giai phau hoc mo nha chu anatomy of periodontium

1. 1
Chöông 1 GIAÛI PHAÃU HOÏC MOÂ NHA CHU
Jan Lindhe, Thorkild Karring, & Maurício Araujo
Dòch: BS. Leâ Haûi Trieàu
Noäi dung:
I. Giôùi thieäu.
II. Nöôùu.
Giaûi phaãu ñaïi theå.
Giaûi phaãu vi theå.
III. Daây chaèng nha chu (DCNC).
IV. Xeâ maêng chaân raêng (R).
V. Xöông oå R.
VI. Söï cung caáp maùu cho moâ nha chu (NC).
VII. Heä thoáng baïch huyeát cuûa moâ NC.
VIII. Söï phaân boá thaàn kinh ôû moâ NC.
I. Giôùi thieäu
Caùc thaønh phaàn cuûa moâ NC:
 Nöôùu.
 DCNC.
 Xeâ maêng R.
 Xöông oå R:
Xöông oå chính danh: coøn ñöôïc goïi laø xöông boù (“bundle bone”), loùt oå R.
Xöông naâng ñôõ.
Hình 1-1. Moâ NC
Chöùc naêng chính cuûa moâ NC: laø gaén dính R vôùi xöông haøm vaø duy trì tính toaøn veïn beà
maët nieâm maïc (NM) nhai cuûa xoang mieäng. Moâ NC coøn ñöôïc goïi laø “boä maùy baùm
Nöôùu
DCNC
Xöông oå chính danh
Xeâ maêng R
Xöông naâng ñôõ

2. 2
dính” (“attachment apparatus”) hay “moâ naâng ñôõ” (“supporting tissues”) cuûa R, taïo
thaønh moät ñôn vò phaùt trieån, sinh hoïc vaø chöùc naêng, traûi qua nhöõng bieán ñoåi theo tuoåi
taùc, chòu nhöõng bieán ñoåi veà hình thaùi do nhöõng thay ñoåi chöùc naêng vaø nhöõng thay ñoåi
trong moâi tröôøng mieäng.
Söï phaùt trieån cuûa moâ NC:
Moâ NC phaùt trieån trong luùc R hình thaønh vaø phaùt trieån. Quaù trình naøy baét ñaàu sôùm
trong giai ñoaïn phoâi thai khi caùc teá baøo (TB) maøo thaàn kinh (töø oáng thaàn kinh cuûa phoâi)
di chuyeån vaøo trong cung mang 1 (first branchial arch). ÔÛ ñaây caùc TB maøo thaàn kinh
taïo thaønh moät daûi ngoaïi trung moâ (ectomesenchyme) naèm beân döôùi bieåu moâ (BM) cuûa
xoang mieäng nguyeân thuûy (stomatodeum). Sau khi caùc TB maøo thaàn kinh ñeán ñöôïc vò
trí cuûa chuùng trong khoang xöông haøm, BM cuûa xoang mieäng nguyeân thuûy phoùng thích
caùc yeáu toá laøm khôûi ñaàu söï töông taùc BM-ngoaïi trung moâ. Moät khi töông taùc naøy xaûy
ra, ngoaïi trung moâ ñoùng vai troø chính trong söï phaùt trieån. Sau khi hình thaønh laù R
(dental lamina), moät chuoãi caùc quaù trình ñöôïc baét ñaàu (giai ñoaïn nuï, giai ñoaïn choûm,
giai ñoaïn chuoâng vaø söï phaùt trieån cuûa chaân R) daãn ñeán söï hình thaønh cuûa moät R vaø moâ
NC xung quanh noù, bao goàm caû xöông oå chính danh. Trong giai ñoaïn choûm, söï tuï ñaëc
(condensation) cuûa caùc TB ngoaïi trung moâ xaûy ra, coù lieân quan ñeán BM men (cô quan
R), taïo thaønh nhuù R (dental papilla) seõ phaùt trieån thaønh ngaø vaø tuûy R, vaø bao R (dental
follicle) seõ phaùt trieån thaønh moâ NC (Hình 1-2).
Neáu moät maàm R (tooth germ) ôû giai ñoaïn chuoâng ñöôïc caét ra vaø caáy gheùp vaøo moät
vò trí khaùc (nhö moâ lieân keát (MLK) hoaëc tieàn phoøng cuûa nhaõn caàu), thì quaù trình hình
thaønh R seõ xaûy ra tieáp tuïc. Thaân R vaø chaân R ñöôïc hình thaønh, caáu truùc naâng ñôõ nhö xeâ
maêng, DCNC, vaø moät phieán xöông oå chính danh moûng, cuõng phaùt trieån. Nhöõng thí
nghieäm nhö vaäy chöùng minh raèng taát caû caùc thoâng tin caàn thieát veà söï hình thaønh R vaø
boä maùy baùm dính cuûa noù roõ raøng laø naèm ngay beân trong cô quan R vaø ngoaïi trung moâ
xung quanh noù. Cô quan R (dental organ) laø cô quan hình thaønh men R, nhuù R laø cô
quan hình thaønh phöùc hôïp ngaø-tuûy, vaø bao R laø cô quan hình thaønh moâ NC (xeâ
maêng, DCNC, xöông oå chính danh).
Söï phaùt trieån cuûa chaân R vaø moâ NC naâng ñôõ xaûy ra sau söï phaùt trieån cuûa thaân R.
TB cuûa BM men lôùp trong vaø lôùp ngoaøi (cô quan R) taêng sinh veà phía choùp ñeå taïo
thaønh moät lôùp keùp goïi laø bao BM chaân R Hertwig. Caùc nguyeân baøo ngaø taïo ra ngaø
chaân R bieät hoùa töø caùc TB ngoaïi trung moâ trong nhuù R döôùi söï kích thích cuûa TB BM
beân trong (Hình 1-3). Ngaø R tieáp tuïc taïo ra ôû phía choùp, hình thaønh neân moät khung cuûa
chaân R. Trong luùc hình thaønh chaân R, moâ NC (bao goàm caû xeâ maêng khoâng TB) phaùt
trieån. Moät soá söï kieän trong quaù trình taïo xeâ maêng (cementogenesis) vaãn chöa roõ raøng,
nhöng quan nieäm sau ñaây ñang daàn ñöôïc chaáp nhaän.
Luùc baét ñaàu hình thaønh ngaø, caùc TB beân trong cuûa bao BM chaân R Hertwig toång
hôïp vaø tieát ra proteins cuûa men, coù leõ thuoäc nhoùm amelogenin. Cuoái giai ñoaïn naøy,

3. 3
bao BM chaân R bò thoaùi hoùa vaø caùc TB ngoaïi trung moâ töø bao R xaâm nhaäp vaøo vaø tieáp
xuùc vôùi beà maët chaân R. TB ngoaïi trung moâ tieáp xuùc vôùi proteins cuûa men bieät hoùa
thaønh nguyeân baøo xeâ maêng vaø baét ñaàu taïo ra chaát daïng xeâ maêng (cementoid). Chaát
daïng xeâ maêng laø khung höõu cô cuûa xeâ maêng, goàm moät chaát neàn vaø caùc sôïi collagen,
caùc sôïi naøy pha laãn vôùi caùc sôïi collagen trong lôùp ngaø chöa khoaùng hoùa ñaày ñuû ôû beân
ngoaøi. Ngöôøi ta cho raèng xeâ maêng R seõ dính chaët vôùi ngaø thoâng qua söï töông taùc cuûa
caùc sôïi naøy. Söï hình thaønh xeâ maêng coù TB (bao phuû 1/3 choùp cuûa chaân R) khaùc vôùi xeâ
maêng khoâng TB trong ñoù moät soá nguyeân baøo xeâ maêng bò vuøi beân trong xeâ maêng.
Phaàn coøn laïi cuûa moâ NC ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc TB ngoaïi trung moâ töø bao R beân
caïnh xeâ maêng. Moät soá trong chuùng bieät hoùa thaønh nguyeân baøo sôïi NC vaø taïo thaønh caùc
sôïi DCNC trong khi moät soá khaùc trôû thaønh nguyeân baøo xöông taïo ra xöông oå chính
danh trong ñoù caùc sôïi NC ñöôïc neo giöõ. Noùi caùch khaùc, vaùch xöông oå nguyeân thuûy
cuõng laø moät saûn phaåm cuûa ngoaïi trung moâ. Coù theå, nhöng vaãn chöa ñöôïc chöùng minh,
caùc TB ngoaïi trung moâ vaãn coøn toàn taïi trong moâ NC tröôûng thaønh vaø tham gia vaøo quaù
trình thay theá (turnover) cuûa moâ naøy.
Hình 1-2. Hình 1-3.
DO: cô quan R, DP: nhuù R, DF: bao R.
D: ngaø, OB: nguyeân baøo ngaø, RS: bao BM chaân R Hertwig.
II. Nöôùu
Giaûi phaãu ñaïi theå
NM mieäng lieân tuïc vôùi da moâi, NM khaåu caùi meàm vaø hoïng. NM mieäng goàm (1) NM
nhai (nöôùu vaø NM khaåu caùi cöùng), (2) NM ñaëc bieät, phuû löng löôõi vaø (3) phaàn coøn laïi
laø NM phuû.

4. 4
Nöôùu laø moät phaàn cuûa NM nhai, bao phuû xöông oå R vaø coå R, goàm moät lôùp BM vaø lôùp
MLK beân döôùi (lamina propria). Nöôùu ñaït ñöôïc hình daïng vaø caáu truùc cuoái cuøng cuûa
noù cuøng vôùi söï moïc R. ÔÛ phía thaân R, nöôùu coù maøu hoàng san hoâ, keát thuùc ôû nöôùu rôøi
coù ñöôøng vieàn voû soø. ÔÛ phía choùp R, nöôùu lieân tuïc vôùi NM xöông oå loûng leõo, maøu ñoû
ñaäm (NM phuû) qua ñöôøng noái nöôùu-NM (hình 1-4). ÔÛ phía khaåu caùi khoâng coù ñöôøng
noái nöôùu-NM do khaåu caùi cöùng vaø xöông oå R haøm treân ñöôïc bao phuû bôûi NM nhai
(hình 1-5).
Hình 1-4. Hình 1-5.
Hình 1-6
Nöôùu goàm 2 phaàn:
1. Nöôùu rôøi (FG).
2. Nöôùu dính (AG).
Nöôùu rôøi coù maøu hoàng, goàm phaàn nöôùu ôû maët ngoaøi vaø maët trong cuûa R vaø gai nöôùu.
Nöôùu rôøi keùo daøi töø vieàn nöôùu veà phía choùp ñeán raõnh nöôùu rôøi (free gingival groove),
naèm töông öùng vôùi möùc ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ).
Hình 1-7 Thaêm doø tuùi nöôùu (“gingival pocket”)
hay khe nöôùu (“gingival crevice”). Nöôùu khoûe
maïnh thöïc teá khoâng coù “tuùi nöôùu” hay “khe
nöôùu” vaø nöôùu tieáp xuùc saùt vôùi beà maët men.
Sau khi R moïc hoaøn toaøn, vieàn nöôùu rôøi naèm
caùch ñöôøng noái men-xeâ maêng khoaûng 1.5–2
mm veà phía thaân R.

5. 5
Hình 1-9 ÔÛ vuøng R sau, caùc R tieáp xuùc nhau vôùi dieän tieáp xuùc hôn laø ñieåm tieáp xuùc.
Do gai nöôùu coù hình daïng töông öùng vôùi ñöôøng vieàn cuûa caùc dieän tieáp xuùc ôû keõ R, neân
khi R phía xa bò nhoå seõ taïo ra moät vuøng loõm – yeân nöôùu (col) – ôû vuøng R sau. Do ñoù,
gai nöôùu ôû nhöõng vuøng naøy thöôøng goàm moät phaàn phía haønh lang (VP) vaø moät phaàn
phía löôõi/ khaåu caùi (LP) ñöôïc ngaên caùch nhau bôûi vuøng yeân nöôùu. Vuøng yeân nöôùu ñöôïc
bao phuû bôûi moät lôùp BM moûng khoâng söøng hoùa (muõi teân). BM naøy coù nhieàu ñaëc ñieåm
chung vôùi BM keát noái (junctional epithelium).
Hình 1-10 Nöôùu dính.
Nöôùu dính coù maøu hoàng, saên chaéc, beà maët laám taám gioáng nhö voû cam. Noù dính chaët
vôùi xöông oå beân döôùi vaø xeâ maêng R bôûi caùc sôïi MLK. NM xöông oå (AM) coù maøu ñoû
ñaäm, naèm ôû phía choùp ñöôøng noái nöôùu-NM, laø NM di ñoäng do lieân keát loûng leõo vôùi moâ
xöông beân döôùi.
Hình 1-8 Hình daïng cuûa gai nöôùu ñöôïc quyeát
ñònh bôûi töông quan tieáp xuùc giöõa caùc R, beà
roäng maët beân cuûa R, vaø ñöôøng noái men-xeâ
maêng. ÔÛ vuøng R tröôùc, gai nöôùu coù hình choùp
trong khi ôû vuøng R sau gai nöôùu baèng phaúng
hôn theo höôùng ngoaøi-trong.
Nöôùu dính coù giôùi haïn phía choùp laø ñöôøng noái
nöôùu-NM (MGJ), giôùi haïn phía thaân R laø raõnh
nöôùu rôøi (GG), neáu raõnh naøy khoâng hieän dieän thì
giôùi haïn phía thaân R laø maët phaúng ngang ñi qua
ñöôøng noái men-xeâ maêng.
Raõnh nöôùu rôøi chæ hieän dieän ôû khoaûng 30–40%
ngöôøi tröôûng thaønh, thöôøng thaáy nhaát ôû R cöûa vaø R
coái nhoû haøm döôùi, ít gaëp nhaát ôû vuøng R coái lôùn
haøm döôùi vaø R coái nhoû haøm treân.

