Chương 2 hiệu ứng sinh học 11.6.2020

1. Chöông 2 HIEÄU ÖÙNG SINH HOÏC CUÛA BÖÙC XAÏ ION HOÙA
Sanjay M. Mallya
Dòch: Bs. Leâ Haûi Trieàu
Nguoàn: Sanjay M. Mallya, Ernest W.N. Lam. White and Pharoah’s Oral Radiology:
Principles and Interpretation, 8th edition, 2019, Elsevier, St. Louis, Missouri, pp 16-
25.
Thuaät ngöõ Anh-Vieät:
Biologic effect: hieäu öùng sinh hoïc.
Stochastic effect: hieäu öùng baát ñònh.
Deterministic effect: hieäu öùng taát ñònh.
Biologic macromolecule: ñaïi phaân töû
sinh hoïc.
Free radical: goác töï do.
Valence orbital: orbital hoùa trò.
Radiolysis: phaân ly do böùc xaï.
DNA: Deoxyribonucleic acid.
Chromosome: nhieãm saéc theå (NST).
Sister chromatids: nhieãm saéc töû chò em.
Centromere: taâm ñoäng.
Mitosis: nguyeân phaân, goàm 4 kyø: tröôùc
(prophase), giöõa (metaphase), sau
(anaphase), cuoái (telophase).
Lethal DNA damage: toån thöông DNA
gaây cheát.
Sub-lethal DNA damage: toån thöông
DNA döôùi möùc gaây cheát.
Single-strand breaks: ñöùt gaõy sôïi ñôn.
Double-strand breaks: ñöùt gaõy sôïi ñoâi.
Damage response: ñaùp öùng vôùi toån
thöông.
Cross-link: lieân keát cheùo.
Clustered DNA damage: chuøm toån
thöông DNA.
Excision repair mechanism: cô cheá söûa
chöõa caét boû.
Signal transduction pathway: con ñöôøng
daãn truyeàn tín hieäu.
Aberration: bieán loaïn.
Chromosome aberration: bieán loaïn NST.
Chromatid aberration: bieán loaïn nhieãm
saéc töû.
Ring chromosome: NST voøng.
Dicentric chromosome: NST hai taâm.
Anaphase bridge: caàu NST ôû kyø sau
nguyeân phaân.
Translocation: chuyeån ñoaïn.
Deletion: maát ñoaïn.
Töø khoùa:
radiation effects; direct radiation actions; indirect radiation actions; DNA damage;
radiation-induced cancer; cell killing; stochastic radiation effects; deterministic
radiation effects; head-neck radiotherapy; osteoradionecrosis.
Photons töø chuøm tia X chaån ñoaùn hay ñieàu trò töông taùc vôùi moâ cuûa beänh nhaân, gaây
ra söï ion hoùa caùc phaân töû sinh hoïc. Nhöõng töông taùc ban ñaàu naøy haàu nhö xaûy ra ngay
laäp töùc, trong voøng 10−13
giaây sau tieáp xuùc. Söï bieán ñoåi sau ñoù cuûa caùc phaân töû sinh
hoïc dieãn ra trong vaøi giaây ñeán vaøi giôø, vaø toån thöông töø nhöõng bieán ñoåi naøy coù theå
bieåu hieän trong vaøi giôø, vaøi ngaøy, vaøi naêm, vaø thaäm chí vaøi theá heä, tuøy vaøo möùc ñoä vaø

2. loaïi toån thöông. Chöông naøy cung caáp kieán thöùc cô baûn ñeå coù theå hieåu caùc hieäu öùng
sinh hoïc cuûa böùc xaï chaån ñoaùn vaø ñieàu trò, ñaëc bieät nhaán maïnh vaøo caùc hieäu öùng moâ ôû
vuøng haøm maët.
HAÄU QUAÛ HOÙA HOÏC VAØ SINH HOÙA CUÛA VIEÄC HAÁP THUÏ BÖÙC XAÏ
Hieäu öùng sinh hoïc cuûa böùc xaï ion hoùa xaûy ra thoâng qua caùc cô cheá taùc ñoäng tröïc tieáp
vaø giaùn tieáp (Hình 2.1). Trong taùc ñoäng tröïc tieáp, photon töông taùc tröïc tieáp vaø ion hoùa
moät ñaïi phaân töû sinh hoïc. Caùc electrons töï do ñöôïc sinh ra bôûi töông taùc ion hoùa (caùc
electrons thöù caáp) cuõng coù theå töông taùc tröïc tieáp vôùi caùc ñaïi phaân töû sinh hoïc. Ngöôïc
laïi, trong taùc ñoäng giaùn tieáp, photons vaø electrons thöù phaùt töông taùc vôùi nöôùc vaø caùc
saûn phaåm ion hoùa cuûa nöôùc gaây ra toån thöông sinh hoïc. Caû taùc ñoäng tröïc tieáp laãn giaùn
tieáp ñeàu sinh ra caùc goác töï do khoâng oån ñònh—nguyeân töû hoaëc phaân töû coù moät
electron chöa gheùp caëp trong orbital hoùa trò. Goác töï do raát deã taïo ra phaûn öùng
(reactive) vaø coù ñôøi soáng raát ngaén. Goác töï do giöõ vai troø chuû ñaïo trong vieäc taïo ra
nhöõng thay ñoåi ôû möùc phaân töû cuûa caùc phaân töû sinh hoïc.
Hieäu öùng taát ñònh
 Toån thöông DNA gaây cheát
 Cheát teá baøo
 Giaûm chöùc naêng moâ, cô quan
Ví duï:
 Khoâ mieäng
 Hoaïi töû xöông do tia xaï
 Ñuïc thuûy tinh theå
 Thai chaäm phaùt trieån
Hieäu öùng baát ñònh
 Toån thöông DNA döôùi möùc gaây cheát
 Ñoät bieán gen
 Söï nhaân leân cuûa teá baøo ñoät bieán
Ví duï:
 Leukemia
 K tuyeán giaùp
 U tuyeán nöôùc boït
 Roái loaïn di truyeàn
Toån thöông sinh hoùa Söûa chöõa baèng enzym
Taùc ñoäng giaùn tieáp
Taùc ñoäng tröïc tieáp
Phôi nhieãm böùc xaï
Ion hoùa

