό συµπέρασµα, οπότε
είναι άκυρος (παραλογισµός).
3

Σόφισµα : πρόθεση εξαπάτησης, λογική παγίδα που στήνει ο ποµπός στον δέκτη.;


15


Π.χ. «Μερικά φυτά είναι δέντρα.
Οι θάµνοι είναι φυτά.
Άρα, οι θάµνοι είναι δέντρα.»
4. Οι όροι Υποκείµενο και Κατηγόρηµα δεν πρέπει να είναι ευρύτεροι στο
Συµπέρασµα.
Π.χ. «Όλα τα ζωντανά πλάσµατα είναι θνητά. : 1η προκείµενη

5.
6.

7.

8.

Αν είναι ευρύτεροι ο συλλογισµός είναι άκυρος (παραλογισµός).
Π.χ. «Μερικοί µεσογειακοί είναι Έλληνες.
Όλοι οι Έλληνες είναι Ευρωπαίοι.
Άρα, όλοι οι Ευρωπαίοι είναι µεσογειακοί.»
Όταν οι προκείµενες είναι καταφατικές και το Συµπέρασµα είναι απαραίτητα
καταφατικό. Αν το Συµπέρασµα είναι αποφατικό-αρνητικό τότε δεν έχει καµιά
λογική βάση.
Το Συµπέρασµα είναι αποφατικό-αρνητικό στην περίπτωση που οι προκείµενες
διαφέρουν κατά το ποιόν (η µια είναι καταφατική και η άλλη αποφατική).
Π.χ. «Κανένα έµβιο δεν είναι ανόργανο. : αποφατική
Μερικά όντα είναι έµβια.
: καταφατική
Άρα, µερικά όντα δεν είναι ανόργανα.» : αποφατικό
Από αποφατικές προκείµενες δε συνάγεται κανένα Συµπέρασµα. Αν συναχθεί τότε
ο συλλογισµός είναι πάντα άκυρος.
Π.χ. «Κανένα έµβιο δεν είναι ανόργανο.
: αποφατική
Μερικά όντα δεν είναι έµβια.
: αποφατική
Άρα, µερικά όντα δεν είναι ανόργανα.» : αποφατικό
Το Συµπέρασµα είναι µερικό στην περίπτωση που οι προκείµενες διαφέρουν κατά
το ποσό (η µία είναι γενική και η άλλη µερική).
Π.χ. «Κανένα έµβιο δεν είναι ανόργανο. : γενική
Μερικά όντα είναι έµβια.
: µερική
Άρα, µερικά όντα δεν είναι ανόργανα.»
: µερικό

Η αλήθεια
1. Η αλήθεια ενός επιχειρήµατος ή συλλογισµού (όσον αφορά στο περιεχόµενό του).
Ένα επιχείρηµα/συλλογισµός είναι αληθές όταν τόσο οι προκείµενες προτάσεις
όσο και το συµπέρασµα αληθεύουν, ανταποκρίνονται δηλαδή στις συνθήκες
αληθείας που διέπουν την πραγµατικότητα.
Παραδείγµατα: (τα προηγούµενα)


16


•

Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) είναι αληθές, διότι και οι
προκείµενες και το συµπέρασµα αληθεύουν, ανταποκρίνονται δηλαδή στις
συνθήκες αληθείας που διέπουν την πραγµατικότητα.

Άρα, η θάλασσα σταµατάει τη δίψα.»
• Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) είναι αναληθές, διότι η δεύτερη
προκείµενη είναι ανακριβής, αφού δε λαµβάνει υπόψη της τις ιδιαιτερότητες του
θαλασσινού νερού, το οποίο εµπεριέχει αλάτι και άρα δεν ξεδιψάει, οπότε
προκύπτει ένα αναληθές συµπέρασµα που δεν ανταποκρίνεται στις συνθήκες
αληθείας που διέπουν την πραγµατικότητα.

Η ορθότητα
1. Η ορθότητα ενός επιχειρήµατος ή συλλογισµού (όσον αφορά στη µορφή και στο
περιεχόµενό του).
Ένα επιχείρηµα/συλλογισµός είναι λογικώς ορθό όταν είναι και έγκυρο και
αληθές.
Επισήµανση: Ένας λογικώς ορθός συλλογισµός ονοµάζεται/αποτελεί απόδειξη.
Παραδείγµατα: (τα προηγούµενα)
• Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) είναι λογικώς ορθό, διότι είναι και
έγκυρο, αφού είναι ορθή η συλλογιστική πορεία, δηλαδή οι δύο προκείµενες
προτάσεις οδηγούν µε λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συµπέρασµα, και
αληθές, αφού οι προκείµενες και το συµπέρασµα αληθεύουν, ανταποκρίνονται
δηλαδή στις συνθήκες αληθείας που διέπουν την πραγµατικότητα.
Άρα, η θάλασσα σταµατάει τη δίψα.»
• Αξιολόγηση: Το επιχείρηµα (ή ο συλλογισµός) δεν είναι λογικώς ορθό, διότι αν
και είναι έγκυρο (είναι ορθή η συλλογιστική πορεία και οι προκείµενες προτάσεις
οδηγούν µε λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συµπέρασµα), δεν είναι αληθές
(η δεύτερη προκείµενη είναι ανακριβής, δε λαµβάνει δηλαδή υπόψη της τις
ιδιαιτερότητες του θαλασσινού νερού, το οποίο εµπεριέχει αλάτι, οπότε προκύπτει
ένα αναληθές συµπέρασµα που δεν ανταποκρίνεται στις συνθήκες αληθείας που
διέπουν την πραγµατικότητα).