6. 6
Hình 1-11 Beà roäng cuûa nöôùu thay ñoåi (1-9mm) ôû caùc vuøng khaùc nhau cuûa xoang
mieäng. ÔÛ haøm treân (hình a), nöôùu phía haønh lang thöôøng roäng nhaát ôû vuøng R cöûa vaø
heïp nhaát laø ôû gaàn vuøng R coái nhoû. ÔÛ haøm döôùi (hình b), nöôùu maët trong heïp ôû vuøng R
cöûa vaø roäng ôû vuøng R coái lôùn.
Giaûi phaãu vi theå
BM mieäng
Nöôùu rôøi goàm caùc caáu truùc BM vaø MLK naèm veà phía thaân R so vôùi ñöôøng noái men-xeâ
maêng (CEJ). BM phuû cuûa nöôùu rôøi coù theå ñöôïc phaân bieät thaønh:
Hình 1-12 Vuøng R coái nhoû haøm döôùi nôi coù
nöôùu raát heïp. Muõi teân chæ vò trí cuûa ñöôøng noái
nöôùu-NM. NM ñöôïc nhuoäm vôùi dung dòch
iodine ñeå phaân bieät chính xaùc giöõa nöôùu vaø
NM xöông oå.
Hình 1-13 Keát quaû nghieân cöùu veà ñoä roäng cuûa
nöôùu dính theo tuoåi taùc. Nöôùu ôû ngöôøi 40–50
tuoåi roäng hôn ñaùng keå so vôùi ngöôøi 20–30 tuoåi.
Nghieân cöùu cho thaáy ñoä roäng cuûa nöôùu coù xu
höôùng taêng theo tuoåi taùc.

7. 7
• BM mieäng: ñoái dieän vôùi xoang mieäng.
• BM khe nöôùu: ñoái dieän vôùi R vaø khoâng tieáp xuùc vôùi beà maët R.
• BM keát noái: taïo ra söï tieáp xuùc giöõa nöôùu vaø R.
Hình 1-14b Hình 1-14c
Ñöôøng ranh giôùi giöõa BM mieäng vaø MLK beân döôùi coù daïng hình soùng. Phaàn MLK nhoâ
vaøo trong BM ñöôïc goïi laø nhuù MLK (connective tissue papillae) vaø ñöôïc ngaên caùch
nhau bôûi caùc nhuù BM (epithelial ridges/ rete pegs). Bình thöôøng, nöôùu khoâng vieâm, nhuù
BM vaø nhuù MLK khoâng coù ôû ranh giôùi giöõa BM keát noái vaø MLK (Hình 1-14b). Do ñoù,
moät ñaëc tröng veà hình thaùi cuûa BM mieäng vaø BM khe nöôùu laø söï hieän dieän cuûa caùc
nhuù BM, trong khi caùc caáu truùc naøy khoâng coù ôû BM keát noái.
BM mieäng
BM khe nöôùu
BM keát noái
MLK
Xöông Hình 1-14a
CT: MLK
OE: BM mieäng
OSE: BM khe nöôùu
JE: BM keát noái
E: Men R
ER: Nhuù BM
CTP: Nhuù MLK

8. 8
Hình 1-15 Hình 1-16
Hình 1-15 Lôùp döôùi beà maët cuûa BM mieäng sau khi loaïi boû MLK. Beà maët BM ñoái dieän
vôùi MLK naøy coù nhieàu choå loõm töông öùng vôùi caùc nhuù MLK (ôû hình 1-16). Caùc nhuù
BM taïo thaønh moät heä thoáng lieân tuïc ngaên caùch caùc nhuù MLK.
Hình 1-16 BM ñöôïc loaïi boû coøn laïi phaàn MLK.
Hình 1-17a,b 40% ngöôøi tröôûng thaønh coù nöôùu dính vôùi beà maët laám taám.
Hình 1-17c Lôùp döôùi beà maët cuûa BM (beà maët BM ñoái dieän vôùi MLK) ñaëc tröng vôùi söï
hieän dieän cuûa caùc nhuù BM, noái vôùi nhau ôû caùc vò trí khaùc nhau (1–3). Choå loõm laám taám
(1–3) ôû maët ngoaøi BM töông öùng vôùi caùc choå noái (1–3) giöõa caùc nhuù BM. Do ñoù, nhöõng
choå laám taám treân beà maët nöôùu dính xaûy ra ôû vuøng caùc nhuù BM noái vôùi nhau.

9. 9
Hình 1-18 (a) Phaàn BM mieäng phuû nöôùu rôøi laø BM laùt taàng söøng hoùa, döïa vaøo möùc ñoä
bieät hoùa cuûa caùc TB taïo söøng coù theå phaân chia thaønh caùc lôùp TB sau: (1) Lôùp ñaùy, (2)
Lôùp gai, (3) Lôùp haït, (4) Lôùp söøng. Nhaân TB khoâng coù ôû lôùp ngoaøi cuøng: BM söøng hoùa
(orthokeratinized). Tuy nhieân, caùc TB lôùp söøng cuûa BM nöôùu thöôøng coù chöùa nhaân TB
coøn soùt laïi (remnants) (muõi teân hình 1-18b), trong tröôøng hôïp naøy BM laø BM caän söøng
hoùa (parakeratinized).
Caùc loaïi TB naøy thöôøng saép xeáp theo caáu truùc hình sao (stellate), coù baøo töông roäng
vôùi kích thöôùc vaø hình daïng khaùc nhau. Chuùng coøn ñöôïc goïi laø caùc TB saùng (“clear
cells”) do treân tieâu baûn moâ hoïc, vuøng xung quanh nhaân TB cuûa chuùng saùng hôn so vôùi
caùc TB taïo söøng xung quanh. “TB saùng” (muõi teân hình 1-19) naèm trong hoaëc naèm gaàn
taàng ñaùy cuûa BM mieäng. Ngoaïi tröø TB Merkel, “caùc TB saùng” naøy, khoâng taïo ra chaát
söøng (keratin), khoâng coù lieân keát vôùi caùc TB laân caän.
Melanocytes laø nhöõng TB toång hôïp saéc toá (pigment-synthesizing cells), taïo ra saéc toá
melanin cho nöôùu. Caû ngöôøi coù saéc toá ñaäm laãn nhaït ñeàu coù melanocytes trong BM.
TB Langerhans coù vai troø trong cô cheá phoøng veä cuûa NM mieäng. TB Langerhans phaûn
öùng vôùi caùc khaùng nguyeân xaâm nhaäp vaøo BM. Do ñoù, moät ñaùp öùng mieãn dòch sôùm
ñöôïc khôûi ñaàu, laøm öùc cheá hoaëc ngaên chaën söï xaâm nhaäp saâu vaøo moâ cuûa khaùng
nguyeân. TB Merkel thì coù chöùc naêng caûm giaùc.
Maøng ñaùy (moät thöïc theå treân kính hieån vi quang hoïc) treân kính hieån vi ñieän töû goàm
moät laù saùng vaø moät laù toái vôùi caùc sôïi MLK laân caän (sôïi neo giöõ). Maøng TB cuûa TB BM
ñoái dieän vôùi laù saùng chöùa moät soá vuøng ñaäm, daøy hôn, xuaát hieän ôû caùc khoaûng khaùc
nhau doïc theo maøng TB. Nhöõng caáu truùc naøy ñöôïc goïi laø theå baùn lieân keát
(hemidesmosomes: HD). Caùc sôïi tô tröông löïc trong baøo töông TB (cytoplasmic
tonofilaments: CT) hoäi tuï theo höôùng caùc theå baùn lieân keát. Caùc theå baùn lieân keát coù lieân
quan ñeán söï baùm dính cuûa BM vôùi maøng ñaùy beân döôùi.
Hình 1-19 Ngoaøi caùc TB taïo söøng, chieám khoaûng 90%,
BM mieäng coøn chöùa caùc loaïi TB sau:
• TB saéc toá (Melanocytes).
• TB Langerhans.
• TB Merkel.
• TB vieâm.

10. 10
Hình 1-20 Caùc TB lôùp ñaùy coù hình truï, tieáp xuùc
vôùi maøng ñaùy ngaên caùch BM vaø MLK, coù khaû
naêng phaân chia. Lôùp ñaùy coøn ñöôïc goïi laø lôùp
maàm (stratum germinativum), vaø ñöôïc xem laø
khoang chöùa caùc TB tieàn thaân (progenitor cell
compartment) cuûa BM.
Muõi teân chæ caùc TB ñang trong quaù trình phaân
chia.
Hình. 1-21 Khi 2 TB con (D) ñöôïc taïo ra bôûi söï
phaân chia, TB ñaùy “cuõ hôn” keá beân (OB) bò ñaåy
vaøo trong lôùp gai vaø baét ñaàu ñi qua BM nhö moät
TB söøng ( keratinocyte). Maát khoaûng 1 thaùng ñeå
moät TB söøng ñeán ñöôïc beà maët ngoaøi cuøng cuûa
BM vaø bò bong ra khoûi lôùp söøng. Trong moät
khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, soá löôïng TB phaân chia
ôû lôùp ñaùy baèng vôùi soá löôïng TB bò bong ra khoûi beà
maët. Vì vaäy, trong ñieàu kieän bình thöôøng coù söï
caân baèng giöõa caùc TB ñöôïc ñoåi môùi vaø caùc TB bò
maát ñeå BM coù theå duy trì ñöôïc ñoä daøy khoâng ñoåi.
Hình 1-22 Caùc TB ñaùy ngaên caùch MLK bôûi
maøng ñaùy, coù leõ ñöôïc taïo ra bôûi caùc TB ñaùy.
Döôùi kính hieån vi quang hoïc, maøng ñaùy laø moät
vuøng khoâng caáu truùc, roäng khoaûng 1–2 μm (muõi
teân), baét maøu khi nhuoäm PAS (periodic acid-
Schiff stain). Söï baét maøu naøy cho thaáy maøng
ñaùy coù chöùa carbohydrate (glycoproteins). Caùc
TB BM ñöôïc bao quanh bôûi moät chaát ngoaïi baøo
cuõng chöùa caùc phöùc hôïp protein–
polysaccharide. ÔÛ möùc ñoä sieâu caáu truùc, maøng
ñaùy coù thaønh phaàn phöùc taïp.

11. 11
Hình 1-26 Hình 1-27
Hình 1-23 Hình aûnh treân kính hieån vi ñieän töû (ñoä
phoùng ñaïi ×70.000) ôû vuøng goàm coù TB ñaùy, maøng
ñaùy, vaø MLK. TB ñaùy (BC) naèm ôû phaàn treân, ngay
döôùi chuùng laø moät vuøng saùng (electron-lucent zone)
roäng khoaûng 400 A0
ñöôïc goïi laø laù saùng (lamina
lucida: LL). Beân döôùi laù saùng laø moät vuøng ñaäm
(electron-dense zone) coù ñoä daøy töông ñöông, ñöôïc
goïi laø laù toái (lamina densa: LD). Töø laù toái, caùc sôïi neo
giöõ (anchoring fibers: AF) baùm vaøo trong MLK. Caùc
sôïi naøy daøi  1 μm vaø keát thuùc töï do trong MLK.
Hình 1-24 Lôùp gai cuûa BM nöôùu (BM mieäng),
goàm 10–20 lôùp TB hình ña dieän, kích thöôùc
töông ñoái lôùn, coù caùc nhaùnh baøo töông (muõi
teân) ngaén gioáng nhö caùc gai. Caùc TB laân caän
nhau lieân keát vôùi nhau baèng caùc theå lieân keát
(desmosomes) (caëp theå baùn lieân keát) vaø caùc
phöùc hôïp protein–carbohydrate gian baøo.
Hình 1-25 Lôùp gai. Caáu truùc baét maøu ñen giöõa
caùc TB BM laø theå lieân keát (muõi teân). Moät theå
lieân keát laø 2 theå baùn lieân keát. Söï hieän dieän
nhieàu theå lieân keát cho thaáy söï lieân keát giöõa
caùc TB BM laø vöõng chaéc. TB coù maøu saùng
(light cell: LC) ôû chính giöõa khoâng coù theå baùn
lieân keát vaø do ñoù khoâng phaûi laø TB söøng maø laø
moät TB saùng (“clear cell”).