3. Hình 2.1: Toång quan veà caùc haäu quaû sau khi con ngöôøi tieáp xuùc vôùi böùc xaï ion hoùa.
Söï ion hoùa ban ñaàu, nhöõng taùc ñoäng tröïc tieáp, giaùn tieáp, vaø nhöõng thay ñoåi ban ñaàu ôû
möùc phaân töû trong caùc phaân töû höõu cô xaûy ra trong chöa ñaày moät giaây. Söï söûa chöõa
baèng enzym hoaëc söï phaùt sinh nhöõng toån thöông sinh hoùa tieáp theo xaûy ra trong vaøi
phuùt ñeán vaøi giôø. Caùc hieäu öùng taát ñònh vaø baát ñònh xaûy ra trong moät khoaûng thôøi gian
töø vaøi thaùng ñeán nhieàu thaäp kyû cho caùc theá heä.
Taùc ñoäng tröïc tieáp
Trong taùc ñoäng tröïc tieáp, caùc phaân töû sinh hoïc (kí hieäu: RH, trong ñoù R laø phaân töû vaø
H laø moät nguyeân töû hydro) haáp thuï naêng löôïng töø böùc xaï ion hoùa vaø trong voøng 10−10
giaây seõ taïo thaønh caùc goác töï do khoâng oån ñònh. Caùc goác töï do naøy nhanh choùng bieán
ñoåi thaønh caùc caáu hình oån ñònh baèng caùch phaân ly (phaù vôõ) hoaëc lieân keát cheùo (lieân
keát cuûa 2 phaân töû).
Böùc xaï X + RH  R
+ H+
+ e-
R
 X + Y
(phaân ly)
R
+ S
 RS (lieân keát cheùo)
Bôûi vì caùc phaân töû sinh hoïc bò thay ñoåi khaùc nhau veà caáu truùc vaø chöùc naêng so vôùi
phaân töû ban ñaàu, haäu quaû laø moät söï thay ñoåi sinh hoïc trong cô theå bò chieáu xaï. Taùc
ñoäng tröïc tieáp chieám öu theá vôùi böùc xaï coù LET (linear energy transfer) cao vaø ít chieám
öu theá ôû böùc xaï coù LET thaáp nhö tia X vaø tia γ.
Taùc ñoäng giaùn tieáp
Trong taùc ñoäng giaùn tieáp, töông taùc ban ñaàu cuûa photon laø xaûy ra vôùi phaân töû nöôùc —
phaân töû caáu taïo neân khoaûng 70% teá baøo ñoäng vaät coù vuù. Taùc ñoäng giaùn tieáp laø hình
thöùc chieám öu theá cuûa toån thöông sinh hoïc do tia X gaây ra. Böùc xaï ion hoùa khôûi ñaàu
moät loaït caùc thay ñoåi hoùa hoïc phöùc taïp trong phaân töû nöôùc, goïi chung laø söï phaân ly do
böùc xaï cuûa nöôùc. Chuoãi töông taùc ban ñaàu cuûa photon tia X vôùi nöôùc taïo ra caùc goác töï
do hydro (H
) vaø hydroxyl (OH
), caùc goác naøy töông taùc vôùi caùc ñaïi phaân töû sinh hoïc.
Goác hydroxyl raát deã taïo ra phaûn öùng vaø ñöôïc öôùc tính laø gaây ra 2/3 toån thöông sinh hoïc
cho teá baøo ñoäng vaät coù vuù töø tia X. Caùc goác töï do höõu cô thu ñöôïc khoâng oån ñònh vaø
bieán ñoåi thaønh caùc phaân töû oån ñònh, bò thay ñoåi, nhö ñöôïc moâ taû trong phaàn tröôùc veà
caùc hieäu öùng tröïc tieáp. Nhöõng phaân töû bò thay ñoåi naøy coù caùc tính chaát hoùa hoïc vaø sinh
hoïc khaùc vôùi caùc phaân töû ban ñaàu.
Böùc xaï X + H2O  H
+ OH
R-H + OH
 R
+ H2O
R-H + H
 R
+ H2
Söï hieän dieän cuûa oxy hoøa tan, nhö tröôøng hôïp trong caùc moâ bình thöôøng, laøm bieán ñoåi
ñaùng keå caùc loaïi goác töï do ñöôïc taïo thaønh trong quaù trình phaân ly nöôùc do böùc xaï. Vôùi

4. söï hieän dieän cuûa oxy, hydroperoxyl vaø hydrogen peroxide ñöôïc taïo thaønh—ñaây laø
nhöõng taùc nhaân oxy hoùa maïnh goùp phaàn quan troïng vaøo caùc taùc ñoäng giaùn tieáp.
H
+ O2  HO2

HO2

+ HO2

 H2O2 + O2
Toån thöông DNA, toån thöông nhieãm saéc theå (NST) vaø ñaùp öùng vôùi toån thöông
Toån thöông DNA cuûa teá baøo laø nguyeân nhaân chính gaây ra cheát teá baøo, ñoät bieán di
truyeàn, vaø ung thö do böùc xaï. Böùc xaï ion hoùa, thoâng qua vieäc sinh ra caùc goác töï do,
gaây ra nhieàu loaïi bieán ñoåi khaùc nhau ôû DNA, bao goàm:
 Toån thöông base nitô
 Ñöùt gaõy sôïi ñôn
 Ñöùt gaõy sôïi ñoâi
 Lieân keát cheùo DNA-DNA vaø DNA-protein
Teá baøo cuûa ñoäng vaät coù vuù ñaõ phaùt trieån caùc cô cheá phöùc taïp ñeå ñaùp öùng laïi vôùi
toån thöông DNA. Chuùng bao goàm caùc phaân töû caûm bieán (sensor molecules) nhaän dieän
caùc loaïi toån thöông DNA ñaëc hieäu vaø caùc con ñöôøng daãn truyeàn tín hieäu kích hoaït
hoaëc taêng cöôøng ñieàu chænh (upregulate) caùc cô cheá söûa chöõa DNA. Caùc cô cheá söûa
chöõa caét boû base vaø caét boû nucleotide söûa chöõa hieäu quaû haàu heát caùc toån thöông base,
ñöùt gaõy sôïi ñôn, vaø lieân keát cheùo DNA. Ñöùt gaõy sôïi ñoâi DNA laø loaïi toån thöông quan
troïng nhaát vaø ñöôïc xem laø haäu quaû coù haïi cuûa böùc xaï ion hoùa veà maët gieát cheát teá baøo,
sinh u, vaø caùc hieäu öùng di truyeàn. Ñöùt gaõy sôïi ñoâi DNA ñöôïc söûa chöõa baèng hai cô cheá
laø gheùp noái khoâng töông ñoàng (nonhomologous end-joining: NHEJ) vaø taùi toå hôïp töông
ñoàng (homologous recombination: HR). Cô cheá NHEJ chòu traùch nhieäm cho nhieàu ñoät
bieán do böùc xaï ion hoùa gaây ra nhöng deã xaûy ra loãi (söûa chöõa khoâng chính xaùc). Böùc xaï
ion hoùa cuõng gaây ra chuøm toån thöông DNA — ≥ 2 toån thöông ôû khoaûng caùch gaàn(1)
(toån thöông base, ñöùt gaõy sôïi) xaûy ra beân trong hai voøng xoaén cuûa DNA (Hình 2.2). Söï
laéng ñoïng naêng löôïng (energy deposition) töø moät photon tia X ñôn leû coù theå gaây ra
caùc chuøm toån thöông naøy, ñöôïc cho laø toån thöông nghieâm troïng veà maët gieát cheát teá
baøo vaø gaây ñoät bieán.
(1): caùch nhau döôùi 20 caëp base (chuù thích cuûa ngöôøi dòch).