Ένα επιχείρηµα ή ένας συλλογισµός, λοιπόν, ενδέχεται να είναι:

17


•
•
•
•

Έγκυρο και αληθές, άρα λογικώς ορθό.
Έγκυρο και µη αληθές, άρα µη λογικώς ορθό.
Άκυρο και αληθές, άρα µη λογικώς ορθό.
Άκυρο και µη αληθές, άρα µη λογικώς ορθό.


18


Σηµασία και αξιολόγηση τεκµηρίων
Η ευκολία η οποία µπορούν να µας παραπλανήσουν τα συλλογιστικά σχήµατα µας
υποχρεώνει να απαιτούµε από το συνοµιλητή ή το συγγραφέα να τεκµηριώνει τις
απόψεις του βασιζόµενος σε επεξεργασµένα στοιχεία.
Είναι συγκεκριµένα στοιχεία που παραθέτει ο ποµπός προκειµένου να τεκµηριώσειπιστοποιήσει τη θέση του.
1.
•
•
•
•
•
•
•
•
•

Είδη τεκµηρίων: Ως τεκµήρια µπορούν να λειτουργήσουν τα εξής:
Παραδείγµατα
Αλήθειες
Αριθµητικά δεδοµένα
Στατιστικά στοιχεία
Γεγονότα
Απόψεις ειδικών - αυθεντίες
Πειραµατικά δεδοµένα
Αποτελέσµατα ερευνών
Εποπτεία – παρατήρηση – εµπειρία

2. Αξιολόγηση τεκµηρίων: Τα τεκµήρια αξιολογούνται ως προς το βαθµό
αξιοπιστίας τους. Ειδικότερα:
2.1. Αξιόπιστα και εξακριβωµένα θεωρούνται τα τεκµήρια τα οποία στηρίζονται
σε:
• Συγκεκριµένα στοιχεία
• Συγκεκριµένα και εύστοχα παραδείγµατα
• Εξακριβωµένες και αναµφισβήτητες αλήθειες
• Αριθµητικά δεδοµένα
• Στατιστικά στοιχεία
• Πραγµατικά γεγονότα
• Ιστορικά δεδοµένα
• Έγκυρες παραποµπές σε ειδικούς (αυθεντίες)
• Πειραµατικά δεδοµένα
• Αποτελέσµατα ερευνών
• Η συστηµατική παρατήρηση ως επιστηµονική µέθοδος
2.2. Αναξιόπιστα και µη εξακριβωµένα θεωρούνται τα τεκµήρια τα οποία
στηρίζονται σε:
• Γενικές και αόριστες κρίσεις
• Αυθαίρετες προσωπικές κρίσεις
• Επισφαλείς και βεβιασµένες γενικεύσεις
• Στερεότυπα και προκαταλήψεις
• Υπεραπλουστεύσεις
• Υποκειµενικούς αξιολογικούς χαρακτηρισµούς


19


•
•
•

Παραποµπές σε µη ειδικούς
Προσωπική εµπειρία ή παρατήρηση, η οποία δεν πληροί τους επιστηµονικούς
όρους για συναγωγή έγκυρων συµπερασµάτων
Κάτι που προβάλλεται ως αυταπόδεικτο

Τεκµηριωµένες προτάσεις: είναι οι προτάσεις οι οποίες στηρίζονται σε αξιόπιστα και
εξακριβωµένα τεκµήρια.
Ατεκµηρίωτες προτάσεις: είναι οι προτάσεις οι οποίες στηρίζονται σε αναξιόπιστα και
µη εξακριβωµένα τεκµήρια.
3. Στην αξιολόγηση των τεκµηρίων ελέγχουµε αν:
ü Τα τεκµήρια σχετίζονται άµεσα µε το θέµα κι αν θεωρούνται επαρκή προκειµένου
να στηρίξουν το επιχείρηµα (εγκυρότητα).
ü Αν είναι αµερόληπτα ή δογµατικά, αν είναι σήµερα αποδεκτά ή αντανακλούν
αναχρονιστικές αντιλήψεις (αλήθεια).
4. Στα τεκµήρια, δηλαδή, είναι απαραίτητο να είναι επεξεργασµένα, εξακριβωµένα,
αξιόπιστα, επαρκή, ευρέως αποδεκτά. Ιδιαίτερη έµφαση πρέπει να δοθεί στις
ακόλουθες περιπτώσεις:
ü Για το τεκµήριο αυθεντίας, πρέπει να διαπιστώνεται αν το πρόσωπο κύρους που
επιλέγεται (καταγραφή του ονόµατος του προσώπου που τίθεται ως αυθεντία)
είναι πράγµατι ειδήµων στο εξεταζόµενο θέµα ή µήπως χρησιµοποιείται
αυθαίρετα και καταχρηστικά ή γίνεται εκφοβιστική χρήση της αυθεντίας.
ü Επιβάλλεται η αναγραφή των πηγών απ’ όπου προέρχονται τα τεκµήρια(π.χ.
ΕΚΚΕ ή AGB σε στατιστικές µελέτες), προκειµένου να ελεγχθεί η αξιοπιστία τους.