12. 12
Hình 1-26 Theå lieân keát ñöôïc xem laø 2 theå baùn lieân keát noái vôùi nhau, ngaên caùch nhau
bôûi moät vuøng chöùa vaät chaát ñaäm maøu daïng haït (GM). Do ñoù moät theå lieân keát bao goàm
caùc thaønh phaàn caáu truùc sau: (1) laù ngoaøi (outer leaflets: OL) maøng TB cuûa 2 TB lieân
keát vôùi nhau, (2) laù trong (inner leaflets: IL) cuûa maøng TB vaø (3) baûn baùm dính
(attachment plaques: AP), töông öùng vôùi vaät chaát haït vaø vaät chaát löôùi trong baøo töông.
Hình 1-27 BM mieäng cuõng chöùa caùc TB saéc toá taïo ra saéc toá melanin. Melanocytes
hieän dieän ôû ngöôøi coù NM mieäng ñaäm maøu laãn ngöôøi khoâng coù saéc toá ñaäm. ÔÛ hình naøy
moät melanocyte (MC) hieän dieän ôû phaàn döôùi cuûa lôùp gai. Ngöôïc laïi vôùi keratinocytes,
TB naøy chöùa caùc haït melanin (MG) vaø khoâng coù tô tröông löïc hoaëc caùc theå baùn lieân
keát. Chuù yù löôïng lôùn tô tröông löïc trong baøo töông cuûa caùc TB söøng laân caän.
Hình 1-28 Khi ñi qua BM töø lôùp ñaùy ñeán beà maët
BM, TB söøng traûi qua söï bieät hoùa lieân tuïc.
Nhieàu thay ñoåi xaûy ra trong quaù trình naøy ñöôïc
moâ taû ôû sô ñoà cuûa moät BM laùt taàng söøng hoùa.
Töø lôùp ñaùy ñeán lôùp haït, soá löôïng tô tröông löïc
(F) trong baøo töông vaø soá löôïng theå lieân keát (D)
taêng leân. Ngöôïc laïi, soá löôïng baøo quan, nhö ty
theå (M), löôùi noäi chaát haït (E) vaø boä maùy Golgi
(G), giaûm ôû TB söøng keratinocytes töø lôùp ñaùy
ñeán beà maët. ÔÛ lôùp haït, caùc theå keratohyalin (K)
ñaäm maøu vaø caùc cuïm haït chöùa glycogen baét ñaàu
xuaát hieän. Caùc haït naøy ñöôïc cho laø coù lieân quan
ñeán söï toång hôïp keratin.
Hình 1-29 Lôùp haït vaø lôùp söøng. Caùc haït
Keratohyalin (muõi teân) ñöôïc thaáy ôû lôùp haït. Coù
söï chuyeån ñoåi TB ñoät ngoät töø lôùp haït sang lôùp
söøng, ñoù laø söï söøng hoùa raát ñoät ngoät cuûa baøo
töông TB söøng vaø söï bieán ñoåi noù thaønh vaûy söøng
(horny squame). Baøo töông cuûa TB lôùp söøng
(SC) chöùa ñaày keratin, toaøn boä boä maùy toång hôïp
protein vaø saûn xuaát naêng löôïng töùc laø nhaân TB,
ty theå, löôùi noäi chaát, vaø boä Golgi, ñeàu bò maát.

13. 13
Tuy nhieân, trong moät BM caän söøng hoùa, thì caùc TB lôùp söøng coù chöùa phaàn coøn soùt laïi
cuûa nhaân TB. Söøng hoùa (Keratinization) ñöôïc xem laø moät quaù trình bieät hoùa hôn laø
thoaùi hoùa. Noù laø quaù trình toång hôïp protein caàn naêng löôïng vaø phuï thuoäc vaøo caùc TB
chöùc naêng töùc laø caùc TB coù chöùa nhaân vaø boä maùy baøo quan bình thöôøng.
Toùm laïi: TB söøng traûi qua söï bieät hoùa lieân tuïc töø lôùp ñaùy ñeán beà maët BM. Do ñoù, moät
khi TB söøng ñaõ ra khoûi maøng ñaùy thì noù khoâng phaân chia nöõa nhöng vaãn duy trì khaû
naêng saûn xuaát protein (tô tröông löïc vaø caùc haït keratohyalin). Trong lôùp haït, TB söøng
bò maát ñi boä maùy taïo naêng löôïng vaø protein (coù leõ do söï phaù huûy cuûa enzyme), bò bieán
ñoåi ñoät ngoät thaønh TB chöùa keratin, ñi qua lôùp söøng vaø bò bong ra khoûi beà maët BM.
Hình 1-31 BM R-nöôùu.
Hình 1-30 BM cuûa NM phuû (NM xöông oå). Khaùc
vôùi BM nöôùu, NM phuû khoâng coù lôùp söøng, TB ôû taát
caû caùc lôùp ñeàu coù nhaân.

14. 14
BM R-nöôùu (Dento-gingival epithelium)
Caùc thaønh phaàn moâ vuøng R-nöôùu ñaït ñöôïc caáu truùc cuoái cuøng cuûa chuùng cuøng vôùi söï
moïc R.
Hình 1-31a Khi men R phaùt trieån ñaày ñuû, TB taïo men (ameloblasts) trôû neân giaûm
chieàu cao, taïo ra moät laù neàn (basal lamina) vaø cuøng vôùi TB BM men lôùp ngoaøi taïo
thaønh BM men thoaùi hoùa (reduced enamel epithelium: RE). Laù neàn (epithelial
attachment lamina: EAL) tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi men. Söï tieáp xuùc giöõa laù naøy vaø caùc TB
BM ñöôïc duy trì bôûi caùc theå baùn lieân keát. BM men thoaùi hoùa xung quanh thaân R töø luùc
men ñöôïc khoaùng hoùa ñuùng möùc ñeán luùc R baét ñaàu moïc.
Hình 1-31b Khi R moïc ñeán BM mieäng, caùc TB lôùp ngoaøi cuûa BM men thoaùi hoùa, cuõng
nhö caùc TB lôùp ñaùy cuûa BM mieäng (OE), cho thaáy hoaït ñoäng phaân baøo taêng (muõi teân)
vaø baét ñaàu di chuyeån vaøo trong MLK beân döôùi. BM di chuyeån taïo ra moät khoái BM naèm
giöõa BM mieäng vaø BM men thoaùi hoùa ñeå R coù theå moïc maø khoâng gaây chaûy maùu. Caùc
nguyeân baøo men (ameloblasts) tröôùc ñoù khoâng phaân chia.
Hình 1-31c Khi R xaâm nhaäp vaøo trong xoang mieäng, phaàn lôùn men ôû phía choùp ñeán
phaàn men phía rìa caén ñöôïc phuû bôûi BM keát noái (JE) chæ chöùa vaøi lôùp TB. Tuy nhieân,
vuøng men coå R vaãn ñöôïc bao phuû bôûi nguyeân baøo men (AB) vaø caùc TB lôùp ngoaøi cuûa
BM men thoaùi hoùa.
Hình 1-31d Trong giai ñoaïn moïc R sau ñoù, taát caû TB cuûa BM men thoaùi hoùa ñöôïc thay
theá baèng BM keát noái. BM naøy lieân tuïc vôùi BM mieäng vaø taïo ra baùm dính (attachment)
giöõa R vaø nöôùu. Neáu nöôùu rôøi bò xeù raùch sau khi R ñaõ moïc hoaøn toaøn, thì moät BM keát
noái môùi, khoâng theå phaân bieät ñöôïc vôùi BM ñöôïc thaáy sau moïc R, seõ phaùt trieån trong
luùc laønh thöông. Thöïc teá, BM keát noái môùi naøy phaùt trieån töø BM mieäng, cho thaáy raèng
caùc TB BM mieäng coù khaû naêng bieät hoùa thaønh TB BM keát noái.
Hình 1-32 Hình 1-33

15. 15
Hình 1-32 Vuøng R- nöôùu (dentogingival region).
BM khe nöôùu (OSE) phuû khe nöôùu, naèm giöõa men vaø ñænh nöôùu rôøi. BM keát noái (JE)
khaùc vôùi BM khe nöôùu vaø BM mieäng (OE) veà hình thaùi hoïc, trong khi 2 loaïi sau coù caáu
truùc raát gioáng nhau. Maëc duø söï khaùc nhau ôû moãi caù theå coù theå xaûy ra nhöng BM keát noái
thöôøng roäng nhaát ôû phaàn thaân R (khoaûng 15–20 lôùp TB), trôû neân moûng hôn (3-4 lôùp
TB) khi ñi veà phía ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ). Ranh giôùi giöõa BM keát noái vaø MLK
beân döôùi khoâng coù caùc nhuù bieåu moâ (rete pegs) ngoaïi tröø luùc bò vieâm nhieãm.
Hình 1-33 BM keát noái coù moät maët töï do ôû ñaùy khe nöôùu (GS). Gioáng nhö BM khe
nöôùu vaø BM mieäng, BM keát noái lieân tuïc ñöôïc ñoåi môùi thoâng qua söï phaân chia TB ôû lôùp
ñaùy. Caùc TB di chuyeån ñeán ñaùy khe nöôùu töø ñoù chuùng bò bong ra. Ranh giôùi giöõa BM
keát noái vaø BM khe nöôùu ñöôïc chæ bôûi muõi teân. Caùc TB cuûa BM khe nöôùu coù hình truï
vaø beà maët BM naøy bò söøng hoùa.
Hình 1-34 Caùc ñieåm khaùc bieät cuûa BM keát noái. (a) Caùc TB cuûa BM keát noái saép xeáp
thaønh moät lôùp ñaùy (BL) vaø moät vaøi lôùp treân lôùp ñaùy (SBL).
(b) caùc TB lôùp ñaùy cuõng nhö TB treân lôùp ñaùy deït, coù truïc daøi song song vôùi beà maët R.
(CT = MLK, E = men R.)
Söï khaùc bieät roõ raøng giöõa BM khe nöôùu, BM mieäng so vôùi BM keát noái:
1. Kích thöôùc TB ôû BM keát noái (so vôùi theå tích moâ) laø lôùn hôn BM mieäng.
2. Khoaûng gian baøo ôû BM keát noái (so vôùi theå tích moâ) roäng hôn so vôùi BM mieäng.
3. Soá löôïng theå lieân keát ôû BM keát noái nhoû hôn so vôùi BM mieäng.
Chuù yù khoaûng lieân baøo töông ñoái roäng giöõa caùc TB truï cuûa BM keát noái, vaø söï hieän
dieän cuûa 2 baïch caàu haït trung tính (PMN) ñang ñi qua BM.
a b
c
d

16. 16
Vuøng ñöôïc ñoùng khung (A) ñöôïc phoùng ñaïi leân thaønh hình c, töø ñoù coù theå thaáy caùc
TB ñaùy cuûa BM keát noái khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi men (E). Giöõa men vaø BM keát noái
coù moät vuøng ñaäm maøu (1) vaø moät vuøng saùng (2). Vuøng saùng tieáp xuùc vôùi caùc TB BM
keát noái. Hai vuøng naøy coù caáu truùc raát gioáng vôùi laù toái (LD) vaø laù saùng (LL) trong maøng
ñaùy (töùc laø maët phaân caùch BM - MLK) ôû hình 1-23. Hôn nöõa, maøng TB cuûa TB BM keát
noái coù caùc theå baùn lieân keát (HD) vôùi men cuõng nhö ñoái vôùi MLK (d). Do ñoù, maët phaân
caùch giöõa men vaø BM keát noái töông töï vôùi maët phaân caùch giöõa BM vaø MLK.
Hình 1-35 TB ôû phaàn choùp cuûa BM keát noái. Coù theå thaáy vuøng ñaäm maøu (electron-
dense zone) (1) naèm giöõa BM keát noái vaø men ñöôïc xem nhö laø söï noái tieáp cuûa laù toái
trong maøng ñaùy phía MLK. Töông töï, vuøng saùng (electron-lucent zone) (2) ñöôïc xem
laø söï tieáp noái cuûa laù saùng.
Tuy nhieân, khoâng coù caùc sôïi neo giöõ (anchoring fibers) gaén dính caáu truùc gioáng laù toái
(1) keá beân men R. Maët khaùc, gioáng nhö caùc TB ñaùy keá beân maøng ñaùy (ôû maët phaân
caùch MLK), caùc TB BM keát noái keá beân caáu truùc gioáng laù saùng (2) coù caùc theå baùn lieân
keát. Do ñoù, maët phaân caùch giöõa BM keát noái vaø men raát gioáng vôùi maët phaân caùch BM-
MLK veà maët caáu truùc, coù nghóa laø BM keát noái khoâng chæ tieáp xuùc vôùi men maø coøn lieân
keát thöïc söï vôùi R bôûi caùc theå baùn lieân keát.
Moâ lieân keát (Lamina propria)
Thaønh phaàn chuû yeáu cuûa nöôùu laø MLK. Thaønh phaàn chính cuûa MLK laø caùc sôïi
collagen (khoaûng 60% theå tích MLK), nguyeân baøo sôïi (khoaûng 5%), thaàn kinh vaø maïch
maùu (khoaûng 35%) bò vuøi trong chaát neàn voâ ñònh hình (chaát caên baûn).
Caùc loaïi TB cuûa MLK:
(1) nguyeân baøo sôïi, (2) TB Mast (döôõng baøo), (3) ñaïi thöïc baøo vaø (4) caùc TB vieâm.
Men
(1) Vuøng ñaäm
Laù toái
Laù saùng
(2) Vuøng saùng
Theå baùn
lieân keát
Sôïi neo giöõ

17. 17
Hình 1-36 Nguyeân baøo sôïi (F) beân trong maïng löôùi caùc sôïi lieân keát (CF). Khoaûng
khoâng gian xen giöõa chöùng chöùa chaát caên baûn (M), taïo thaønh “moâi tröôøng” cho TB.
Nguyeân baøo sôïi
Maïng löôùi sôïi
lieân keát
Chaát caên baûn
Hình 1-37 Nguyeân baøo sôïi chieám phaàn lôùn
trong MLK (65% toång soá TB), tham gia vaøo
söï saûn xuaát caùc loaïi sôïi khaùc nhau trong
MLK, vaø cuõng laø coâng cuï trong söï toång hôïp
chaát caên baûn cuûa MLK. Nguyeân baøo sôïi coù
daïng hình thoi hoaëc hình sao vôùi nhaân baàu
duïc chöùa moät hoaëc nhieàu nhaân con hay haïch
nhaân. Baøo töông chöùa löôùi noäi baøo haït (E) raát
phaùt trieån vaø ribosomes. Boä maùy Golgi (G) coù
kích thöôùc lôùn, ty theå (M) lôùn vaø coù soá löôïng
nhieàu. Hôn nöõa, baøo töông coøn chöùa nhieàu sôïi
tô tröông löïc nhoû (F). Doïc theo maøng TB, coù
nhieàu maïch maùu (V) ñöôïc nhìn thaáy.
Hình 1-38 TB Mast chòu traùch nhieäm saûn xuaát
caùc thaønh phaàn cuûa chaát caên baûn, noù cuõng saûn
xuaát ra caùc chaát hoaït maïch, coù aûnh höôûng ñeán
chöùc naêng cuûa heä thoáng vi tuaàn hoaøn vaø söï
kieåm soaùt doøng maùu ñi qua moâ. Baøo töông
ñaëc tröng do coù nhieàu haït öa kieàm (V) vôùi
kích thöôùc khaùc nhau. Caùc haït naøy chöùa caùc
chaát coù hoaït tính sinh hoïc nhö caùc men tieâu
ñaïm, histamine vaø heparin. Boä maùy Golgi (G)
raát phaùt trieån, trong khi caáu truùc löôùi noäi baøo
haït laø hieám thaáy. Nhieàu nhuù baøo töông nhoû
microvilli (MV), naèm doïc theo chu vi cuûa TB.