5. Hình 2.2: Chuøm toån thöông DNA. Moät photon ñôn leû coù theå gaây ra nhieàu söï ion hoùa
trong DNA, daãn ñeán nhieàu toån thöông DNA khu truù. Trong tröôøng hôïp naøy, moät
photon tôùi gaây ion hoùa moät phaân töû nöôùc, vaø electron giaät luøi (recoil electron) gaây ra
moät chuøm toån thöông cho nhieàu vò trí trong moät phaân töû DNA. Chuøm toån thöông naøy
raát khoù ñeå ñöôïc söûa chöõa vaø ñöôïc cho laø nguyeân nhaân gaây ra haàu heát caùc tröôøng hôïp
gieát cheát teá baøo, sinh ung thö vaø nhöõng hieäu öùng di truyeàn do böùc xaï.
DNA trong nhaân cuûa sinh vaät nhaân thöïc (eukaryote) ñöôïc phaân boá vaøo trong caùc
NST. Moãi NST laø moät phaân töû DNA daøi lieân keát vôùi proteins, cuoän vaø ñoùng goùi DNA
thaønh moät caáu truùc coâ ñaëc. Teá baøo soma ngöôøi coù 46 NST. Trong pha S cuûa chu kyø teá
baøo (Hình 2.3), caùc NST ñöôïc nhaân ñoâi taïo thaønh hai nhieãm saéc töû chò em (sister
chromatids) gioáng heät nhau, dính nhau ôû taâm ñoäng. Trong quaù trình nguyeân phaân, hai
chromatids taùch nhau ôû taâm ñoäng vaø phaân ly thaønh caùc teá baøo con. Quaù trình naøy ñöôïc
ñieàu hoøa moät caùch chaët cheõ ñeå ñaûm baûo moãi teá baøo con nhaän ñöôïc boä NST thích hôïp.
Söï ñöùt gaõy sôïi ñoâi DNA gaây phaù vôõ tính toaøn veïn cuûa NST. Neáu söï ñöùt gaõy ñöôïc noái
laïi chính xaùc ñeå taïo laïi NST nguyeân veïn ban ñaàu, toån thöông seõ khoâng ñöôïc nhaän ra.
Tuy nhieân, vieäc khoâng noái laïi ñöôïc hoaëc noái laïi khoâng chính xaùc caùc ñaàu NST bò gaõy
seõ daãn ñeán nhöõng bieán loaïn.
Neáu ñöùt gaõy sôïi DNA xaûy ra tröôùc nhaân ñoâi NST (G1 vaø pha S sôùm), söï ñöùt gaõy
ñöôïc sao cheùp vaø caû hai chromatids chò em seõ mang theo toån thöông. Baát thöôøng naøy
ñöôïc goïi laø bieán loaïn NST (Hình 2.4A). Neáu teá baøo bò chieáu xaï sau nhaân ñoâi NST, söï
ñöùt gaõy chæ xaûy ra ôû moät trong hai chromatids chò em vaø taïo ra bieán loaïn nhieãm saéc
töû (Hình 2.4B). Taàn suaát bieán loaïn thöôøng tyû leä thuaän vôùi lieàu böùc xaï nhaän ñöôïc. Moät
soá bieán loaïn gaây cheát (lethal) cho teá baøo—NST voøng, NST hai taâm, vaø caàu NST ôû kyø
sau nguyeân phaân (Hình 2.5A–C)—vaø gaây ra söï cheát teá baøo trong quaù trình nguyeân
phaân. Caùc loaïi bieán loaïn khaùc laø khoâng gaây cheát (nonlethal), bao goàm chuyeån ñoaïn
Hình 2.3: Chu kyø teá baøo. Moät teá baøo ñang taêng
sinh di chuyeån trong chu kyø töø pha nguyeân phaân
(pha M) khi NST ngöng tuï vaø pha G1 (Gap 1)
khi NST coù theå ñöôïc nhìn thaáy ñeán giai ñoaïn
toång hôïp DNA (pha S) sang pha G2 (Gap 2) roài
ñeán pha nguyeân phaân tieáp theo. G1, S vaø G2
ñöôïc goïi chung laø kyø trung gian (interphase). Teá
baøo nhaïy vôùi böùc xaï nhaát trong pha G2 vaø pha
M, ít nhaïy hôn ôû pha G1, vaø ít nhaïy nhaát trong
phaàn sau cuûa pha S.

6. vaø maát ñoaïn nhoû (Hình 2.5D, E). Caùc bieán loaïn khoâng gaây cheát naøy coù theå daãn ñeán söï
sinh khoái u vaø caùc hieäu öùng di truyeàn cuûa böùc xaï.
Hình 2.4: Bieán loaïn NST. (A) Chieáu xaï
tröôùc toång hôïp DNA daãn ñeán moät bieán
loaïn nhaùnh keùp (NST) bôûi vì toån thöông
ñöôïc nhaân ñoâi trong pha S keá tieáp vaø coù
theå nhìn thaáy ñöôïc trong pha M tieáp
theo. (B) Chieáu xaï vaøo teá baøo sau toång
hôïp DNA daãn ñeán moät bieán loaïn nhaùnh
ñôn (nhieãm saéc töû).
Kyø trung gian Nguyeân phaân
A
B
C
D
E
Hình 2.5: Bieán loaïn
NST vaø bieán loaïn
nhieãm saéc töû.
(A) Söï taïo thaønh voøng
vaø maûnh khoâng taâm
(acentric fragment).
(B) Söï hình thaønh NST
2 taâm.
(C) Söï taïo thaønh caàu
NST.
(D) Chuyeån ñoaïn.
(E) Maát ñoaïn.
Söï ñöùt gaõy vaø hôïp nhaát
lieân quan ñeán caùc pha
cuûa chu kyø teá baøo ñöôïc
theå hieän baèng thanh
phía treân.