Παραπειστικά σχήµατα
Όταν τα επιχειρήµατα και τα τεκµήρια στερούνται αποδεικτικής ισχύος ή είναι
άκυρα ή ψευδή, τότε αντιβαίνουν στη λογική και είναι παραπειστικά. Τα
συλλογιστικά αυτά σχήµατα, που ονοµάζονται παραλογισµοί, µπορούν να
επηρεάσουν τους δέκτες και να τους παραπλανήσουν, καθώς εξωτερικά
παρουσιάζουν αρκετές οµοιότητες µε τους έγκυρους συλλογισµούς.
Π.χ. ο «Αχελώος» είναι τηλεοπτικό κανάλι του Αγρινίου. Ο Αχελώος είναι ποτάµι.
Άρα, ο Αχελώος TV είναι ποτάµι.
Οι παραλογισµοί µπορεί να οφείλονται σε λογικά σφάλµατα ή σε έλλειψη
γνώσεων⋅ όταν όµως ενέχουν την πρόθεση εξαπάτησης του δέκτη από µέρος του
ποµπού, τότε ο παραλογισµός καλείται σόφισµα. Το σόφισµα αποτελεί µέσο
προπαγάνδας, συνεπώς µπορεί να εντοπιστεί σε κάθε τρόπο πειθούς και σε κάθε
κείµενο (π.χ. πολιτικό, διαφηµιστικό, ειδησεογραφικό, επιστηµονικό).
Π.χ. Ο Θεός είναι ο αληθινός. Η αλήθεια είναι ο Θεός µας. Ο Θεός µας δεν είναι
ίδιος µε τον δικό τους. Άρα ο Θεός τους δεν είναι αληθινός.
Παραλογισµοί

Σοφίσµατα
Προκαλούνται από επιδίωξη του ποµπού
να παραπλανήσει ή να εξαπατήσει το
δέκτη.

προκαλούνται από λογικό σφάλµα ή
έλλειψη γνώσεων του ποµπού.


20


Είδη επαγωγικών συλλογισµών και αξιολόγηση (µε βάση το
είδος των προκείµενων προτάσεων)
Γενική αξιολόγηση των επαγωγικών συλλογισµών
Οι επαγωγικοί συλλογισµοί κανονικά αξιολογούνται ως προς το κατά πόσο οδηγούν
σε τέλεια και ασφαλή επαγωγή. Αυτό είναι το βασικό κριτήριο που καθορίζει την
αλήθεια και άρα ορθότητά τους. Ειδικότερα, ελέγχουµε κατά πόσο υπάρχει:
• Τέλεια και ασφαλής επαγωγή, κατά πόσο δηλαδή είναι πλήρες και επαρκές το
πλήθος των ειδικών στοιχείων, βάσει των οποίων συνάγεται το γενικό
συµπέρασµα, οπότε οδηγούν σε ένα βέβαιο συµπέρασµα και οι συλλογισµοί
θεωρούνται αληθείς-ορθοί.
• Ατελής και επισφαλής επαγωγή, κατά πόσο δηλαδή είναι ανεπαρκές το πλήθος
των ειδικών στοιχείων, βάσει των οποίων συνάγεται το γενικό συµπέρασµα, οπότε
οδηγούν σε συµπέρασµα το οποίο ή έχει απλώς πιθανολογικό χαρακτήρα, χωρίς
να είναι όµως απολύτως ασφαλές, ούτε όµως και απολύτως λανθασµένο, ή είναι
αυθαίρετο, και οι συλλογισµοί θεωρούνται µη αληθείς-µη ορθοί.
1. Γενίκευση: πρόκειται για το συλλογισµό του οποίου οι προκείµενες προτάσεις είναι
επιµέρους στοιχεία-δεδοµένα, βάσει των οποίων προκύπτει ως συµπέρασµα µια
γενικευµένη επί αυτών κρίση.
Αξιολόγηση: Η γενίκευση ενδέχεται να είναι:
• Απολύτως ασφαλής και να οδηγεί σε τέλεια επαγωγή(όταν στηρίζεται σε
απολύτως επαρκή στοιχεία). Π.χ. :
«Το σώµα α θερµαινόµενο διαστέλλεται.
Το σώµα β θερµαινόµενο διαστέλλεται.
Το σώµα γ θερµαινόµενο διαστέλλεται.
Τα σώµατα α, β, γ, … είναι µέταλλα.
Άρα, όλα τα µέταλλα θερµαινόµενα διαστέλλονται.»
•

Επιτρεπτή µεν, αλλά να µην οδηγεί σε τέλεια επαγωγή(όταν ο ποµπός µπορεί
µεν να προβεί στη γενίκευση αυτή, χωρίς να υποπέσει σε κάποιο ατόπηµαλάθος, αλλά παρουσιάζει το συµπέρασµα ως κάτι το πιθανό µε βάση την
προσωπική του εµπειρία).
Π.χ. «Με βάση την εµπειρία µου, έχω σχηµατίσει τη γνώµη ότι οι γυναίκες
πολιτικοί υποστηρίζουν τα γυναικεία δικαιώµατα. Πιστεύω λοιπόν ότι η
υποψήφια που επέλεξα να ψηφίσω στις επόµενες εκλογές είναι πιθανόν να
ακολουθήσει την ίδια πολιτική.»
Σηµείωση: η γενίκευση εδράζεται-βρίσκεται στο γεγονός ότι, µε βάση την
προσωπική του εµπειρία «Με βάση την εµπειρία µου», προβαίνει σε ένα
γενικευτικό συµπέρασµα «Πιστεύω λοιπόν ότι» και όχι στο περιεχόµενο των
προτάσεων, όπου η προκείµενη είναι µια γενικότερη κρίση «οι γυναίκες
πολιτικοί» σε σχέση µε το συµπέρασµα «η υποψήφια που επέλεξα».