18. 18
Hình 1-40 Ngoaøi nguyeân baøo sôïi, TB Mast vaø ñaïi thöïc baøo, MLK coøn coù moät soá loaïi
TB vieâm, nhö baïch caàu haït trung tính, lymphocytes, vaø töông baøo (plasma cells).
Baïch caàu haït trung tính coøn ñöôïc goïi laø baïch caàu ña nhaân (Hình 1-40a). Nhaân coù nhieàu
muùi vaø baøo töông coù nhieàu lysosomes (L) chöùa lysosomal enzymes.
Lymphocytes (Hình 1-40b) ñaëc tröng bôûi nhaân hình oval hay hình caàu coù chöùa caùc vuøng
chromatin ñaäm maøu khu truù. Daûi heïp baøo töông xung quanh nhaân chöùa nhieàu
ribosomes töï do, moät vaøi ty theå (M), vaø ôû moät soá vuøng khu tru coù löôùi noäi baøo vôùi caùc
ribosomes coù maøng giôùi haïn. Lysosomes cuõng hieän dieän trong baøo töông.
Töông baøo (Hình 1-40c) coù moät nhaân hình caàu, naèm leäch moät beân, chaát nhieãm saéc coâ
ñaëc thaønh töøng khoái baùm vaøo maøng nhaân. Löôùi noäi chaát (E) vôùi nhieàu ribosomes phaân
boá ngaãu nhieân trong baøo töông. Ngoaøi ra, baøo töông coøn chöùa nhieàu ty theå (M) vaø moät
boä maùy Golgi raát phaùt trieån.
Hình 1-39 Ñaïi thöïc baøo (macrophage) coù chöùc
naêng thöïc baøo vaø toång hôïp. Nhaân ñaëc tröng bôûi
nhieàu choå loõm. Moät vuøng chaát nhieãm saéc coâ ñaëc
(chromatin condensations) ñaäm maøu ñöôïc thaáy
doïc theo chu vi cuûa nhaân. Boä maùy Golgi (G) raát
phaùt trieån, baøo töông chöùa nhieàu haït (V). Löôùi
noäi baøo haït (E) hieám thaáy, caùc ribosomes töï do
(R) vôùi soá löôïng nhaát ñònh phaân boá ñeàu trong
baøo töông. Vaät chaát bò thöïc baøo coøn soùt thöôøng
ñöôïc thaáy trong phagosomes (PH). Xung quanh
TB coù nhieàu microvilli. Ñaïi thöïc baøo ñaëc bieät coù
nhieàu trong moâ vieâm. Chuùng coù nguoàn goác töø
monocytes trong maùu di chuyeån vaøo trong moâ.

19. 19
Sôïi lieân keát
Caùc sôïi lieân keát ñöôïc taïo ra bôûi caùc nguyeân baøo sôïi vaø ñöôïc phaân chia thaønh caùc loaïi
sau: (1) sôïi taïo keo (collagen), (2) sôïi löôùi (reticulin fibers), vaø sôïi chun goàm (3) sôïi
oxytalan, & (4) sôïi elastic.
Hình 1-42 Moät soá ñaëc ñieåm quan troïng cuûa söï toång hôïp vaø thaønh phaàn cuûa caùc sôïi
collagen ñöôïc taïo ra töø nguyeân baøo sôïi. Ñôn vò nhoû nhaát, phaân töû collagen, thöôøng
ñöôïc goïi laø tropocollagen. Moät phaân töû tropocollagen daøi khoaûng 3000 A0
vaø ñöôøng
kính khoaûng 15 A0
, goàm 3 chuoãi polypeptide xoaén quanh nhau taïo thaønh moät sôïi xoaén
(helix). Moãi chuoãi chöùa khoaûng 1000 amino acids, 1/3 laø glycine vaø khoaûng 20% laø
proline vaø hydroxyproline.
Söï toång hôïp tropocollagen xaûy ra beân trong nguyeân baøo sôïi, töø ñoù phaân töû
tropocollagen ñöôïc cheá tieát vaøo trong khoang ngoaïi baøo. Do ñoù, söï truøng hôïp cuûa phaân
töû tropocollagen thaønh sôïi collagen xaûy ra ôû khoang ngoaïi baøo.
Protofibrils
Vi sôïi collagen
Sôïi collagen
Phaân töû tropocollagen
Nguyeân baøo sôïi
Hình 1-41 Sôïi collagen chieám ña soá
trong MLK nöôùu vaø taïo thaønh caùc
thaønh phaàn thieát yeáu nhaát cuûa moâ
NC. Hình aûnh caét ngang vaø caét doïc
cuûa caùc sôïi collagen. Sôïi collagen coù
moät daûi cheùo (cross-banding) ñaëc
tröng vôùi chu kyø 700 A0
giöõa caùc
baêng toái (dark bands).

20. 20
Ñaàu tieân, phaân töû tropocollagen ñöôïc toång hôïp theo chieàu doïc thaønh protofibrils, sôïi
naøy sau ñoù ñöôïc toång hôïp theo phía beân song song vôùi caùc vi sôïi collagen, vôùi söï choàng
cheùo cuûa phaân töû tropocollagen khoaûng 25% chieàu daøi cuûa chuùng. Do thöïc teá laø tình
traïng khuùc xaï xaûy ra sau khi nhuoäm ôû nhöõng vò trí maø caùc phaân töû tropocollagen noái
tieáp nhau, neân coù moät daûi baêng cheùo (cross-banding) vôùi chu kyø khoaûng 700 A0
ñöôïc
nhìn thaáy döôùi kính hieån vi quang hoïc. Sôïi collagen laø caùc boù vi sôïi collagen (collagen
fibrils), ñöôïc saép xeáp sao cho caùc sôïi cuõng coù moät daûi cheùo vôùi chu kyø 700 A0
. Trong
moâ, caùc sôïi thöôøng saép xeáp thaønh boù. Khi sôïi collagen tröôûng thaønh, lieân keát cheùo
coäng hoùa trò (covalent crosslinks) ñöôïc hình thaønh giöõa caùc phaân töû tropocollagen, daãn
ñeán giaûm ñoä hoøa tan cuûa collagen. Nguyeân baøo xeâ maêng (cementoblasts) vaø nguyeân
baøo xöông (osteoblasts) laø nhöõng TB coù khaû naêng saûn xuaát collagen.
Hình 1-43 Sôïi löôùi baét maøu baïc, coù nhieàu
trong moâ keá beân maøng ñaùy (muõi teân). Tuy
nhieân, sôïi löôùi cuõng coù nhieàu trong MLK
loûng leõo xung quanh caùc maïch maùu. Do ñoù,
sôïi löôùi hieän dieän ôû maët phaân caùch BM-
MLK vaø noäi moâ-MLK.
Hình 1-44 Sôïi Oxytalan hieám coù ôû nöôùu
nhöng coù nhieàu trong DCNC, goàm caùc vi sôïi
(fibrils) maûnh, daøi, ñöôøng kính khoaûng 150
A0
. Caùc sôïi naøy chæ ñöôïc nhìn thaáy treân kính
hieån vi quang hoïc sau khi chuùng ñöôïc oxi
hoùa vôùi acid peracetic. Caùc sôïi oxytalan
(muõi teân) trong DCNC, coù ñöôøng ñi song
song vôùi truïc daøi cuûa R. Chöùc naêng cuûa caùc
sôïi naøy coøn chöa ñöôïc bieát. Xeâ maêng R
naèm ôû beân traùi vaø xöông oå naèm ôû beân phaûi.

21. 21
1. Sôïi voøng (Circular fibers: CF) caùc boù sôïi chaïy trong nöôùu rôøi taïo thaønh nhöõng voøng
bao quanh R.
2. Sôïi R-nöôùu (Dento-gingival fibers: DGF) bò vuøi trong xeâ maêng R cuûa phaàn chaân R
treân xöông oå, toûa ra töø xeâ maêng R vaøo trong nöôùu rôøi maët ngoaøi, maët trong vaø maët beân
theo hình quaït.
3. Sôïi R-maøng xöông (Dento-periosteal fibers: DPF) bò vuøi trong phaàn xeâ maêng R
gioáng nhö sôïi R-nöôùu, chuùng chaïy veà phía choùp treân maøo xöông oå vaø keát thuùc ôû moâ
nöôùu dính. ÔÛ vuøng ranh giôùi nöôùu rôøi-nöôùu dính, BM thöôøng thieáu söï naâng ñôõ cuûa caùc
boù sôïi collagen beân döôùi. ÔÛ vuøng naøy thöôøng hieän dieän raõnh nöôùu rôøi (GG).
4. Sôïi ngang vaùch (Trans-septal fibers: TF) naèm giöõa xeâ maêng treân xöông oå cuûa caùc R
keá beân nhau. Caùc sôïi ngang vaùch chaïy theo höôùng thaúng baêng qua xöông vaùch R vaø bò
vuøi trong xeâ maêng cuûa caùc R keá beân.
Hình 1-45 Sôïi elastic trong MLK nöôùu vaø
DCNC chæ hieän dieän keát hôïp vôùi maïch maùu.
Tuy nhieân trong hình naøy, MLK vaø moâ döôùi
NM xöông oå (NM phuû) chöùa nhieàu sôïi
elastic (muõi teân). Nöôùu (G) naèm veà phía
thaân R so vôùi ñöôøng noái nöôùu-NM (MGJ)
khoâng chöùa sôïi elastic ngoaïi tröø keát hôïp vôùi
maïch maùu.
Hình 1-46 Maëc duø nhieàu sôïi collagen trong
nöôùu vaø DCNC phaân boá ngaãu nhieân, haàu
heát coù xu höôùng saép xeáp thaønh caùc boù vôùi
moät höôùng rieâng bieät. Theo ñöôøng ñi cuûa
caùc boù sôïi trong moâ, chuùng ñöôïc chia thaønh
caùc nhoùm sau:

22. 22
Chaát caên baûn
Chaát caên baûn MLK ñöôïc taïo ra chuû yeáu bôûi nguyeân baøo sôïi, maëc duø moät soá thaønh phaàn
ñöôïc taïo ra töø caùc TB Mast, vaø caùc thaønh phaàn coù nguoàn goác töø maùu. Chaát caên baûn laø
moâi truøng maø caùc TB MLK bò vuøi trong ñoù vaø caàn thieát ñeå duy trì chöùc naêng bình
thöôøng cuûa MLK. Nhö vaäy, söï vaän chuyeån cuûa nöôùc, chaát ñieän giaûi, chaát dinh döôõng,
chaát chuyeån hoùa,… ñeán vaø ñi khoûi TB MLK xaûy ra trong chaát caên baûn. Thaønh phaàn
chính cuûa chaát caên baûn MLK laø caùc ñaïi phaân töû protein–carbohydrate. Nhöõng phöùc hôïp
naøy thöôøng ñöôïc chia thaønh proteoglycans vaø glycoproteins.
Proteoglycans chöùa glycosaminoglycans laø caùc ñôn vò carbohydrate (hyaluronan
sulfate, heparan sulfate, ...), ñöôïc gaén vôùi moät hoaëc nhieàu chuoãi protein qua lieân keát
coäng hoùa trò. Thaønh phaàn carbohydrate luoân chieám phaàn lôùn trong proteoglycans.
Glycosaminoglycan ñöôïc goïi laø hyaluronan hay “hyaluronic acid” coù leõ khoâng lieân keát
vôùi protein.
Glycoproteins (fibronectin, osteonectin, ...) cuõng chöùa polysaccharides, nhöng caùc ñaïi
phaân töû naøy khaùc vôùi glycosaminoglycans. Thaønh phaàn protein chieám phaàn lôùn trong
glycoproteins. Trong caùc ñaïi phaân töû, mono- hoaëc oligosaccharides ñöôïc lieân keát vôùi
moät hoaëc nhieàu chuoãi protein qua lieân keát coäng hoùa trò.
Hình 1-47 Höôùng cuûa caùc boù sôïi ngang
vaùch (daáu sao) trong vuøng keõ R treân
xöông oå. Ngoaøi lieân keát vôùi xeâ maêng R
(C) cuûa R keá beân, caùc sôïi ngang vaùch
cuõng lieân keát xeâ maêng treân xöông oå
vôùi maøo xöông oå (AB). 4 nhoùm boù sôïi
collagen ôû hình 1-46 gia coá cho nöôùu
vaø taïo ra söï ñaøn hoài vaø tröông löïc caàn
ñeå duy trì caáu truùc vaø söï toaøn veïn cuûa
baùm dính R-nöôùu.