7. HIEÄU ÖÙNG BAÁT ÑÒNH VAØ HIEÄU ÖÙNG TAÁT ÑÒNH
Coù hai loaïi hieäu öùng sinh hoïc cô baûn ñöôïc gaây ra bôûi böùc xaï—baát ñònh vaø taát ñònh. Söï
khaùc bieät giöõa hai hieäu öùng naøy ñöôïc toùm taét trong Baûng 2.1. Söï khaùc bieät ñaëc tröng
giöõa 2 hieäu öùng naøy laø ngöôõng lieàu cho söï xuaát hieän cuûa noù. Hieäu öùng baát ñònh khoâng
coù ngöôõng lieàu, trong khi hieäu öùng taát ñònh chæ xuaát hieän khi lieàu chieáu xaï vöôït quaù
moät ngöôõng lieàu xaùc ñònh. Lieàu chieáu xaï chaån ñoaùn khieán beänh nhaân coù nguy cô gaëp
phaûi caùc hieäu öùng baát ñònh, khoâng phaûi hieäu öùng taát ñònh.
Baûng 2.1: So saùnh hieäu öùng baát ñònh vaø hieäu öùng taát ñònh cuûa böùc xaï
Hieäu öùng baát ñònh Hieäu öùng taát ñònh
Ñöôïc gaây ra bôûi Toån thöông DNA döôùi möùc gaây
cheát teá baøo
Gieát cheát teá baøo
Lieàu ngöôõng Khoâng coù Coù
Khoâng coù lieàu ngöôõng toái thieåu.
Hieäu öùng coù theå ñöôïc gaây ra
bôûi baát kyø lieàu böùc xaï naøo.
Hieäu öùng chæ xaûy ra khi lieàu
ngöôõng bò vöôït quaù.
Möùc ñoä traàm troïng
cuûa bieåu hieän laâm
saøng vaø lieàu
Khoâng phuï thuoäc lieàu; taát caû
hoaëc khoâng caùi naøo heát- caù theå
bieåu hieän hoaëc khoâng.
Tyû leä thuaän vôùi lieàu; lieàu caøng
cao thì hieäu öùng bieåu hieän
caøng traàm troïng.
Moái lieân heä giöõa
lieàu vaø hieäu öùng
Xaùc suaát cuûa hieäu öùng tyû leä
thuaän vôùi lieàu; lieàu caøng cao thì
nguy cô bieåu hieän hieäu öùng
caøng cao.
Xaùc suaát cuûa hieäu öùng khoâng
phuï thuoäc vaøo lieàu; haàu heát caù
theå bieåu hieän hieäu öùng khi bò
chieáu vöôït quaù lieàu ngöôõng.
Ñöôïc gaây ra bôûi
lieàu duøng trong X
quang chaån ñoaùn
Coù Khoâng
Ví duï
Ung thö do böùc xaï Hoaïi töû xöông do tia xaï
Caùc hieäu öùng di truyeàn Ñuïc thuûy tinh theå do böùc xaï
Ung thö da do böùc xaï Boûng da do böùc xaï
Hieäu öùng baát ñònh (Stochastic Effects)
Toån thöông DNA do böùc xaï gaây ra moät haäu quaû laø teá baøo vaãn soáng soùt nhöng bò ñoät
bieán DNA. Hieäu öùng baát ñònh laø keát quaû cuûa nhöõng bieán ñoåi döôùi möùc gaây cheát naøy
(sublethal changes) trong DNA cuûa moät teá baøo rieâng leû. Bieåu hieän cuûa hieäu öùng baát
ñònh phuï thuoäc vaøo loaïi teá baøo bò toån thöông. Ví duï, caùc hieäu öùng di truyeàn seõ chæ bieåu
hieän khi ñoät bieán xaûy ra trong teá baøo maàm (germ cell). Nguyeân nhaân cuûa moät hieäu
öùng baát ñònh cuõng phuï thuoäc vaøo söï ñoät bieán DNA cuï theå. Ví duï, ñeå tieán trình sinh ung