•

Επισφαλής και βεβιασµένη και να οδηγεί σε ατελή επαγωγή (όταν στηρίζεται
σε ανεπαρκή στοιχεία και συνήθως σχετίζεται µε στερεότυπα και
προκαταλήψεις).


21


Π.χ. «Οι Γάλλοι είναι αγενείς. Στο περσινό µου ταξίδι στο Παρίσι ένας
τελωνειακός υπάλληλος µου φέρθηκε αγενέστατα.»
2. Αίτιο – αποτέλεσµα (αιτιατό): πρόκειται για το συλλογισµό του οποίου η
προκείµενη πρόταση είναι η αιτία (ή οι προκείµενες είναι οι αιτίες) και το
συµπέρασµα το αποτέλεσµα αυτής (ή αυτών).
Αξιολόγηση: Η σχέση αιτίου – αποτελέσµατος:
i. Οδηγεί σε τέλεια επαγωγή όταν:
• Η σχέση αιτίου-αποτελέσµατος είναι λογική.
• Η αιτία είναι συγχρόνως και αναγκαία (το αποτέλεσµα δεν µπορεί να
προκύψει χωρίς αυτή) και επαρκής (αρκεί µόνο αυτή για να προκληθεί το
αποτέλεσµα).
Π.χ. «Το νερό βράζει. Σίγουρα λοιπόν η θερµοκρασία του, υπό κανονικές
συνθήκες ατµοσφαιρικής πίεσης, ανέβηκε στους 100ο C.»
ii. Οδηγεί σε ατελή επαγωγή όταν:
•

•

•
•

Η σχέση αιτίου-αποτελέσµατος δεν είναι λογική αλλά χρονολογική και σχετίζεται
συνήθως µε προλήψεις. Πρόκειται για το λογικό σφάλµα post hoc.
Π.χ. «Σήµερα η µέρα µου δεν πήγε καθόλου καλά. Αλλά ήταν επόµενο, αφού το
πρωί πέρασε από µπροστά µου µια µαύρη γάτα.»
Η αιτία είναι αναγκαία αλλά δεν είναι επαρκής.
Π.χ. «Πιστεύω ότι θα πάρω το µεγαλύτερο βαθµό στην τάξη στο µάθηµα της
ιστορίας, γιατί µελέτησα περισσότερο από όλους.»
«Χιόνισε επειδή έκανε κρύο.»
Η αιτία είναι επαρκής αλλά δεν είναι αναγκαία.
Π.χ. «Πέθανε από καρκίνο διότι κάπνιζε.»
Γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης αιτίας-αποτελέσµατος και µια µερική αιτία
(µέρος ενός ευρύτερου συνόλου αιτιών) αποµονώνεται και παρουσιάζεται ως η
µοναδική.
Π.χ. «Η νεανική εγκληµατικότητα παρουσιάζει έξαρση, επειδή η τηλεόραση
βοµβαρδίζει καθηµερινά τους νέους µε µηνύµατα και πρότυπα βίας.»
•

Το αποτέλεσµα συγχέεται µε την αιτία.
Π.χ. «Χτυπούσε τη µηχανή του αυτοκινήτου του, επειδή αυτή έπαθε βλάβη.»

3. Αναλογία ή αναλογικό επιχείρηµα: πρόκειται για το συλλογισµό του οποίου η
προκείµενη ή οι προκείµενες προτάσεις αποτελούν µια αναλογία (συγκρίνονται
δύο «πράγµατα») και µε βάση τις οµοιότητες-αναλογίες, που προκύπτουν,
συνάγεται ένα γενικότερο συµπέρασµα.
Αξιολόγηση: Τα αναλογικά επιχειρήµατα έχουν πάντα πιθανολογικό χαρακτήρα
και ως εκ τούτου δεν µπορούν ποτέ να δώσουν τέλεια επαγωγή.
Ωστόσο υπό προϋποθέσεις έχουν κάποια αποδεικτική ισχύ και µπορούν να
χρησιµοποιηθούν, µε προσοχή βέβαια, στην πειθώ και την επιχειρηµατολογία.


22


•

Τα αναλογικά επιχειρήµατα έχουν αποδεικτική ισχύ όταν η αναλογία είναι
κατά βάση κυριολεκτική4 και οι οµοιότητες είναι επαρκείς σε αριθµό και
σχετικές µε το θέµα, χωρίς όµως να ξεπερνούν το επιτρεπόµενο όριο.
Π.χ. Από την αγόρευση ενός µέλους του Αµερικανικού Κογκρέσου: «Αν είχαµε
διδαχθεί ένα µάθηµα από το Βιετνάµ, δε θα έπρεπε να εµπλακούµε
στρατιωτικά στην Κεντρική Αµερική ούτε στη Μέση Ανατολή. Και στις δύο
περιπτώσεις, η παρουσία µας εκεί είναι ανεπιθύµητη και ο λαός µας αντιδρά
στη στρατιωτική επέµβαση/ανάµιξη της χώρας µας. Επιπλέον, επειδή
ερχόµαστε σε σύγκρουση µε τα συµφέροντα µιας άλλης Μεγάλης Δύναµης,
διακινδυνεύουµε την κήρυξη του τρίτου παγκοσµίου πολέµου. Έτσι, ενώ η νίκη
φαίνεται αδύνατη κάτω από τις κρατούσες συνθήκες, η εθνική ταπείνωση είναι
αναπόφευκτη, ακριβώς όπως στο Βιετνάµ.».