23. 23
Hình 1-48 Chöùc naêng bình thöôøng cuûa MLK phuï thuoäc vaøo söï hieän dieän cuûa
proteoglycans vaø glycosaminoglycans. Phaân nöûa carbohydrate cuûa proteoglycans, vaø
glycosaminoglycans ( ), laø phaân töû coù kích thöôùc lôùn, meàm deõo, taïo thaønh chuoãi,
mang ñieän aâm, chieám khoaûng khoâng gian khaù lôùn (Hình 1-48a). Trong khoaûng khoâng
gian naøy coù theå coù caùc phaân töû nhoû hôn nhö nöôùc vaø chaát ñieän giaûi trong khi caùc phaân
töû lôùn hôn bò ngaên caûn ñi vaøo (Hình 1-48b). Do ñoù proteoglycans ñieàu hoøa söï khueách
taùn vaø löu löôïng dòch moâ ñi qua chaát caên baûn vaø laø caùc yeáu toá quyeát ñònh cho thaønh
phaàn dòch theå cuûa moâ vaø duy trì aùp suaát thaåm thaáu. Noùi caùch khaùc, proteoglycans hoaït
ñoäng nhö moät boä loïc phaân töû (molecule filter) vaø ngoaøi ra, giöõ vai troø quan troïng trong
ñieàu hoøa söï di chuyeån cuûa TB trong moâ. Do caáu truùc vaø söï hydrate hoùa cuûa chuùng, caùc
ñaïi phaân töû coù söï ñeà khaùng vôùi söï bieán daïng, do ñoù hoaït ñoäng nhö yeáu toá ñieàu hoøa tính
khoâng thay ñoåi (consistency) cuûa MLK (Hình 1-48c). Neáu nöôùu bò ñeø eùp, caùc ñaïi phaân
töû bò bieán daïng. Khi loaïi boû aùp löïc, caùc ñaïi phaân töû laáy laïi hình daïng ban ñaàu cuûa
chuùng. Do ñoù, caùc ñaïi phaân töû laø quan troïng ñoái vôùi söï ñaøn hoài cuûa nöôùu.
Töông taùc BM- trung moâ
Coù nhieàu ví duï thöïc teá trong quaù trình phaùt trieån phoâi thai cuûa caùc cô quan khaùc nhau
coù söï aûnh höôûng laãn nhau giöõa BM vaø MLK. Söï phaùt trieån cuûa R laø moät ví duï ñieån
hình cuûa hieän töôïng naøy. MLK laø yeáu toá quyeát ñònh cho söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa
nuï R (tooth bud) vaø BM men coù söï aûnh höôûng nhaát ñònh ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa thaønh
phaàn trung moâ cuûa R.
Ngöôøi ta nhaän thaáy raèng söï bieät hoùa moâ trong cô quan ôû ngöôøi tröôûng thaønh coù theå
bò aûnh höôûng bôûi caùc yeáu toá moâi tröôøng. Ví duï da vaø NM thöôøng coù bieåu hieän taêng
söøng hoùa vaø taêng saûn BM ôû nhöõng vuøng chòu kích thích cô hoïc. Do ñoù, moâ döôøng nhö
thích nghi vôùi caùc kích thích cuûa moâi tröôøng. Söï hieän dieän cuûa BM söøng hoùa ôû NM nhai
ñöôïc xem laø söï thích nghi vôùi caùc kích thích cô hoïc trong quaù trình nhai. Tuy nhieân,
nghieân cöùu cho thaáy raèng caùc ñieåm ñaëc tröng cuûa BM ôû nhöõng vuøng naøy ñöôïc quyeát
ñònh bôûi söï di truyeàn.
III. Daây chaèng nha chu
DCNC laø MLK meàm, giaøu TB vaø maïch maùu, naèm quanh chaân R, noái xeâ maêng chaân R
vôùi vaùch oå R. ÔÛ phía thaân R, DCNC lieân tuïc vôùi MLK nöôùu vaø ngaên caùch nöôùu bôûi caùc
caùc sôïi ñænh xöông oå.
Khoaûng DCNC coù daïng ñoàng hoà caùt, heïp nhaát ôû möùc giöõa chaân R. Ñoä roäng cuûa
DCNC khoaûng 0.25 mm (töø 0.2–0.4 mm). Söï hieän dieän cuûa DCNC cho pheùp caùc löïc,
ñöôïc taïo ra trong luùc nhai vaø khi caùc R coù söï tieáp xuùc, ñöôïc phaân boá vaø haáp thu qua
xöông oå R (thoâng qua xöông oå chính danh). DCNC cuõng caàn thieát cho söï di chuyeån cuûa
R. Söï di chuyeån cuûa R ñöôïc quyeát ñònh treân phaïm vi lôùn bôûi ñoä roäng, chieàu cao, vaø
chaát löôïng cuûa DCNC.

24. 24
Hình 1-51 DCNC vaø xeâ maêng chaân R phaùt trieån töø MLK loûng leõo (bao R) xung quanh
nuï R. Caùc giai ñoaïn khaùc nhau trong söï toå chöùc cuûa DCNC, hình thaønh ñoàng thôøi vôùi
söï phaùt trieån cuûa chaân R vaø söï moïc R.
Xöông oå
chính danh
Xeâ maêng
chaân R
Sôïi ñænh
xöông oå
Sôïi ngang
Sôïi cheùo
Sôïi choùp
Hình 1-49 Treân X quang, xöông oå R ñöôïc phaân
bieät thaønh 2 loaïi:
1. Phaàn xöông oå loùt oå R ñöôïc goïi laø phieán cöùng
“lamina dura”.
2. Phaàn xöông oå R daïng löôùi ñöôïc goïi laø “xöông
xoáp”.
DCNC naèm giöõa chaân R vaø phieán cöùng (xöông oå
chính danh). Xöông oå R (AB) bao quanh chaân R
ñeán möùc caùch ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ)
khoaûng 1 mm veà phía choùp. Ranh giôùi phía thaân
R cuûa xöông oå ñöôïc goïi laø ñænh (maøo) xöông oå.
Hình 1-50 DCNC naèm giöõa xöông oå
chính danh vaø xeâ maêng chaân R. R noái
vôùi xöông baèng caùc boù sôïi collagen,
chuùng coù theå ñöôïc phaân chia (theo söï
saép xeáp) thaønh caùc nhoùm chính sau:
1. Caùc sôïi ñænh xöông oå (ACF).
2. Caùc sôïi ngang (HF).
3. Caùc sôïi cheùo (OF).
4. Caùc sôïi choùp (APF).

25. 25
a. Nuï R hình thaønh trong moät hoác xöông. Caùc sôïi collagen (ñöôïc taïo ra bôûi caùc nguyeân
baøo sôïi trong MLK loûng leõo xung quanh nuï R) bò vuøi vaøo trong xeâ maêng R môùi hình
thaønh ôû ngay phía choùp ñöôøng noái men-xeâ maêng (CEJ) trong quaù trình tröôûng thaønh.
Caùc boù sôïi naøy höôùng veà phía thaân R cuûa hoác xöông sau ñoù seõ taïo thaønh nhoùm sôïi R-
nöôùu, nhoùm sôïi R-maøng xöông vaø nhoùm sôïi ngang vaùch, laø caùc nhoùm sôïi cuûa nöôùu.
b. Caùc sôïi DCNC thaät söï, caùc sôïi chính (principal fibers), phaùt trieån cuøng vôùi söï moïc R.
Ñaàu tieân caùc sôïi ñöôïc nhìn thaáy ôû phaàn phía bôø xöông oå.
c. Sau ñoù, caùc boù sôïi collagen naèm ôû phía choùp ñöôïc nhìn thaáy.
d. Höôùng cuûa caùc boù sôïi collagen thay ñoåi lieân tuïc trong giai ñoaïn moïc R. Ñaàu tieân,
khi R moïc leân, chaïm khôùp vaø thöïc hieän ñöôïc chöùc naêng, caùc sôïi DCNC lieân keát thaønh
caùc nhoùm sôïi R-xöông oå coù höôùng roõ raøng nhö hình 1-58. Caùc caáu truùc collagen naøy taùi
caáu truùc lieân tuïc (töùc laø tieâu caùc sôïi cuõ vaø hình thaønh caùc sôïi môùi).
Hình 1-52 Söï phaùt trieån cuûa caùc sôïi DCNC chính. Xöông oå chính danh (ABP) naèm ôû
beân traùi, DCNC (PL) naèm giöõa vaø xeâ maêng R (RC) naèm beân phaûi.
a. Ñaàu tieân, caùc vi sôïi (fibrils) gioáng nhö choåi phaùt trieån leân töø xeâ maêng chaân R vaø xaâm
nhaäp vaøo trong khoaûng DCNC. ÔÛ giai ñoaïn naøy, beà maët xöông ñöôïc bao phuû bôûi taïo
coát baøo. Töø beà maët xöông, chæ moät soá ít caùc vi sôïi collagen moûng, toûa ra, coù theå ñöôïc
nhìn thaáy.
b. Sau ñoù, soá löôïng vaø ñoä daøy cuûa caùc sôïi ñi ra töø xöông taêng leân. Caùc sôïi naøy toûa ra
veà höôùng MLK loûng leõo ôû phaàn giöõa cuûa vuøng DCNC, vuøng naøy coù chöùa nhieàu hoaëc ít
hôn caùc vi sôïi collagen coù höôùng ngaãu nhieân. Caùc sôïi coù nguoàn goác töø xeâ maêng vaãn
ngaén trong khi caùc sôïi ñi vaøo xöông daøi daàn ra.
c. Caùc sôïi coù nguoàn goác töø xeâ maêng R sau ñoù taêng chieàu daøi vaø ñoä daøy vaø noái vôùi caùc
sôïi coù nguoàn goác töø xöông oå R trong khoaûng DCNC. Khi R moïc, chaïm khôùp vaø baét ñaàu
thöïc hieän chöùc naêng, caùc sôïi chính ñöôïc toå chöùc thaønh caùc boù vaø chaïy lieân tuïc töø xöông
ñeán xeâ maêng R.

26. 26
IV. Xeâ maêng chaân R
Xeâ maêng laø moät moâ khoaùng hoùa, ñaëc bieät, bao boïc beà maët chaân R vaø, ñoâi khi phuû moät
phaàn nhoû thaân R. Noù coù nhieàu ñaëc ñieåm chung vôùi moâ xöông. Tuy nhieân, xeâ maêng
khoâng chöùa maïch maùu vaø maïch baïch huyeát, khoâng coù thaàn kinh chi phoái, khoâng traûi
qua quaù trình tieâu sinh lyù vaø taùi caáu truùc, nhöng ñaëc tröng bôûi söï boài ñaép (deposition)
lieân tuïc suoát ñôøi. Gioáng nhö caùc moâ khoaùng hoùa khaùc, noù coù chöùa caùc sôïi collagen
naèm vuøi trong chaát neàn höõu cô. Thaønh phaàn khoaùng cuûa noù chuû yeáu laø hydroxyapatite,
chieám khoaûng 65% troïng löôïng; nhieàu hôn moät ít so vôùi xöông (60%). Xeâ maêng R coù
caùc chöùc naêng khaùc nhau. Noù gaén dính DCNC vôùi chaân R vaø goùp phaàn vaøo quaù trình
söûa chöõa sau khi beà maët chaân R bò toån thöông.
Phaân loaïi xeâ maêng chaân R:
1. Xeâ maêng sôïi ngoaïi sinh, khoâng TB (Acellular, extrinsic fiber cementum: AEFC) ñöôïc
thaáy ôû phaàn coå vaø phaàn giöõa cuûa chaân R vaø chöùa chuû yeáu laø caùc boù sôïi Sharpey. Loaïi
xeâ maêng naøy laø moät phaàn quan troïng cuûa boä maùy baùm dính, noù lieân keát R vôùi xöông oå
chính danh.
2. Xeâ maêng hoãn hôïp, coù TB (Cellular, mixed stratified cementum: CMSC) naèm ôû 1/3
choùp cuûa chaân R vaø vuøng cheõ. Noù chöùa caû sôïi ngoaïi sinh vaø sôïi noäi sinh cuõng nhö xeâ
maêng baøo (cementocytes).
3. Xeâ maêng sôïi noäi sinh, coù TB (Cellular, intrinsic fiber cementum: CIFC) ñöôïc nhìn
thaáy chuû yeáu trong caùc khuyeát tieâu ngoùt (resorption lacunae), chöùa caùc sôïi noäi sinh vaø
xeâ maêng baøo.
TB cuûa DCNC: nguyeân baøo sôïi, nguyeân baøo xöông (taïo coát baøo), nguyeân baøo xeâ
maêng (cementoblasts), huûy coát baøo (osteoclasts), cuõng nhö TB BM vaø caùc sôïi thaàn kinh.
Nguyeân baøo sôïi saép thaønh haøng doïc theo caùc sôïi chính, trong khi nguyeân baøo xeâ maêng
saép thaønh haøng treân beà maët xeâ maêng, vaø nguyeân baøo xöông saép thaønh haøng treân beà
maët xöông.
Hình 1-53 a. Caùc sôïi chính cuûa DCNC chaïy lieân tuïc töø xeâ maêng chaân R ñeán xöông oå
chính danh. Caùc sôïi bò vuøi trong xeâ maêng (sôïi Sharpey) coù ñöôøng kính nhoû hôn nhöng
coù soá löôïng lôùn hôn caùc sôïi bò vuøi trong xöông oå chính danh (sôïi Sharpey).
DCNCChaân R Xöông oå
chính danh

27. 27
b. Sôïi Sharpey (SF) khoâng nhöõng xaâm nhaäp vaøo xeâ maêng (C) maø coøn xaâm nhaäp toaøn
boä xöông oå chính danh (ABP). DCNC cuõng chöùa moät ít sôïi ñaøn hoài (elastic fibers) keát
hôïp vôùi caùc maïch maùu. Sôïi Oxytalan cuõng hieän dieän trong DCNC. Chuùng chuû yeáu coù
höôùng choùp-nhai vaø naèm gaàn R hôn so vôùi xöông oå. Chuùng raát thöôøng gaén vaøo trong xeâ
maêng. Chöùc naêng cuûa chuùng chöa ñöôïc xaùc ñònh.
Hình 1-54 Söï hieän dieän cuûa caùc ñaùm TB BM (ER) trong DCNC. Caùc TB naøy, ñöôïc goïi
laø caùc TB BM coøn soùt Mallassez, laø phaàn coøn soùt laïi cuûa bao BM chaân R Hertwig. Caùc
TB naøy naèm trong DCNC, caùch beà maët xeâ maêng khoaûng 15–75 μm.
Hình 1-55 Döôùi kính hieån vi ñieän töû coù theå
nhìn thaáy caùc TB BM coøn soùt ñöôïc bao boïc
xung quanh bôûi moät maøng ñaùy (BM) vaø maøng
TB cuûa caùc TB BM coù caùc theå lieân keát (D)
cuõng nhö theå baùn lieân keát (HD). TB BM chæ
chöùa moät ít ty theå vaø löôùi noäi baøo keùm phaùt
trieån. Ñieàu naøy cho thaáy chuùng laø caùc TB soáng
(vital) nhöng ñang nghæ ngôi, ít trao ñoåi chaát.
Hình 1-56 R ñaõ nhoå ñöôïc loaïi boû phaàn DCNC.
Laùt caét tieáp tuyeán vôùi beà maët chaân R, cho thaáy
caùc TB BM coøn soùt Mallassez xuaát hieän döôùi
daïng caùc nhoùm coâ laäp treân tieâu baûn moâ hoïc,
nhöng treân thöïc teá chuùng taïo thaønh moät maïng
löôùi lieân tuïc bao quanh chaân R. Chöùc naêng cuûa
chuùng hieän nay coøn chöa roõ.