8. thö xaûy ra, ñoät bieán phaûi trao cho teá baøo cuï theå ñoù moät öu theá taêng tröôûng choïn loïc
(selective growth advantage).
Hieäu öùng baát ñònh ñöôïc xem laø xaûy ra maø khoâng coù ngöôõng lieàu. Nieàm tin naøy
ñöôïc hình thaønh bôûi nhöõng hieåu bieát hieän taïi veà caùc cô cheá phaân töû ñeå söûa chöõa toån
thöông DNA.
 Moät photon tia X ñôn leû coù khaû naêng gaây ra moät ñoät bieán DNA. Do ñoù ngay caû
lieàu böùc xaï nhoû nhaát cuõng coù theå gaây ra moät hieäu öùng di truyeàn hoaëc ung thö.
 Khi lieàu böùc xaï taêng, soá löôïng vò trí toån thöông DNA taêng leân vaø nguy cô ñoät
bieán gaây beänh (disease-causing mutation) cao hôn. Do ñoù, xaùc suaát cuûa moät hieäu
öùng baát ñònh taêng theo lieàu.
Ung thö do böùc xaï gaây ra
Sinh ung thö (carcinogenesis) laø moät quaù trình nhieàu giai ñoaïn trong ñoù moät teá baøo
tích luõy caùc ñoät bieán DNA, cung caáp cho noù moät öu theá taêng tröôûng choïn loïc. Nhöõng
ñoät bieán naøy coù theå xaûy ra raûi raùc hoaëc ñöôïc gaây ra do nhöõng taùc ñoäng ngoaïi sinh nhö
hoùa chaát vaø böùc xaï ion hoùa. Coù baèng chöùng maïnh cho thaáy raèng böùc xaï ion hoùa gaây ra
ung thö vaø laø taùc duïng khoâng mong muoán quan troïng nhaát cuûa böùc xaï chaån ñoaùn. Söï
hieåu bieát hieän taïi veà cô sôû phaân töû cuûa beänh ung thö do böùc xaï ñöôïc xaây döïng treân caùc
nghieân cöùu thöïc nghieäm treân teá baøo vaø ñoäng vaät nuoâi caáy, vaø quaàn theå ngöôøi bò phôi
nhieãm böùc xaï ion hoùa, tình côø hoaëc vì muïc ñích y teá. Cuï theå, nghieân cöùu treân ngöôøi ñaõ
cung caáp nhöõng hieåu bieát saâu saéc veà ñoä nhaïy caûm cuûa moâ (tissue sensitivity) vaø nguy
cô sinh ung thö. Ñoái töôïng nghieân cöùu naøy bao goàm nhöõng thôï sôn chaát phaùt quang
radium leân maët soá ñoàng hoà (radium dial painters), treû em ñöôïc chieáu xaï ñeå ñieàu trò
nhieãm truøng da ñaàu, phuï nöõ traûi qua nhieàu laàn soi huyønh quang (fluoroscopy) ñeå theo
doõi beänh lao, vaø nhöõng ngöôøi soáng soùt sau vuï noå bom nguyeân töû vaø vuï tai naïn phoùng
xaï ôû Chernobyl. Nhöõng keát luaän chung ruùt ra töø caùc nghieân cöùu naøy ñöôïc lieät keâ trong
hoäp 2.1.
Hoäp 2.1: Ñaëc ñieåm chung cuûa ung thö do böùc xaï
 Ung thö do böùc xaï khoâng theå ñöôïc phaân bieät veà maët laâm saøng vaø moâ beänh hoïc vôùi
ung thö raûi raùc (sporadic cancer)(2)
hoaëc ung thö do hoùa chaát.
 Caùc moâ xaùc ñònh, ví duï nhö vuù phuï nöõ vaø tuyeán giaùp, nhaïy caûm nhieàu hôn vôùi hieäu
öùng gaây ung thö cuûa böùc xaï ion hoùa.
 Coù moät thôøi gian tieàm aån daøi, töø nhieàu naêm ñeán nhieàu thaäp kyû, giöõa söï phôi nhieãm
böùc xaï vaø söï xuaát hieän cuûa ung thö.
 Nguy cô sinh khoái u do böùc xaï ôû treû em cao hôn khoaûng 3 laàn so vôùi ngöôøi lôùn.
Ung thö do böùc xaï ôû moâ coù nguy cô töø vieäc chuïp X quang raêng haøm maët seõ ñöôïc thaûo
luaän sau ñaây.
(2): coù 3 nhoùm ung thö chính: raûi raùc (sporadic), gia ñình (familial) vaø di truyeàn (hereditary).
(chuù thích cuûa ngöôøi dòch)

9. Leukemia
Tyû leä môùi maéc cuûa leukemia (tröø leukemia kinh doøng lympho) taêng sau khi tuûy
xöông phôi nhieãm böùc xaï. Nguy cô ôû treû em laø cao nhaát, ñænh ñieåm laø vaøo khoaûng
7 tuoåi vaø khoâng coøn sau khoaûng 30 tuoåi.
Ung thö tuyeán giaùp
Tyû leä môùi maéc cuûa carcinoma tuyeán giaùp, chuû yeáu laø ung thö bieåu moâ daïng nhuù
(papillary thyroid carcinoma), taêng ôû ngöôøi phôi nhieãm böùc xaï. Coù söï phuï thuoäc
maïnh vaøo tuoåi luùc phôi nhieãm—söï nhaïy caûm vôùi ung thö tuyeán giaùp do böùc xaï ôû
treû em cao hôn ngöôøi lôùn. Coù raát ít baèng chöùng veà moät ñaùp öùng lieàu (dose
response) cho moãi caù nhaân bò phôi nhieãm trong ñoä tuoåi tröôûng thaønh. Nöõ deã maéc
ung thö tuyeán giaùp töï phaùt vaø do böùc xaï gaáp 2- 3 laàn nam.
U tuyeán nöôùc boït
Tyû leä môùi maéc cuûa u tuyeán nöôùc boït, caû laønh tính laãn aùc tính, taêng ôû beänh nhaân
ñöôïc xaï trò cho caùc beänh lyù vuøng ñaàu coå vaø ôû nhöõng ngöôøi soáng soùt sau vuï neùm
bom nguyeân töû ôû Nhaät Baûn. Haàu heát caùc khoái u laø laønh tính, trong ñoù u Warthin laø
thöôøng gaëp nhaát. Trong caùc u aùc tính, taàn suaát cuûa ung thö bieåu moâ daïng bieåu bì
nhaày (mucoepidermoid carcinoma) laø cao nhaát. Moái lieân quan giöõa u tuyeán nöôùc
boït vaø X quang nha khoa ñaõ ñöôïc chæ ra, maëc duø moái lieân quan naøy coù khaû naêng laø
haäu quaû cuûa vieäc chuïp X quang nhieàu ñeå khaûo saùt caùc trieäu chöùng cuûa moät khoái u
ñang toàn taïi, thay vì lieàu tia X duøng trong nha khoa gaây ra khoái u.
Ung thö vuù
Tuyeán vuù cuûa phuï nöõ raát nhaïy vôùi ung thö do böùc xaï gaây ra. Caùc nghieân cöùu ñoaøn
heä chöùng minh moái lieân heä tuyeán tính giöõa nguy cô vaø lieàu. Nguy cô cao hôn ñaùng
keå khi phôi nhieãm tröôùc tuoåi 20.
Ung thö naõo vaø heä thaàn kinh
Thai nhi tieáp xuùc vôùi tia X chaån ñoaùn vaø beänh nhaân tieáp xuùc vôùi lieàu xaï trò ôû thôøi
thô aáu hoaëc luùc tröôûng thaønh (lieàu trung bình cho trung naõo khoaûng 1 Gy) cho thaáy
soá löôïng quaù möùc caùc u naõo laønh vaø aùc tính. Caùc nghieân cöùu beänh-chöùng cho thaáy
moái lieân quan giöõa u maøng naõo (meningiomas) trong soï vaø X quang y hoaëc nha
khoa tröôùc ñoù. Tuy nhieân, moái lieân quan naøy coù theå laø do nhieàu phim X quang nha
khoa ñöôïc chuïp ñeå khaûo saùt trieäu chöùng ñau maët do khoái u gaây ra hôn laø böùc xaï
gaây ra nhieàu khoái u maøng naõo.
Caùc hieäu öùng di truyeàn
Hieäu öùng di truyeàn laø nhöõng thay ñoåi ñöôïc thaáy ôû con caùi cuûa nhöõng caù theå bò chieáu
xaï. Chuùng laø haäu quaû cuûa söï toån thöông DNA trong caùc teá baøo maàm. ÔÛ möùc phôi
nhieãm thaáp, nhö gaëp trong nha khoa, chuùng ít quan troïng hôn nhieàu so vôùi sinh ung
thö. Kieán thöùc cuûa chuùng ta veà nhöõng hieäu öùng di truyeàn cuûa böùc xaï ôû ngöôøi phaàn lôùn
ñeán töø nhöõng ngöôøi coøn soáng soùt sau vuï noå bom nguyeân töû. Cho ñeán nay, khoâng coù