•

Τα αναλογικά επιχειρήµατα δεν έχουν καµία αποδεικτική ισχύ όταν:
• Η αναλογία είναι µεταφορική και παρουσιάζεται καταχρηστικά ως λογικό
επιχείρηµα.
Π.χ. «Το ποδόσφαιρο είναι σαν τη ζωή. Διδάσκει στα παιδιά τη
συνεργασία, την υπευθυνότητα και την επίµονη προσπάθεια µέχρι την
τελική νίκη. Αυτά τα µαθήµατα µας δίνει και η ζωή. Γι’ αυτό προτείνω να
διδάσκεται το ποδόσφαιρο υποχρεωτικά στο σχολείο.»
• Η αναλογία είναι µεταφορική και λειτουργεί ως σόφισµα.
Π.χ. «Η λογοκλοπή είναι σαν τη φοροδιαφυγή. Πολλοί άνθρωποι τη
συνηθίζουν, δε βλάπτει κανέναν και κάνει τη ζωή λίγο πιο άνετη για το
δράστη. Συνεπώς και τα δύο είδη κλοπής δικαιολογούνται.»
Το συµπέρασµα του αναλογικού επιχειρήµατος προβάλλεται ως αυταπόδεικτα
λογικό.
Π.χ. «Ο άνθρωπος είναι σαν τα ζώα, όπου το ένα επιβάλλεται διά της βίας στο
άλλο. Άρα, και ο άνθρωπος µπορεί και πρέπει να χρησιµοποιεί τη βία για να
επιβληθεί στους άλλους.»

•

4

Σε εξαιρετικά ιδιάζουσες περιπτώσεις µπορεί να έχει µερική αποδεικτική ισχύ και µια
µεταφορική αναλογία, π.χ. ένας αριθµοµνήµων άνθρωπος µπορεί να συγκριθεί µε τη
λειτουργία-χρήση µιας αριθµοµηχανής.

23


Επίκληση στη λογική του δέκτη
1. Μέσα Πειθούς
Τεκµήρια
παραδείγµατα, γεγονότα, γενικές αλήθειες,
αυθεντίες, στατιστικά στοιχεία, πορίσµατα
ερευνών
2. Συλλογισµοί
Ως προς την πορεία που ακολουθεί ο νους
Ως προς το είδος των προκείµενων
• Παραγωγή(Γ-Ε)
• Κατηγορικοί
• Επαγωγή(Ε-Γ)
• Διαζευκτικοί
• Αναλογία(Ε-Ε)
• Υποθετικοί
3. Αξιολόγηση επιχειρηµάτων – τεκµηρίων
Εγκυρότητα
Αλήθεια
(λογική οργάνωση επιχειρήµατος, εύστοχο
(προκείµενες και συµπέρασµα ανταποκρίνονται
συµπέρασµα)
στην πραγµατικότητα και δεν είναι αυθαίρετες
προσωπικές γνώµες)

Επιχείρηµα
προκείµενες à συλλογισµός à συµπέρασµα

Αξιολόγηση παραγωγής
πάντα βέβαιο συµπέρασµα, όταν υπάρχει λογική σχέση
προκείµενων και συµπεράσµατος

Αξιολόγηση επαγωγής
Τέλεια
(βέβαιο συµπέρασµα)
Αίτιο-αποτέλεσµα
Γενίκευση
επαρκή στοιχεία όλα
• λογική σχέση
τα επιµέρους
• αιτία αναγκαία και
επαρκής

Ατελής
(πιθανό συµπέρασµα)
Αναλογία
Γενίκευση
• Μεταφορική
επισφαλής,
• Κυριολεκτική
βεβιασµένη, αποδεκτή

Αίτιο – αποτέλεσµα
χρονολογική/ τυχαία
µόνο αναγκαία ή
ή λογική σχέση
µόνο επαρκής
υπεραπλούστευση σχέσης


24


Επίκληση στο συναίσθηµα του δέκτη
Κάποιες φορές η επίκληση στη λογική δεν αρκεί για να πειστεί ο δέκτης για την
ορθότητα των συλλογισµών του ποµπού. Δηλαδή, υπάρχουν περιπτώσεις που τα
λεγόµενά µας δεν αρκούν για να πείσουν τον συνοµιλητή µας, στηριζόµενα µόνο σε
λογικά επιχειρήµατα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις επικαλούµαστε(ο ποµπός δηλαδή) το
συναίσθηµα του συνοµιλητή(δέκτη) µας, προκειµένου να του προκαλέσουµε
συναισθήµατα, όπως οργή, αγανάκτηση, µίσος, απέχθεια, συµπάθεια, λύπη, εκτίµηση,
απογοήτευση, περιφρόνηση, φόβο, συµπόνια, πραότητα, ικανοποίηση, χαρά,
ενθουσιασµό, ντροπή, εµπιστοσύνη, κ.λπ.
• Συγκεκριµένα, τα µέσα πειθούς που θα επιφέρουν το κατάλληλο αποτέλεσµα στον
ψυχισµό του δέκτη, µε την προϋπόθεση ότι ο ποµπός λαµβάνει υπόψη του τη
διάθεση του δέκτη / κοινού και τα αίτια που προκαλούν τα συγκεκριµένα
συναισθήµατα, είναι:
χιούµορ, περιπαικτική
περιγραφή
αφήγηση
διάθεση
ειρωνεία, σαρκασµός,
συγκινησιακά φορτισµένος
εικονοποιΐα, σχήµατα
σκωπτική διάθεση
λόγος
λόγου
χρήση προστακτικής και
ρητορικά ερωτήµατα
ανάλογα σηµεία στίξης
υποτακτικής έγκλισης
επανάληψη λέξεωνφράσεων
•

Ενδέχεται η επίκληση στο συναίσθηµα να στηρίζεται σε αθέµιτα µέσα πειθούς⋅
κατ’ αυτό τον τρόπο, λόγου χάρη, λειτουργεί η κινδυνολογία, ο εκφοβισµός, η
τροµολαγνεία και τα προπαγανδιστικά σχήµατα.