28. 28
Hình 1-57 a. Xeâ maêng sôïi ngoaïi sinh, khoâng TB (AEFC) vôùi caùc boù sôïi ngoaïi sinh daøy
ñaëc bao phuû ngaø ngoaïi bieân. Nguyeân baøo xeâ maêng vaø nguyeân baøo sôïi coù theå ñöôïc nhìn
thaáy keá beân xeâ maêng.
b. Kính hieån vi ñieän töû queùt: caùc sôïi ngoaïi sinh baùm dính vôùi ngaø (beân traùi) vaø lieân tuïc
vôùi caùc boù sôïi collagen (CB) cuûa DCNC. AEFC ñöôïc hình thaønh ñoàng thôøi vôùi söï hình
thaønh cuûa ngaø chaân R. Trong quaù trình hình thaønh R, khi bao BM Hertwig thoaùi hoùa,
caùc TB töø bao R seõ xaâm nhaäp vaøo bao BM Hertwig vaø chieám 1 vuøng keá beân tieàn ngaø
(predentin). ÔÛ ñaây, caùc TB ngoaïi trung moâ töø bao R bieät hoùa thaønh nguyeân baøo xeâ
maêng vaø baét ñaàu taïo ra caùc sôïi collagen coù höôùng vuoâng goùc vôùi beà maët. Lôùp xeâ maêng
ñaàu tieân ñöôïc hình thaønh treân lôùp noâng vaø khoaùng hoùa cao cuûa ngaø voû (mantle dentin)
ñöôïc goïi laø “lôùp hyaline”, chöùa caùc proteins khuoân men vaø caùc sôïi collagen ñaàu tieân
cuûa xeâ maêng.
Hình 1-58 Xeâ maêng hoãn hôïp, coù TB (CMSC)
khaùc vôùi AEFC laø noù chöùa TB vaø sôïi noäi
sinh, ñöôïc boài ñaép trong suoát giai ñoaïn chöùc
naêng cuûa R. Caùc loaïi xeâ maêng khaùc nhau
ñöôïc taïo ra bôûi nguyeân baøo xeâ maêng hoaëc
TB DCNC loùt beà maët xeâ maêng. Moät soá trong
chuùng hôïp nhaát vôùi chaát daïng xeâ maêng
(cementoid), chaát naøy sau ñoù seõ khoaùng hoùa
thaønh xeâ maêng. Caùc TB naèm vuøi trong xeâ
maêng ñöôïc goïi laø xeâ maêng baøo (CC).
Hình 1-59 Cementocytes naèm vuøi trong caùc
hoác cuûa CMSC hay CIFC. Chuùng lieân heä vôùi
nhau thoâng qua maïng löôùi nhuù baøo töông ñi
trong caùc vi quaûn. Cementocytes cuõng lieân
heä vôùi cementoblasts treân beà maët thoâng qua
caùc nhuù baøo töông naøy. Söï hieän dieän cuûa
cementocytes cho pheùp söï vaän chuyeån caùc
chaát dinh döôõng ñi qua xeâ maêng R, goùp phaàn
duy trì söï soáng cuûa moâ khoaùng hoùa naøy.

29. 29
Hình 1-60 a. Phaàn bò vuøi trong xeâ maêng chaân R (muõi teân) vaø xöông oå chính danh cuûa
caùc sôïi DCNC ñöôïc goïi laø sôïi Sharpey. Trong AEFC, sôïi Sharpey coù ñöôøng kính nhoû
hôn vaø daøy ñaëc hôn so vôùi phaàn sôïi naèm trong xöông oå. Trong quaù trình hình thaønh lieân
tuïc cuûa AEFC, phaàn sôïi DCNC naèm keá beân chaân R bò vuøi trong moâ khoaùng hoùa. Do
ñoù, sôïi Sharpey trong xeâ maêng laø söï noái tieáp tröïc tieáp cuûa caùc sôïi chính trong DCNC
vaø MLK treân xöông oå.
b. Sôïi Sharpey caáu taïo thaønh heä thoáng sôïi ngoaïi sinh (E) cuûa xeâ maêng vaø ñöôïc taïo ra
bôûi nguyeân baøo sôïi trong DCNC. Heä thoáng sôïi noäi sinh (I) ñöôïc taïo ra bôûi nguyeân baøo
xeâ maêng, goàm caùc sôïi coù höôùng song song so vôùi truïc daøi cuûa R.
Hình 1-61 Hình 1-62
Hình 1-61 Caùc sôïi ngoaïi sinh xaâm nhaäp AEFC. Caùc daûi cheùo ñaëc tröng cuûa sôïi
collagen bò che khuaát trong xeâ maêng do caùc tinh theå apatite ñaõ laéng ñoïng trong caùc boù
sôïi trong quaù trình khoaùng hoùa.
Xeâ maêng sôïi
ngoaïi sinh,
khoâng TB

30. 30
Hình 1-62 Khaùc vôùi xöông, xeâ maêng (C) khoâng coù caùc giai ñoaïn tieâu vaø boài ñaép xen
keõ, nhöng noù taêng ñoä daøy trong suoát ñôøi soáng do coù söï laéng ñoïng cuûa caùc lôùp môùi noái
tieáp. Trong quaù trình boài ñaép töø töø naøy, phaàn ñaëc thuø cuûa sôïi DCNC naèm ngay keá beà
maët chaân R bò khoaùng hoùa. Söï khoaùng hoùa xaûy ra bôûi söï laéng ñoïng cuûa caùc tinh theå
hydroxyapatite, ñaàu tieân trong caùc sôïi collagen, sau ñoù treân beà maët sôïi, vaø cuoái cuøng
trong chaát neàn gian sôïi (interfibrillar matrix). Cementoblast (CB) naèm gaàn beà maët xeâ
maêng vaø naèm giöõa 2 boù sôïi chính gaén vaøo. Nhìn chung, AEFC khoaùng hoùa hôn CMSC
vaø CIFC. Ñoâi khi chæ vuøng ngoaïi vi sôïi Sharpey cuûa CMSC ñöôïc khoaùng hoùa, ñeå laïi
moät phaàn loõi khoâng khoaùng hoùa naèm beân trong sôïi.
Hình 1-63 DCNC naèm giöõa xeâ maêng (CMSC) vaø xöông oå chính danh. CMSC chöùa caùc
sôïi collagen noäi sinh vôùi maät ñoä daøy ñaëc, song song vôùi beà maët chaân R vaø sôïi Sharpey
(sôïi ngoaïi sinh), coù höôùng vuoâng goùc vôùi ñöôøng noái xeâ maêng-ngaø (tieàn ngaø (PD)). Caùc
loaïi xeâ maêng khaùc nhau taêng ñoä daøy baèng caùch boài ñaép töø töø trong suoát ñôøi soáng. Xeâ
maêng thöôøng coù chöùa caùc ñöôøng taêng tröôûng (incremental lines) bieåu hieän cho caùc giai
ñoaïn noái tieáp cuûa söï hình thaønh xeâ maêng. CMSC ñöôïc taïo thaønh sau khi keát thuùc moïc
R, vaø sau moät ñaùp öùng vôùi yeâu caàu chöùc naêng.
V. Xöông oå R
Xöông oå R laø phaàn xöông haøm taïo ra vaø naâng ñôõ oå R. Xöông oå R phaùt trieån cuøng vôùi
söï phaùt trieån vaø söï moïc R. Xöông oå R laø xöông ñöôïc taïo thaønh bôûi caû TB cuûa bao R
(xöông oå chính danh) laãn TB khoâng lieân quan ñeán söï phaùt trieån cuûa R. Xöông oå R cuøng
vôùi xeâ maêng R vaø maøng NC taïo thaønh boä maùy baùm dính cuûa R, chöùc naêng chính laø
phaân boá vaø haáp thu löïc nhai vaø caùc löïc khaùc sinh ra khi coù söï tieáp xuùc R.

31. 31
Xöông oå phía khaåu caùi daøy hôn ñaùng keå so vôùi xöông oå phía maù. Xöông oå haøm treân coù
ñoä daøy khaùc nhau ôû nhöõng vuøng khaùc nhau: baûn xöông daøy ôû maët khaåu caùi vaø maët
ngoaøi vuøng R coái lôùn nhöng moûng ôû maët ngoaøi vuøng R tröôùc.
Hình 1-65 Xöông oå R haøm döôùi.
a. Caét ôû 1/3 coå cuûa chaân R b. Caét ôû 1/3 choùp cuûa chaân R.
Xöông oå chính danh thöôøng lieân tuïc vôùi xöông ñaëc hay xöông voû cuûa baûn xöông trong
vaø ngoaøi. Xöông oå maët ngoaøi vaø maët trong coù ñoä daøy khaùc nhau ôû nhöõng vuøng khaùc
nhau. ÔÛ vuøng R tröôùc vaø R coái nhoû, baûn xöông maët ngoaøi moûng hôn ñaùng keå so vôùi baûn
xöông maët trong. ÔÛ vuøng R coái lôùn, baûn xöông ngoaøi daøy hôn baûn xöông trong.
Hình 1-66 ÔÛ maët ngoaøi cuûa xöông haøm, ñoâi khi thieáu xöông phuû ôû vuøng coå cuûa chaân R,
taïo thaønh khieám khuyeát nöùt (Dehiscence). Neáu coù moät ít xöông phuû ôû phaàn cao nhaát
cuûa vuøng coå chaân R thì goïi laø khieám khuyeát luûng (Fenestration). Caùc khieám khuyeát
naøy thöôøng xaûy ra khi R di chuyeån ra khoûi cung haøm, vuøng R tröôùc thöôøng gaëp hôn
vuøng R sau. Chaân R trong nhöõng khieám khuyeát naøy chæ ñöôïc phuû bôûi DCNC vaø nöôùu.
Trong
NgoaøiNgoaøi
Trong
Hình 1-64 Xöông oå R haøm treân. Caùc vaùch
cuûa oå R ñöôïc loùt bôûi xöông voû (muõi teân).
Vuøng xöông naèm giöõa caùc oå R vaø giöõa caùc
vaùch xöông ñaëc laø xöông xoáp. Xöông xoáp
chieám haàu heát vaùch gian R (interdental
septa) nhöng chæ chieám moät phaàn töông ñoái
nhoû ôû baûn xöông ngoaøi vaø baûn xöông trong.
Xöông xoáp chöùa caùc beø xöông (bone
trabeculae), caáu truùc vaø kích thöôùc cuûa noù
ñöôïc quyeát ñònh moät phaàn bôûi di truyeàn vaø
moät phaàn bôûi caùc löïc chöùc naêng.

32. 32
R cöûa R coái nhoû R coái lôùn
Hình 1-67 Caét doïc qua xöông haøm döôùi. Vaùch xöông ngoaøi vaø trong coù ñoä daøy khaùc
nhau ñaùng keå ôû caùc vuøng R khaùc nhau. Söï hieän dieän cuûa ñöôøng cheùo ngoaøi taïo ra moûm
xöông coù daïng hình theàm (muõi teân) ôû vuøng R7, R8 döôùi.
Hình 1-68 Maët caét qua DCNC (PL), R (T), vaø xöông
oå R (AB).
Xöông ñaëc (xöông oå chính danh) loùt oå R, vaø treân X
quang ñöôïc goïi laø phieán cöùng (lamina dura: LD), bò
ñaâm thuûng bôûi nhieàu keânh Volkmann (muõi teân) cho
maïch maùu, maïch baïch huyeát vaø caùc sôïi thaàn kinh ñi
töø xöông oå R ñeán DCNC. Lôùp xöông naøy ñöôïc caùc
sôïi Sharpey gaén vaøo neân ñoâi khi ñöôïc goïi vôùi teân laø
“xöông boù” (“bundle bone”). Veà maët chöùc naêng vaø
caáu truùc, “xöông boù” coù nhieàu ñaëc ñieåm chung vôùi
lôùp xeâ maêng treân beà maët chaân R.
Hình 1-69 Xöông oå R baét ñaàu hình thaønh töø raát sôùm trong
baøo thai, vôùi söï laéng ñoïng khoaùng ôû nhöõng oå nhoû trong
khung trung moâ (mesenchymal matrix) xung quanh caùc nuï
R. Caùc vuøng nhoû khoaùng hoùa naøy taêng kích thöôùc, hôïp nhaát,
bò tieâu vaø taùi caáu truùc cho ñeán khi moät khoái xöông lieân tuïc
ñöôïc hình thaønh xung quanh caùc R ñaõ moïc hoaøn toaøn.
Thaønh phaàn khoaùng cuûa xöông, chuû yeáu laø hydroxyapatite,
khoaûng 60% troïng löôïng. Hình treân moâ taû moâ xöông ôû vuøng
cheõ cuûa moät R coái lôùn döôùi. Moâ xöông ñöôïc chia thaønh 2
phaàn: xöông khoaùng hoùa (MB) vaø tuûy xöông (BM). Xöông
khoaùng hoùa ñöôïc taïo thaønh töø caùc laù xöông (lamellae) –
xöông laù – trong khi tuûy xöông chöùa caùc TB môõ (adipocytes:
ad), maïch maùu (v), vaø caùc TB trung moâ chöa bieät hoùa.