10. toån thöông di truyeàn lieân quan böùc xaï naøo nhö vaäy ñöôïc chöùng minh. Khoâng coù söï gia
taêng keát cuïc thai kyø baát lôïi, leukemia hoaëc caùc ung thö khaùc, hoaëc chaäm taêng tröôûng
vaø phaùt trieån ôû treû em cuûa nhöõng ngöôøi soáng soùt sau noå bom nguyeân töû. Töông töï, caùc
nghieân cöùu ôû treû em coù cha meï ñöôïc xaï trò cho thaáy khoâng coù söï gia taêng coù theå phaùt
hieän ñöôïc trong taàn suaát cuûa beänh di truyeàn. Nhöõng phaùt hieän naøy khoâng loaïi tröø ñöôïc
khaû naêng laø toån thöông nhö vaäy xaûy ra ôû moät taàn suaát raát thaáp.
Hieäu öùng taát ñònh (Deterministic Effects)
Hieäu öùng taát ñònh cuûa böùc xaï ñöôïc gaây ra bôûi söï gieát teá baøo (cell killing) vaø laø haäu
quaû cuûa söï cheát teá baøo (cell death) ñoái vôùi chöùc naêng cuûa moät moâ hoaëc cô quan. Hieäu
öùng taát ñònh chæ bieåu hieän khi moâ hoaëc cô quan tieáp xuùc böùc xaï vöôït möùc ngöôõng. Ñoä
lôùn cuûa ngöôõng lieàu phuï thuoäc vaøo loaïi moâ. ÔÛ lieàu döôùi ngöôõng, hieäu öùng naøy khoâng
xaûy ra. Haàu heát caù nhaân nhaän lieàu cao hôn lieàu ngöôõng seõ bieåu hieän hieäu öùng. Möùc ñoä
traàm troïng cuûa hieäu öùng naøy tyû leä thuaän vôùi lieàu: lieàu caøng cao, hieäu öùng caøng traàm
troïng. X quang chaån ñoaùn ñöôïc thieát keá ñeå giöõ lieàu chieáu naèm döôùi lieàu ngöôõng, vaø
do ñoù hieäu öùng taát ñònh khoâng gaëp trong chuïp X quang haøm maët. Tuy nhieân, nha só seõ
thöôøng xuyeân gaëp phaûi nhöõng beänh nhaân traûi qua xaï trò caùc khoái u aùc vuøng ñaàu coå.
Nhöõng phaùc ñoà xaï trò naøy söû duïng lieàu vöôït quaù ngöôõng cho caùc moâ khaùc nhau, nhöõng
hieäu öùng naøy ñöôïc moâ taû trong phaàn tieáp theo.
Gieát teá baøo
Cheát teá baøo trong nguyeân phaân (Mitotic death)
Cô cheá chuû yeáu cuûa gieát teá baøo do böùc xaï laø cheát teá baøo trong nguyeân phaân (coøn
goïi laø thaûm hoïa phaân baøo-mitotic catastrophe), xaûy ra do bieán loaïn NST vaø bieán
loaïn nhieãm saéc töû gaây cheát (Hình 2.5). Ñoä nhaïy böùc xaï (radiosensitivity) cuûa teá
baøo ñoái vôùi cô cheá cheát naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi toác ñoä phaân baøo (mitotic rate) vaø
möùc ñoä bieät hoùa. Moái quan heä naøy ñöôïc goïi laø ñònh luaät Bergonieù vaø Tribondeau,
ñeå vinh danh caùc nhaø sinh (vaät) hoïc phoùng xaï (radiobiologists) ñaõ moâ taû laàn ñaàu
tieân moái quan heä naøy.
Ñoä nhaïy böùc xaï cuûa teá baøo ñoái vôùi thaûm hoïa phaân baøo 
Ñònh luaät naøy döï ñoaùn raèng caùc teá baøo phaân chia nhanh seõ nhaïy böùc xaï
(radiosensitive) nhieàu hôn vaø caùc teá baøo chuyeân bieät sau phaân baøo seõ khaùng böùc
xaï (radioresistant) nhieàu nhaát; noù ñuùng vôùi haàu heát caùc loaïi teá baøo. Döïa theo coâng
trình cuûa Bergonieù vaø Tribondeau, Casarett ñaõ moâ taû caùc loaïi teá baøo rieâng bieät döïa
treân ñoä nhaïy böùc xaï cuûa chuùng (Baûng 2.2). Heä thoáng phaân loaïi naøy giuùp hieåu ñöôïc
ñoä nhaïy caûm cuûa moâ vaø cô quan rieâng bieät ñeå bieåu hieän caùc hieäu öùng taát ñònh.