Επίκληση στο ήθος
Όταν ο ποµπός προσπαθεί να κερδίσει την εµπιστοσύνη του δέκτη είτε µε την
αξιοπιστία του λόγου του είτε µε την αναφορά στο ήθος του ή µε «αποκαλύψεις» κατά
του αντιπάλου ή µε την αναφορά του σε πρόσωπα σηµαίνοντα, τότε
µετέρχεται(χρησιµοποιεί) ως τεχνική πειθούς την επίκληση στο ήθος. Συγκεκριµένα,
σ’ αυτήν την περίπτωση διακρίνουµε τις εξής περιπτώσεις:

Επίκληση το ήθος του ποµπού(οµιλητή)
Ο ποµπός προσπαθεί να πείσει το δέκτη να τον εµπιστευθεί µε τα ακόλουθα µέσα
πειθούς:

Μέσα πειθούς
Προβάλλει ως άτοµο αξιόπιστο και έντιµο, που διαθέτει
ειδικές γνώσεις, κατέχει πλήρως το θέµα και διακρίνεται
για τη σοβαρότητα, την ευπρέπεια αλλά και για την
πειστικότητα και τη στέρεη επιχειρηµατολογία του
(επίκληση στη Λογική).


25

Χρήση α΄ ενικού
προσώπου, θετικές
αξιολογήσεις, προβολή του
«εγώ».


Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
Υλοποιείται µε την προβολή της αναξιοπιστίας, της αφερεγγυότητας και της
ανηθικότητας του αντιπάλου. Συγκεκριµένα:

Σκοπός


Ο ποµπός δεν προσπαθεί να
ανασκευάσει τα επιχειρήµατα του
αντιπάλου ή να ισχυροποιήσει τα δικά
του, αλλά να προϊδεάσει αρνητικά το
δέκτη προς τον αντίπαλο.

Επίθεση µε τρόπο θεµιτό (ήπια επίθεση µε
πραγµατικά ερείσµατα) ή αθέµιτο
(συκοφαντία, δυσφήµιση, λασπολογία)
τόσο σε προσωπικό όσο και σε πολιτικό ή
επαγγελµατικό επίπεδο.

Επίκληση στην αυθεντία
Ο τρόπος που υλοποιείται είναι µε αναφορά στη γνώµη κάποιου ειδικού.
Συγκεκριµένα:
Σκοπός
Ο ποµπός έχει ως µέληµά του να
ισχυροποιήσει τα επιχειρήµατά του ή να
Ρητά, αποφθέγµατα, γνωµικά, χωρία
φανερώσει την ευρυµάθειά του µε
προφορικών ή γραπτών δηλώσεων.
αναφορά σε πρόσωπο γνωστό και
αποδεκτό.
•

Προϋποθέσεις για την επίκληση στην αυθεντία:
o Δεν πρέπει να γίνεται κατάχρηση στην αυθεντία, διότι φανερώνει απουσία ή
αδυναµία επιχειρηµάτων και έλλειψη πρωτοτυπίας στη σκέψη.
o Η επίκληση να γίνεται σε πρόσωπο που είναι αυθεντία επί του θέµατος κι όχι
πρόσωπο κύρους το οποίο όµως δε διαθέτει ειδίκευση στο συγκεκριµένο
τοµέα.
o Η αυθεντία να διαθέτει από µόνη της αποδεικτική ισχύ κι όχι να λειτουργεί
εκφοβιστικά για το δέκτη.

Σηµείωση: σε περίπτωση αναζήτησης τρόπων και µέσων πειθούς , πρέπει να
λάβουµε υπόψιν µας πως πάντοτε υπάρχει το ενδεχόµενο σε µία παράγραφο ή σε
ενιαίο κείµενο ο ποµπός να διαπλέκει τους τρόπους πειθούς, προκειµένου να
εξασφαλιστεί η αποτελεσµατικότητα του λόγου και ευπείθεια του δέκτη. Οφείλουµε,
δηλαδή, να ελέγχουµε µήπως η επίκληση στη λογική εµπλουτίζεται από το
συναίσθηµα ή γίνεται µε αναφορά στο ήθος. Συνδυασµοί µπορούν να προκύψουν
καθ’
οιονδήποτε τρόπο⋅ για παράδειγµα, ενδέχεται σε µία παράγραφο να
εµπλέκεται η λογική µε το συναίσθηµα ή η λογική µε την αυθεντία ή το συναίσθηµα
µε την επίθεση στον αντίπαλο.


26


Μορφές Πειθούς
Η πειθώ στον πολιτικό λόγο
Πρόκειται για την προσπάθεια του ποµπού να πείσει το δέκτη να πάρει κάποια
απόφαση ή να προβεί σε κάποια ενέργεια που σχετίζεται µε πολιτικά ή ευρύτερα
κοινωνικά ζητήµατα. Αυτή τη µορφή πειθούς χρησιµοποιούν κατά βάση οι πολιτικοί,
αλλά και κάθε πολίτης, στο πλαίσιο της κοινωνικής-πολιτικής δράσης του.