33. 33
Hình 1-72 a. Ranh giôùi giöõa xöông oå chính danh vaø xöông laù vôùi moät osteon. Söï hieän
dieän cuûa keânh Havers ôû trung taâm cuûa osteon. Xöông oå chính danh goàm caùc laù voøng,
chöùa caùc sôïi Sharpey (SF).
b. Ba osteons hoaït ñoäng vôùi moät maïch maùu naèm trong keânh Havers. Laù xöông keõ (maøu
xanh) naèm giöõa 3 osteons, töông öùng vôùi moät osteon cuõ, taùi caáu truùc moät phaàn.
Hình 1-70 Xöông laù (lamellar bone) goàm 2
loaïi moâ xöông: xöông oå R (AB) vaø xöông oå
chính danh (ABP). Xöông oå chính danh coù
beà roäng thay ñoåi (muõi teân traéng). Xöông oå
R coù nguoàn goác trung moâ vaø khoâng ñöôïc
xem laø moät phaàn cuûa boä maùy baùm dính thaät
söï. Xöông oå chính danh cuøng vôùi DCNC vaø
xeâ maêng R chòu traùch nhieäm gaén dính R vôùi
khung xöông. Xöông oå R vaø xöông oå chính
danh ñeàu traûi qua nhöõng thay ñoåi ñeå thích
nghi, coù theå do nhöõng thay ñoåi chöùc naêng.
Hình 1-71 Xöông laù chöùa caùc ñôn vò xöông
osteons (voøng troøn traéng). Moãi ñôn vò
xöông chöùa caùc laù xöông khoaùng hoùa, ñoàng
taâm, bao quanh 1 maïch maùu naèm trong
keânh Havers (HC). Khoaûng giöõa caùc
osteons laø laù xöông keõ. Osteons trong
xöông laù khoâng nhöõng laø ñôn vò caáu truùc
maø coøn laø ñôn vò chuyeån hoùa. Dinh döôõng
cuûa xöông ñöôïc ñaûm baûo bôûi maïch maùu
trong keânh Havers vaø maïch maùu thoâng noái
trong keânh Volkmann.

34. 34
Hình 1-73 Moät osteon vôùi coát baøo
osteocytes (OC) naèm trong hoác xöông
trong xöông laù. Coát baøo keát noái nhau
thoâng qua caùc vi quaûn (canaliculi) chöùa
caùc nhuù baøo töông.
Hình 1-74 Söï taïo thaønh xöông trong
xöông oå R. Taïo coát baøo (muõi teân) ñang
saûn xuaát khung xöông (osteoid) goàm caùc
sôïi collagen, glycoproteins, vaø
proteoglycans. Khung xöông traûi qua söï
khoaùng hoùa bôûi söï boài ñaép cuûa chaát
khoaùng nhö canxi vaø phosphate, sau ñoù
ñöôïc chuyeån thaønh hydroxyapatite.
Hình 1-75 Coát baøo (OC) naèm trong xöông
khoaùng hoùa keát noái vôùi taïo coát baøo (OB)
treân beà maët xöông qua caùc vi quaûn xöông
(CAN).
Hình 1-76 Taát caû vò trí ñang coù hoaït ñoäng
taïo xöông ñeàu coù taïo coát baøo. Beà maët
ngoaøi cuûa xöông ñöôïc bao phuû bôûi lôùp taïo
coát baøo naøy, laàn löôït ñöôïc toå chöùc trong
moät maøng ngoaøi xöông (P) chöùa caùc sôïi
collagen daøy ñaëc. ÔÛ “maët trong” cuûa
xöông töùc laø khoang tuûy xöông, coù moät
maøng trong xöông (E), coù ñaëc ñieåm töông
töï nhö maøng ngoaøi xöông.

35. 35
Hình 1-79 Xöông oå R ñöôïc laøm môùi laïi lieân tuïc ñeå ñaùp öùng caùc nhu caàu chöùc naêng. R
moïc vaø di gaàn trong suoát ñôøi soáng ñeå buø tröø söï coï moøn (attrition). R di chuyeån nhö vaäy
nghóa laø coù söï taùi caáu truùc cuûa xöông oå. Trong quaù trình taùi caáu truùc, caùc beø xöông bò
phaù huûy vaø taïo laïi lieân tuïc, khoái xöông voû ñöôïc thay theá bôûi xöông môùi. Trong quaù
trình tieâu xöông voû, caùc keânh haáp thu (resorption canals) ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc maïch
maùu taêng sinh. Caùc keânh naøy, coù chöùa moät maïch maùu ôû trung taâm, sau ñoù ñöôïc laáp ñaày
bôûi xöông môùi baèng caùch taïo thaønh caùc laù xöông xeáp thaønh nhöõng lôùp ñoàng taâm xung
quanh maïch maùu.
O: Moät heä thoáng Havers môùi.
Hình 1-77 Coát baøo naèm trong hoác xöông, caùc nhuù
baøo töông toûa ra theo caùc höôùng khaùc nhau.
Hình 1-78 Caùc coát baøo noái vôùi nhau baèng caùc nhuù
baøo töông naèm trong caùc vi quaûn xöông. Heä thoáng
hoác xöông-vi quaûn xöông laø caàn thieát cho söï chuyeån
hoùa TB bôûi cho pheùp söï khueách taùn chaát dinh döôõng
vaø chaát thaûi. Beà maët naèm giöõa caùc coát baøo vaø khung
xöông khoaùng hoùa laø raát lôùn. Giao dieän giöõa TB vaø
khung xöông trong moät khoái xöông 10 × 10 × 10 cm
laø khoaûng 250 m2
. Beà maët trao ñoåi khoång loà naøy coù
vai troø ñieàu hoøa, ví duï noàng ñoä canxi vaø phosphate
trong maùu thoâng qua cô cheá kieåm soaùt bôûi hormon.

36. 36
Taùi caáu truùc baét ñaàu vôùi söï huûy xöông beà maët cuûa huûy coát baøo (OCL), sau moät thôøi
gian ngaén taïo coát baøo (OB) baét ñaàu taïo laïi xöông môùi vaø cuoái cuøng moät ñôn vò ña baøo
cô baûn (BMU) ñöôïc hình thaønh, ñöôïc moâ taû roõ raøng bôûi ñöôøng nghæ (muõi teân).
RL
Hình 1-80 Hoaït ñoäng huûy xöông ôû beà maët xöông oå. Huûy
xöông (tieâu xöông) luoân lieân quan ñeán huûy coát baøo
(osteoclasts: Ocl). Chuùng laø caùc ñaïi thöïc baøo khoång loà
chuyeân phaù huûy khung chaát khoaùng (xöông, ngaø, xeâ maêng
R), phaùt trieån töø caùc monocytes trong maùu. Huûy xöông xaûy
ra bôûi vieäc phoùng thích caùc acid (acid lactic, ….) taïo thaønh
moät moâi tröôøng acid trong ñoù caùc muoái khoaùng cuûa moâ
xöông bò hoøa tan. Chaát höõu cô coøn laïi bò loaïi boû bôûi caùc
enzymes vaø quaù trình thöïc baøo cuûa caùc huûy coát baøo. Huûy
coát baøo baùm vaøo beà maët xöông vaø taïo ra caùc choå khuyeát
goïi laø khuyeát Howship (ñöôøng chaám chaám). Chuùng di ñoäng
vaø coù khaû naêng di chuyeån treân beà maët xöông.
Hình 1-81 Ñôn vò ña baøo cô baûn (basic multicellular unit:
BMU), hieän dieän trong moâ xöông ñang coù hoaït ñoäng taùi
caáu truùc. Ñöôøng nghæ (reversal line: RL) theå hieän möùc ñoä
huûy xöông ñaõ xaûy ra. Töø ñöôøng nghæ, xöông môùi baét ñaàu
taïo thaønh vaø coù ñaëc tính cuûa chaát daïng xöông osteoid. Huûy
coát baøo phaù huûy caû chaát höõu cô laãn chaát voâ cô.
ob: taïo coát baøo, V: maïch maùu.
Hình 1-82 Caû xöông voû vaø xöông xoáp cuûa
xöông oå R traûi qua taùi caáu truùc lieân tuïc
(huûy xöông roài taïo laïi xöông) ñeå ñaùp öùng
vôùi söï di chuyeån cuûa R vaø nhöõng thay ñoåi
cuûa löïc chöùc naêng taùc ñoäng leân R.

37. 37
Do ñoù, trong khi collagen gaàn xöông ñöôïc ñoåi môùi töông ñoái nhanh, thì collagen gaàn beà
maët chaân R ñoåi môùi moät caùch chaäm chaïp hoaëc khoâng ñoåi môùi gì. (OB: osteoblasts, OC:
osteocytes).
VI. Söï cung caáp maùu cho moâ NC
Hình 1-84 Söï cung caáp maùu cho R vaø moâ NC. Ñoäng maïch R, laø moät nhaùnh cuûa ñoäng
maïch R treân hoaëc döôùi, phaân nhaùnh thaønh ñoäng maïch trong vaùch (intraseptal artery)
tröôùc khi ñi vaøo oå R. Caùc nhaùnh taän cuûa ñoäng maïch trong vaùch (caùc nhaùnh xuyeân) xaâm
nhaäp vaøo xöông oå chính danh treân toaøn boä oå R. Chuùng noái laïi vôùi nhau vaø vôùi caùc
maïch maùu ôû phía choùp R trong khoaûng DCNC. Tröôùc khi ñoäng maïch R ñi vaøo oáng tuûy,
noù phaân thaønh caùc nhaùnh nhoû cung caáp maùu cho vuøng choùp R.
Ñoäng maïch R
Ñoäng maïch R döôùi
Ñoäng maïch trong vaùch
Caùc nhaùnh xuyeân
Hình 1-83 Caùc sôïi collagen cuûa DCNC (PL) gaén
vaøo trong xöông oå chính danh (BB), xöông naøy coù
toác ñoä chu chuyeån (turnover) cao. Phaàn sôïi collagen
ñöôïc gaén vaøo trong xöông boù ñöôïc goïi laø sôïi
Sharpey (SF). Caùc sôïi naøy ñöôïc khoaùng hoùa ôû ngoaïi
vi, vaø thöôøng coù loõi trung taâm khoâng ñöôïc khoaùng
hoùa. Boù sôïi collagen gaén vaøo trong xöông boù
thöôøng coù ñöôøng kính lôùn hôn nhöng soá löôïng ít hôn
so vôùi caùc boù sôïi töông öùng trong xeâ maêng R ôû phía
ñoái dieän. Caùc boù sôïi rieâng leû coù theå ñi theo moïi con
ñöôøng töø xöông oå ñeán xeâ maêng R. Tuy nhieân, maëc
duø laø caùc boù sôïi gioáng nhau, nhöng collagen gaàn
xöông luoân luoân ít tröôûng thaønh hôn so vôùi collagen
gaàn xeâ maêng R. Collagen ôû phía xeâ maêng R coù toác
ñoä chu chuyeån thaáp.