11. Baûng 2.2: Phaân loaïi teá baøo theo ñoä nhaïy böùc xaï cuûa Casarett
ÑAËC TRÖNG
Ñoä nhaïy
böùc xaï
Loaïi teá baøo Phaân baøo Bieät hoùa Ví duï
Nhaïy cao I. Vegetative
intermitotic (VIM)
Nhanh Khoâng TB ñaùy nieâm
maïc mieäng, TB
goác tuûy xöông
Nhaïy
töông ñoái
II. Differentiating
intermitotic (DIM)
Bình thöôøng Ít Tuûy baøo(3)
, tinh
baøo(4)
Trung gian III. TB moâ lieân keát
ña naêng (MCT)
Nguyeân baøo sôïi,
TB noäi moâ
Khaùng
töông ñoái
IV. Reverting
postmitotic (RPM)
Khoâng bình thöôøng,
nhöng coù theå ñöôïc kích
thích ñeå phaân chia
Ñaày ñuû TB gan
Khaùng cao V. Fixed
postmitotic (FPM)
Khoâng Cao Neuron, TB cô
(3)
Myelocytes, (4)
Spermatocytes, TB: teá baøo.
Nguoàn: Rubin P, Casarett GW. Clinical Radiation Pathology. Philadelphia: W.B.
Saunders; 1968.
Cheát teá baøo theo laäp trình (Apoptosis/programmed cell death)
Lymphocytes laø teá baøo ôû ñoäng vaät coù vuù nhaïy vôùi böùc xaï nhaát vaø laø moät ngoaïi leä
cuûa ñònh luaät Bergonieù vaø Tribondeau. Töông töï vaäy, nang thanh dòch (serous
acini) cuûa tuyeán nöôùc boït cuõng raát nhaïy böùc xaï, maëc duø chuùng khoâng phaân baøo
nhanh. Trong caùc loaïi teá baøo naøy, apoptosis laø cô cheá chuû yeáu cuûa cheát teá baøo do
böùc xaï. Trong cô cheá naøy, toån thöông do böùc xaï gaây ra moät loaït caùc söï kieän ñöôïc
laäp trình, nhanh choùng gaây cheát teá baøo trong vaøi giôø sau khi phôi nhieãm böùc xaï.
Khoâng gioáng nhö thaûm hoïa phaân baøo, cheát teá baøo theo laäp trình khoâng ñoøi hoûi teá
baøo phaûi traûi qua nguyeân phaân, vaø teá baøo cheát ôû kyø trung gian (interphase). Coù
baèng chöùng maïnh raèng nhöõng tín hieäu ban ñaàu ñoái vôùi cheát teá baøo theo laäp trình
ñöôïc kích hoaït bôûi toån thöông DNA do böùc xaï. Gen öùc cheá u (tumor suppressor
gene) p53 laø moät yeáu toá ñieàu hoøa chính cuûa apoptosis.
Baèng chöùng gaàn ñaây töø caùc teá baøo nuoâi caáy ñaõ chöùng minh hieäu öùng bystander,
trong ñoù caùc teá baøo ôû gaàn teá baøo bò chieáu xaï, nhöng khoâng tröïc tieáp phôi nhieãm, coù
bieåu hieän toån thöông do böùc xaï gaây ra. Ñoùng goùp cuûa hieäu öùng naøy ñoái vôùi söï cheát
teá baøo in vivo vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh.
Ñoä nhaïy böùc xaï cuûa moâ hoaëc cô quan phuï thuoäc vaøo lieàu böùc xaï vaø ñoä nhaïy cuûa
loaïi teá baøo caáu taïo neân noù (Hoäp 2.2). Bieåu hieän cuûa hieäu öùng taát ñònh phaûn aùnh

12. haäu quaû cuûa cheát teá baøo ñoái vôùi chöùc naêng cuûa moâ hoaëc cô quan bò chieáu xaï. Hieäu
öùng ngaén haïn coù theå trôû neân roõ raøng trong vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy vaø laø keát quaû cuûa
söï giaûm soá löôïng teá baøo tröôûng thaønh trong moâ. Hieäu öùng taát ñònh daøi haïn (phaùt
trieån trong nhieàu thaùng vaø nhieàu naêm sau phôi nhieãm) chuû yeáu ñöôïc gaây ra bôûi caùi
cheát cuûa caùc teá baøo ñang nhaân ñoâi (replicating cells), thay theá baèng moâ sôïi, vaø toån
thöông ñoái vôùi maïch maùu nhoû.
Hoäp 2.2: Ñoä nhaïy böùc xaï töông ñoái cuûa caùc cô quan
Cao Trung bình Thaáp
Heä thoáng baïch huyeát
Tuûy xöông
Tinh hoaøn
Ruoät
Nieâm maïc
Maïch maùu nhoû
Suïn ñang taêng tröôûng
Xöông ñang taêng tröôûng
Tuyeán nöôùc boït
Phoåi
Thaän
Gan
Neuron
Cô
Hieäu öùng böùc xaï taát ñònh treân phoâi thai vaø thai nhi
Phoâi thai vaø thai nhi nhaïy böùc xaï nhieàu hôn ñaùng keå so vôùi ngöôøi tröôûng thaønh vì haàu
heát caùc teá baøo phoâi thai töông ñoái khoâng bieät hoùa vaø phaân baøo nhanh. AÛnh höôûng cuûa
böùc xaï treân phoâi vaø thai ñaõ ñöôïc nghieân cöùu roäng raõi treân ñoäng vaät, chuû yeáu laø loaøi
gaëm nhaám. Döõ lieäu veà taùc ñoäng treân phoâi vaø thai ngöôøi ñöôïc laáy töø caùc nghieân cöùu ôû
nhöõng ngöôøi mang thai coøn soáng soùt sau vuï noå bom nguyeân töû, vaø töø nhöõng ñöùa treû coù
meï bò phôi nhieãm böùc xaï chaån ñoaùn hoaëc ñieàu trò trong luùc mang thai. Keát luaän chung
töø caùc nghieân cöùu naøy ñöôïc toùm taét nhö sau.
 Nhöõng taùc ñoäng phuï thuoäc vaøo lieàu vaø tuoåi thai (gestational age) luùc bò chieáu xaï.
 Chieáu xaï trong giai ñoaïn tröôùc laøm toå (preimplantation) (0-9 ngaøy ôû ngöôøi) gaây
cheát phoâi. Ngöôõng cho taùc ñoäng naøy ñöôïc öôùc tính laø 100 mGy—gaáp khoaûng
14.000 laàn so vôùi lieàu thai nhi nhaän töø vieäc chuïp X quang nha khoa. So saùnh, lieàu
cho phoâi vaø thai töø böùc xaï neàn töï nhieân laø khoaûng 0.5-1 mSv trong 9 thaùng mang
thai.
 ÔÛ ngöôøi, söï chieáu xaï leân thai nhi coù lieân heä vôùi taät ñaàu nhoû microcephaly (chieáu
xaï khi mang thai 8- 15 tuaàn) vaø chaäm phaùt trieån trí tueä (chieáu xaï khi mang thai 8-
25 tuaàn). Lieàu ngöôõng cho caùc taùc ñoäng naøy laø 0.3 Gy— cao hôn gaáp 42.000 laàn so
vôùi lieàu thai nhi nhaän töø vieäc chuïp X quang raêng haøm maët.
Ñuïc thuûy tinh theå
Toån thöông do böùc xaï ion hoùa ñoái vôùi thuûy tinh theå gaây ra ñuïc thuûy tinh theå. Gaàn ñaây,
UÛy ban quoác teá veà baûo veä böùc xaï ICRP ñaõ ñeà xuaát ngöôõng lieàu thaáp hôn cho vieäc gaây
ra ñuïc thuûy tinh theå—0.5 Gy ñoái vôùi böùc xaï coù LET thaáp nhö tia X, thay theá öôùc tính