Χαρακτηριστικά του πολιτικού λόγου
Τα χαρακτηριστικά στοιχεία που κατατάσσουν ένα κείµενο στον πολιτικό λόγο είναι:
1. Η επικοινωνιακή του περίσταση:
• µιλάει ή γράφει κάποιος που ασχολείται µε την πολιτική, π.χ. µε την ιδιότητα του
βουλευτή, του δηµάρχου κ.λπ.,
• αναφέρεται σε ζητήµατα που άπτονται (σχετίζονται µε) της πολιτικής,
• απευθύνεται σε ένα ακροατήριο και προσπαθεί να το πείσει για την ορθότητα των
απόψεων και προτάσεών του,
• αλλά και η σχετική προσφώνηση και αποφώνηση, αν υπάρχουν, π.χ. Κύριοι
βουλευτές…
2. Η πολιτική ορολογία: χρήση λέξεων και όρων που παραπέµπουν στην πολιτική,
π.χ. αναφορά στην πολιτική ζωή, σε πολιτικά συστήµατα και ιδεολογίες ...
3. Ο λεκτικός πληθωρισµός: επαναλήψεις, πλεονασµοί, κατάχρηση συνωνύµων… ,
προκειµένου να επικεντρωθεί η προσοχή του δέκτη σε αυτές τις αναφορές.
4. Η βεβαιωτική διατύπωση: ο πολιτικός λόγος ενέχει βεβαιωτικό περιεχόµενο,
δηλαδή αυξηµένη δόση σιγουριάς, προκειµένου να πείθει για την ορθότητά του.
5. Η δεοντολογική διατύπωση: η αναφορά στο «τι πρέπει να γίνει», προκειµένου ο
ποµπός να πείσει πως έχει πλήρη επίγνωση των καταστάσεων και είναι σε θέση να
καταθέσει προτάσεις και λύσεις για τα διάφορα προβλήµατα που απασχολούν την
κοινωνία.
6. Η υποσχεσιολογία: οι συχνές υποσχέσεις («θα»), προκειµένου να πεισθεί ο δέκτης
πως ο ποµπός δεσµεύεται για την υλοποίηση των θέσεων-προτάσεων του. Με τον
τρόπο αυτό ο ποµπός προσπαθεί να κερδίσει την εµπιστοσύνη και την εύνοια του
δέκτη.
7. Η συνθηµατολογία: κωδικοποιηµένες φράσεις που µπορούν να γίνουν
συνθήµατα και να επηρεάσουν ασυνείδητα το δέκτη.
8. Το ποµπώδες ύφος: η µεγαλοστοµία είναι σύνηθες φαινόµενο στον πολιτικό λόγο,
προκειµένου ο ποµπός να προβάλλει το πολιτικό του ανάστηµα ή να
«λεονταρίζει».
9. Η χρήση λέξεων ή φράσεων µε αυξηµένο συγκινησιακό ή ηθικό υπόστρωµα
ως µέσο επίκλησης στο συναίσθηµα και το ήθος του δέκτη, αλλά και στο ήθος
του ποµπού: ο πολιτικός λόγος συχνά είναι διανθισµένος µε λέξεις/φράσεις τύπου
«για τα συµφέροντα του τόπου», «είναι χρέος όλων µας», «οφείλουµε» κ.λπ.,
προκειµένου να προκαλέσει συναισθήµατα (π.χ. το αίσθηµα ευθύνης) στο δέκτη
και να τον επηρεάσει στις αποφάσεις του. Παράλληλα, ο ποµπός κάνει επίκληση


27


στο ήθος του, π.χ. ότι είναι υπέρµαχος των ηθικών αρχών και αξιών και έτσι
αποσκοπεί στο να κερδίσει την εµπιστοσύνη του δέκτη.
10. Η χρήση επιθέτων-αξιολογικών χαρακτηρισµών ως µέσα επίκλησης στο ήθος
του ποµπού ή επίθεσης στο ήθος του αντιπάλου: ο ποµπός συχνά χρησιµοποιεί
επίθετα, προκειµένου να αποδώσει αξιολογικούς χαρακτηρισµούς, τόσο για το
πρόσωπό του (θετικοί αξιολογικοί χαρακτηρισµοί), κάνοντας επίκληση στο ήθος
του, όσο και στους αντιπάλους του (αρνητικοί αξιολογικοί χαρακτηρισµοί),
κάνοντας επίθεση στο ήθος τού αντιπάλου του για να τον µειώσει στη συνείδηση
του δέκτη.
11. Η χρήση του πρώτου προσώπου: είτε του πρώτου ενικού, προκειµένου ο ποµπός
να δείξει πως µπορεί να ηγηθεί (ηγετική φυσιογνωµία), είτε του πρώτου
πληθυντικού, προκειµένου να δείξει ότι ανήκει -και κατ’ επέκταση εκφράζει- τους
δέκτες στους οποίους απευθύνεται.

Τα χαρακτηριστικά του νοσηρού πολιτικού λόγου
1.
2.
3.
4.
5.

Συκοφάντηση ή και δαιµονοποίηση των αντιπάλων.
Προσωπολατρία-µεσσιανισµός.
Υπεραπλούστευση των προβληµάτων.
Διαστρέβλωση εννοιών ή αξιών.
Προπαγανδιστικός λόγος.