38. 38
Hình 1-85 Nöôùu nhaän söï caáp maùu chuû yeáu töø caùc maïch maùu treân maøng xöông laø caùc
nhaùnh taän cuûa ñoäng maïch döôùi löôõi, ñoäng maïch caèm, ñoäng maïch maù, ñoäng maïch maët,
ñoäng maïch khaåu caùi lôùn, ñoäng maïch döôùi oå maét, vaø ñoäng maïch R treân sau.
Caùc ñoäng maïch khaùc nhau thöôøng ñöôïc xem laø caáp maùu cho moät vuøng R nhaát ñònh.
Tuy nhieân, treân thöïc teá coù nhieàu nhaùnh noái giöõa caùc ñoäng maïch khaùc nhau. Do ñoù,
toaøn boä heä thoáng maïch maùu, chöù khoâng phaûi moät nhoùm maïch maùu rieâng leû, laø ñôn vò
caáp maùu cho moâ meàm vaø moâ cöùng cuûa haøm treân vaø haøm döôùi.
Hình 1-86 Nguoàn caáp maùu chính cho nöôùu rôøi laø töø caùc maïch maùu treân maøng xöông,
trong nöôùu chuùng noái vôùi maïch maùu cuûa xöông oå R vaø DCNC. Treân ñöôøng ñi ñeán nöôùu
rôøi, chuùng phaân chia taïo thaønh ñaùm roái döôùi BM, naèm ngay beân döôùi BM mieäng cuûa
nöôùu rôøi vaø nöôùu dính. Ñaùm roái naøy taïo thaønh caùc cuoän mao maïch cho moãi nhuù MLK
(ñöôøng kính khoaûng 7 μm, ñaây laø mao maïch thaät söï). Beân döôùi BM keát noái laø ñaùm roái
R-nöôùu laø moät maïng löôùi caùc maïch maùu nhoû. Caùc maïch maùu trong ñaùm roái naøy coù
Ñoäng maïch R treân sau
Ñoäng maïch khaåu caùi lôùn
Ñoäng maïch döôùi oå maét
Ñoäng maïch döôùi löôõi
Ñoäng maïch caèm
Ñoäng maïch maù
Ñoäng maïch maët
dp
Maïch maùu treân maøng xöông
Maïch maùu töø xöông oå R
Maïch maùu töø DCNC
Ñaùm roái döôùi BM
BM mieäng
BM keát noái
Ñaùm roái R-nöôùu

39. 39
ñöôøng kính khoaûng 40 μm, cho thaáy chuùng chuû yeáu laø caùc tieåu tónh maïch. ÔÛ nöôùu khoûe
maïnh, khoâng coù caùc cuoän mao maïch trong ñaùm roái R-nöôùu.
Hình 1-87 Söï cung caáp maùu cho moâ NC. Maïch maùu
trong DCNC taïo thaønh moät maïng löôùi bao quanh chaân
R. Nöôùu rôøi nhaän maùu töø (1) maïch maùu treân maøng
xöông, (2) maïch maùu cuûa DCNC, vaø (3) maïch maùu
cuûa xöông oå R.
Hình 1-88 Tuaàn hoaøn ngoaøi maïch maùu
(extravascular circulation), qua ñoù chaát dinh
döôõng vaø caùc chaát khaùc ñöôïc mang ñeán töøng
TB vaø chaát thaûi töø quaù trình chuyeån hoùa ñöôïc
loaïi boû ra khoûi moâ. ÔÛ ñaàu ñoäng maïch (A) cuûa
heä thoáng mao maïch, aùp suaát thuûy tónh
(hydraulic pressure) khoaûng 35 mmHg ñöôïc
duy trì do chöùc naêng bôm maùu cuûa tim. Do aùp
suaát thuûy tónh cao hôn aùp suaát thaåm thaáu
(osmotic pressure: OP) trong moâ (khoaûng 30
mmHg), neân coù söï vaän chuyeån caùc chaát töø
maïch maùu ñi ra khoaûng keõ (ES). ÔÛ ñaàu tónh
maïch (V), aùp suaát thuûy tónh khoaûng 25 mmHg
(thaáp hôn 5 mmHg so vôùi aùp suaát thaåm thaáu
trong moâ). Ñieàu naøy cho pheùp söï vaän chuyeån
caùc chaát töø khoaûng keõ ñi vaøo trong maïch maùu.
Töø ñaây, tuaàn hoaøn ngoaïi maïch ñöôïc thieát laäp.

40. 40
VII. Heä thoáng baïch huyeát cuûa moâ NC
Hình 1-89 Maïch baïch huyeát nhoû nhaát, mao maïch baïch huyeát, taïo thaønh moät maïng löôùi
roäng khaép trong MLK. Thaønh cuûa mao maïch baïch huyeát goàm moät lôùp ñôn caùc TB noäi
moâ, do ñoù khoù xaùc ñònh treân tieâu baûn moâ hoïc thoâng thöôøng. Dòch baïch huyeát (lymph)
laø dòch keõ ñöôïc haáp thu qua caùc thaønh moûng vaøo trong mao maïch baïch huyeát. Töø mao
maïch, baïch huyeát seõ chaûy vaøo caùc maïch baïch huyeát lôùn hôn thöôøng ôû gaàn caùc maïch
maùu töông öùng. Tröôùc khi ñi vaøo maùu, baïch huyeát chaûy qua moät hoaëc nhieàu haïch baïch
huyeát, trong ñoù baïch huyeát ñöôïc loïc vaø ñöôïc cung caáp caùc lymphocytes. Baïch maïch
gioáng nhö tónh maïch, chuùng coù van. Baïch huyeát töø moâ NC chaûy qua caùc haïch baïch
huyeát cuûa vuøng ñaàu coå.
Moâ Nôi baïch huyeát ñeán
Nöôùu maët ngoaøi haøm treân Caùc haïch döôùi haøm
Nöôùu maët trong haøm treân Caùc haïch coå saâu
Nöôùu (ngoaøi & trong) vuøng R tröôùc haøm döôùi Caùc haïch döôùi caèm
Nöôùu (ngoaøi & trong) vuøng R sau haøm döôùi Caùc haïch döôùi haøm
Vuøng R8 Haïch coå-nhò thaân
VIII. Thaàn kinh cuûa moâ NC
Gioáng nhö caùc moâ khaùc trong cô theå, moâ NC coù chöùa caùc receptors thuï caûm ñau, xuùc
giaùc, vaø aùp suaát (nociceptors, mechanoreceptors). Ngoaøi caùc loaïi thuï theå caûm giaùc
khaùc nhau, caùc thaønh phaàn thaàn kinh ñöôïc tìm thaáy trong moâ NC. Caùc daây thaàn kinh
nhaän caûm ñau, xuùc giaùc vaø aùp suaát coù trung taâm dinh döôõng (trophic center) ôû haïch baùn
nguyeät (semilunar ganglion) ñöôïc mang ñeán moâ NC thoâng qua thaàn kinh sinh ba
Haïch döôùi caèmHaïch döôùi haøm
Haïch coå saâu
Haïch coå – nhò thaân

41. 41
(trigeminal nerve) vaø caùc nhaùnh taän cuûa noù. Do coù caùc receptors trong DCNC, neân caùc
löïc nhoû taùc ñoäng leân R coù theå ñöôïc xaùc ñònh.
Ví duï: ñaët moät laù kim loaïi raát moûng (10–30 μm) giöõa caùc R, thì khi caén laïi coù theå deã
daøng nhaän bieát ñöôïc. Trong luùc nhai, khi caùc R döôùi vöøa chaïm maët nhai caùc R treân thì
ñoäng taùc nhai seõ ñöôïc ngaên laïi theo phaûn xaï vaø chuyeån thaønh cöû ñoäng haù mieäng khi
nhai phaûi vaät cöùng. Do ñoù, caùc receptors trong DCNC, cuøng vôùi caùc thuï caûm theå baûn
theå (proprioceptors) trong cô vaø gaân, giöõ moät vai troø quan troïng trong ñieàu hoøa cöû ñoäng
nhai vaø löïc nhai.
Hình 1-90 Nöôùu ñöôïc chi phoái thaàn kinh bôûi caùc nhaùnh taän cuûa thaàn kinh V.
Moâ Thaàn kinh chi phoái
Haøm treân
Nöôùu maët ngoaøi vuøng R tröôùc vaø
R coái nhoû
Caùc nhaùnh moâi treân cuûa thaàn kinh
döôùi oå maét
Nöôùu maët ngoaøi vuøng R coái lôùn Caùc nhaùnh cuûa thaàn kinh R treân sau
Nöôùu maët trong vuøng R cöûa Thaàn kinh böôùm-khaåu caùi
Nöôùu maët trong (tröø vuøng R cöûa) Thaàn kinh khaåu caùi lôùn
R + DCNC Ñaùm roái thaàn kinh R treân
Haøm döôùi
Nöôùu maët ngoaøi vuøng R tröôùc Thaàn kinh caèm
Nöôùu maët ngoaøi vuøng R coái lôùn Thaàn kinh mieäng
Nöôùu maët ngoaøi vuøng R coái nhoû Thaàn kinh caèm vaø thaàn kinh mieäng
Nöôùu maët trong Thaàn kinh döôùi löôõi (nhaùnh taän cuûa
thaàn kinh löôõi)
R + DCNC Thaàn kinh R döôùi
Caùc daây thaàn kinh nhoû trong moâ NC haàu heát ñeàu ñi theo ñöôøng ñi cuûa maïch maùu. Caùc
daây thaàn kinh ñeán nöôùu ñi trong moâ phía ngoaøi maøng xöông, chia thaønh nhieàu nhaùnh
ñeán BM mieäng treân ñöôøng ñi ñeán nöôùu rôøi. Caùc daây thaàn kinh ñi vaøo DCNC qua caùc loå
thuûng (keânh Volkmann) trong vaùch oå R. Caùc ñaàu taän cuøng töï do cuûa daây thaàn kinh vaø
caùc tieåu theå Ruffini ñaõ ñöôïc xaùc ñònh coù trong DCNC.

42. 42
Taøi lieäu tham khaûo
1. Ainamo, J. & Talari, A. (1976). The increase with age of the width of attached
gingiva. Journal of Periodontal Research 11, 182–188.
2. Anderson, D.T., Hannam, A.G. & Matthews, G. (1970). Sensory mechanisms in
mammalian teeth and their supporting structures. Physiological Review 50, 171–
195.
3. Bartold, P.M. (1995). Turnover in periodontal connective tissue: dynamic
homeostasis of cells, collagen and ground substances. Oral Diseases 1, 238–253.
4. Beertsen, W., McCulloch, C.A.G. & Sodek, J. (1997). The periodontal ligament:
a unique, multifunctional connective tissue. Periodontology 2000 13, 20–40.
5. Bosshardt, D.D. & Schroeder, H.E. (1991). Establishment of acellular extrinsic fi
ber cementum on human teeth. A lightand electron-microscopic study. Cell
Tissue Research 263, 325–336.
6. Bosshardt, D.D. & Selvig, K.A. (1997). Dental cementum: the dynamic tissue
covering of the root. Periodontology 2000 13, 41–75.
7. Carranza, E.A., Itoiz, M.E., Cabrini, R.L. & Dotto, C.A. (1966). A study of
periodontal vascularization in different laboratory animals. Journal of
Periodontal Research 1, 120–128.
8. Egelberg, J. (1966). The blood vessels of the dentogingival junction. Journal of
Periodontal Research 1, 163–179.
9. Fullmer, H.M., Sheetz, J.H. & Narkates, A.J. (1974). Oxytalan connective tissue
fibers. A review. Journal of Oral Pathology 3, 291–316.
10.Hammarstrom, L. (1997). Enamel matrix, cementum development and
regeneration. Journal of Clinical Periodontology 24, 658–677.
11.Karring, T. (1973). Mitotic activity in the oral epithelium. Journal of Periodontal
Research, Suppl. 13, 1–47.
12.Karring, T. & Loe, H. (1970). The three-dimensional concept of the epithelium-
connective tissue boundary of gingiva. Acta Odontologica Scandinavia 28, 917–
933.
13.Karring, T., Lang, N.R. & Loe, H. (1974). The role of gingival connective tissue
in determining epithelial differentiation. Journal of Periodontal Research 10, 1–
11.
14.Karring, T., Ostergaard, E. & Loe, H. (1971). Conservation of tissue specifi city
after heterotopic transplantation of gingiva and alveolar mucosa. Journal of
Periodontal Research 6, 282–293.
15.Kvam, E. (1973). Topography of principal fibers. Scandinavian Journal of Dental
Research 81, 553–557.

43. 43
16.Lambrichts, I., Creemers, J. & van Steenberghe, D. (1992). Morphology of
neural endings in the human periodontal ligament: an electron microscopic
study. Journal of Periodontal Research 27, 191–196.
17.Listgarten, M.A. (1966). Electron microscopic study of the gingivo-dental
junction of man. American Journal of Anatomy 119, 147–178.
18.Listgarten, M.A. (1972). Normal development, structure, physiology and repair
of gingival epithelium. Oral Science Review 1, 3–67.
19.Lozdan, J. & Squier, C.A. (1969). The histology of the mucogingival junction.
Journal of Periodontal Research 4, 83–93.
20.Melcher, A.H. (1976). Biological processes in resorption, deposition and
regeneration of bone. In: Stahl, S.S., ed. Periodontal Surgery, Biologic Basis and
Technique. Springfi eld: C.C. Thomas, pp. 99–120.
21.Page, R.C., Ammons, W.F., Schectman, L.R. & Dillingham, L. A. (1974).
Collagen fiber bundles of the normal marginal gingiva in the marmoset.
Archives of Oral Biology 19, 1039–1043.
22.Palmer, R.M. & Lubbock, M.J. (1995). The soft connective tissue of the gingiva
and periodontal ligament: are they unique? Oral Diseases 1, 230–237.
23.Saffar, J.L., Lasfargues, J.J. & Cherruah, M. (1997). Alveolar bone and the
alveolar process: the socket that is never stable. Periodontology 2000 13, 76–90.
24.Schenk, R.K. (1994). Bone regeneration: Biologic basis. In: Buser, D., Dahlin, C.
& Schenk, R. K., eds. Guided Bone Regeneration in Implant Dentistry. Berlin:
Quintessence Publishing Co.
25.Schroeder, H.E. (1986). The periodontium. In: Schroeder, H. E., ed. Handbook of
Microscopic Anatomy. Berlin: Springer, pp. 47–64.
26.Schroeder, H.E. & Listgarten, M.A. (1971). Fine Structure of the Developing
Epithelial Attachment of Human Teeth, 2nd edn. Basel: Karger, p. 146.
27.Schroeder, H.E. & Listgarten, M.A. (1997). The gingival tissues: the architecture
of periodontal protection. Periodontology 2000 13, 91–120.
28.Schroeder, H.E. & Munzel-Pedrazzoli, S. (1973). Correlated morphometric and
biochemical analysis of gingival tissue. Morphometric model, tissue sampling
and test of stereologic procedure. Journal of Microscopy 99, 301–329.
29.Schroeder, H.E. & Theilade, J. (1966). Electron microscopy of normal human
gingival epithelium. Journal of Periodontal Research 1, 95–119.
30.Selvig, K.A. (1965). The fine structure of human cementum. Acta Odontologica
Scandinavica 23, 423–441.
31.Valderhaug, J.R. & Nylen, M.U. (1966). Function of epithelial rests as suggested
by their ultrastructure. Journal of Periodontal Research 1, 67–78.