Τρόποι και µέσα πολιτικής πειθούς

Η πολιτική πειθώ χρησιµοποιεί σχεδόν όλους τους τρόπους πειθούς. Ειδικότερα, κάνει:
• Επίκληση στη λογική, µε χρήση επιχειρηµάτων και τεκµηρίων
• Επίκληση στο συναίσθηµα του δέκτη
• Επίκληση στο ήθος του ποµπού/οµιλητή
• Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου
• Επίκληση στο ήθος του δέκτη
• Ακόµη και επίκληση στην αυθεντία

Τεχνικές-τακτικές σχεδιασµού του πολιτικού λόγου

Υπάρχουν δύο τεχνικές σχεδιασµού ενός πολιτικού λόγου:
1. η τεχνική της πολιτικής πειθούς, όπου ο ποµπός προσπαθεί µε λογικά επιχειρήµατα
να πείσει περί της ορθότητας των θέσεων του και
2. η τεχνική του δογµατισµού και φανατισµού, όπου ο ποµπός κινείται στα όρια της
προπαγάνδας, προκειµένου να παραπλανήσει/χειραγωγήσει και χρησιµοποιεί τις
τεχνικές της προπαγάνδας (βλ. «τεχνικές προπαγάνδας»).

Πως σχολιάζουµε ένα πολιτικό κείµενο


28


Οι ερωτήσεις που αφορούν τον πολιτικό λόγο µπορούν να χωριστούν σε δύο
κατηγορίες:
1. Ερωτήσεις που καλύπτουν συνολικά τα χαρακτηριστικά του πολιτικού κειµένου
σ' ένα απόσπασµα.
2. Ερωτήσεις που επικεντρώνονται σε συγκεκριµένα χαρακτηριστικά του
πολιτικού λόγου.
1. Όταν µας ζητούν να σχολιάσουµε συνολικά ένα πολιτικό κείµενο, η δοµή της
απάντησής µας πρέπει να είναι η ακόλουθη:
• Αναφέρουµε το είδος του κειµένου (πολιτικό) και το θέµα του.
• Επισηµαίνουµε ότι αποβλέπει στην πειθώ και γράφουµε την άποψη που
υποστηρίζει.
• Εντοπίζουµε τη µέθοδο-µέσο (ή τις µεθόδους) πειθούς που χρησιµοποιεί ο
συντάκτης και παραθέτουµε τα εκφραστικά µέσα που χρησιµοποιεί ο συντάκτης
του κειµένου.
• Προσέχουµε µήπως το κείµενο περιέχει κάποιο από τα χαρακτηριστικά του
νοσηρού πολιτικού λόγου.

Παράδειγµα:
Ερώτηση: Ποια χαρακτηριστικά του πολιτικού λόγου µπορείτε να διακρίνετε στην
επόµενη παράγραφο;
Στόχος µας είναι η ισχυρή Ελλάδα. Μια Ελλάδα ικανή να αγωνιστεί µε επιτυχία σ’
έναν κόσµο αλληλεξάρτησης. Ο κόσµος έχει αλλάξει. Νέες δυναµικές αναπτύσσονται,
όπου όλοι αξιοποιούν συγκριτικά πλεονεκτήµατα, επανασταθµίζουν συµφέροντα. Σ’
αυτό τον κόσµο πρέπει να συµµετάσχουµε δυναµικά κι εµείς. Ν' αναπτύξουµε µια
πολιτική δράσης, δηµιουργικότητας, πρωτοβουλιών σε χώρους προκλήσεων και
ευκαιριών. Να διερευνούµε τα ερείσµατά µας, να δηµιουργήσουµε νέα. Προχωρούµε
λοιπόν στις απαραίτητες αναπροσαρµογές στον τρόπο διαµόρφωσης και άσκησης της
εξωτερικής πολιτικής, µε τους στόχους όµως αµετακίνητους.

Απόσµπασµα από οµιλία του Γ. Κρανιδιώτη στο Ελληνικό Κοινοβούλιο,
στις 16 Μαρτίου 1997
(Είδος κειµένου, Θέµα, Πρόθεση)Το απόσπασµα αυτό προέρχεται από πολιτικό
κείµενο και έχει ως θέµα την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής. Ο συντάκτης του
κειµένου θέλει να πείσει τους ακροατές για την ορθότητα της πολιτικής που
ακολουθείται. (Τρόπος πειθούς, Παραθέµατα)Για να το επιτύχει αυτό, χρησιµοποιεί
ποικίλες µεθόδους πειθούς: Διακρίνουµε την επίκληση στη λογική, εφόσον ο
συντάκτης του κειµένου παρουσιάζει ένα επιχείρηµα: «Ο κόσµος έχει αλλάξει. Η
Ελλάδα οφείλει να συµβαδίσει µε τα νέα δεδοµένα, γι' αυτό και αναπροσαρµόζουµε
την πολιτική µας». Τη συνθηµατολογία: «Στόχος µας είναι η ισχυρή Ελλάδα». Την
επίκληση στο συναίσθηµα: η θαυµαστική έκφραση «Μια Ελλάδα ικανή ... », οι
προτρεπτικές εκφράσεις «Να αναπτύξουµε ... Να διευρύνουµε», αποβλέπουν στο να
προκαλέσουν συναισθήµατα, όπως η υπερηφάνεια ή η αισιοδοξία. Την επίκληση στο


29


ήθος: η βεβαιωτική έκφραση «Προχωρούµε ... αµετακίνητους» τονίζει τη θέληση των
κυβερνώντων και την προσήλωσή τους σε εθνικούς σκοπούς.


30


θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου

θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου

Similar to θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου (20)

More from Giorgos Naidis

More from Giorgos Naidis (7)

θεωρία έκθεσης γ΄ λυκείου