13. tröôùc ñoù laø 2 Gy. Caùc öôùc tính cuûa Hoäi ñoàng quoác gia veà baûo veä vaø ño löôøng böùc xaï
NCRP veà lieàu ngöôõng cao hôn moät ít, ôû möùc 1-2 Gy, ñoái vôùi ñuïc thuûy tinh theå. Lieàu
haáp thuï ôû thuûy tinh theå trong chuïp X quang raêng haøm maët laø töø 0.02- 0.4 mGy—thaáp
hôn ít nhaát 1250 laàn so vôùi öôùc tính cuûa ICRP.
AÛNH HÖÔÛNG CUÛA XAÏ TRÒ LEÂN KHOANG MIEÄNG
Nha só coù theå tieáp nhaän nhöõng beänh nhaân ñaõ hoaëc ñang xaï trò ung thö vuøng ñaàu coå.
Thoâng thöôøng, xaï trò ñöôïc keát hôïp vôùi phaãu trò vaø hoùa trò.
Xaï trò ñöôïc thöïc hieän vôùi nhieàu lieàu nhoû haøng ngaøy goïi laø phaân lieàu (fractions). Söï
phaân lieàu nhö vaäy laøm taêng khaû naêng phaù huûy khoái u so vôùi moät lieàu lôùn duy nhaát.
Phaân lieàu cuõng cho pheùp söï söûa chöõa teá baøo taêng leân ôû moâ bình thöôøng xung quanh
khoâng theå traùnh ñöôïc söï nhieãm xaï. Phaân lieàu cuõng laøm taêng haøm löôïng oxy trung bình
trong khoái u ñöôïc chieáu xaï, khieán caùc teá baøo u nhaïy tia xaï hôn. Ñieàu naøy laø do vieäc
tieâu dieät caùc teá baøo u ñang phaân chia nhanh choùng vaø thu nhoû khoái u sau vaøi phaân lieàu
ñaàu tieân, laøm giaûm khoaûng caùch maø oxy phaûi khueách taùn töø maïch maùu nhoû qua khoái u
ñeán caùc teá baøo u coøn soáng soùt. Thoâng thöôøng, phaân lieàu 2 Gy haøng ngaøy ñöôïc aùp duïng
cho möùc lieàu 10 Gy/tuaàn. Lieäu trình ñöôïc tieáp tuïc trong 6-7 tuaàn cho ñeán khi ñaït toång
lieàu 60-70 Gy. Hình 2.6 toùm taét trình töï thôøi gian xuaát hieän cuûa caùc bieán chöùng vuøng
mieäng töø lieäu phaùp naøy. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, moät kyõ thaät 3 chieàu môùi ñöôïc goïi
laø xaï trò ñieàu bieán lieàu IMRT (intensity-modulated radiotherapy) ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå
kieåm soaùt söï phaân lieàu vôùi söï chính xaùc cao, giaûm thieåu nhieãm xaï cho moâ bình thöôøng
laân caän.
(Nguoàn: Kielbassa AM, Hinkelbein W, Hellwig E, Meyer-Lückel H. Radiation-related
damage to dentition. Lancet Oncol. 2006;7:326–335.)
Hình 2.6: Caùc bieán chöùng
vuøng mieäng. Trình töï thôøi gian
xuaát hieän ñieån hình cuûa caùc
bieán chöùng trong vaø sau moät
quaù trình xaï trò vuøng ñaàu coå.
Vuøng boùng môø xanh trong 6
tuaàn ñaàu ñaïi dieän cho lieàu tích
luõy. Boùng môø trong caùc thanh
cho thaáy möùc ñoä nghieâm troïng
cuûa bieán chöùng. Löu yù söï
phuïc hoài vò giaùc vaø söï laønh
thöông cuûa vieâm nieâm maïc.
Nhöõng thay ñoåi vaãn toàn taïi
sau 2 naêm coù nguy cô toàn taïi
suoát ñôøi.
Lieàu xaï trò (Gy)
Bieánchöùng
Sau xaï tròTrong xaï trò

14. Nieâm maïc mieäng
Nieâm maïc mieäng coù lôùp ñaùy goàm nhöõng teá baøo ñaàu doøng (progenitor cells) phaân chia
nhanh, nhaïy böùc xaï. Vaøo cuoái tuaàn thöù 2 cuûa lieäu phaùp xaï trò, söï cheát teá baøo gaây ra
phaûn öùng vieâm vaø nieâm maïc baét ñaàu xuaát hieän caùc vuøng ñoû vaø vieâm (vieâm nieâm
maïc). Trong quaù trình xaï trò, nieâm maïc bò chieáu tia taùch ra khoûi moâ lieân keát beân döôùi
vaø taïo thaønh giaû maïc coù maøu traéng ñeán vaøng (lôùp bieåu moâ bò bong ra) (Hình 2.7). Vaøo
cuoái lieäu phaùp, nieâm maïc vieâm traàm troïng nhaát, söï khoù chòu ôû möùc toái ña, vaø vieäc aên
uoáng trôû neân khoù khaên. Veä sinh raêng mieäng toát laøm giaûm thieåu nhieãm truøng. Thuoác teâ
boâi taïi choã coù theå ñöôïc yeâu caàu taïi böõa aên. Nhieãm naám thöù phaùt bôûi Candida albicans
laø moät bieán chöùng thöôøng gaëp vaø caàn ñöôïc ñieàu trò.
Sau khi hoaøn taát xaï trò, nieâm maïc laønh thöông nhanh choùng. Söï laønh thöông thöôøng
hoaøn taát trong khoaûng 2 thaùng. Tuy nhieân, söï xô hoùa moâ lieân keát beân döôùi laøm cho
nieâm maïc trôû neân teo (atrophic), moûng, vaø voâ maïch töông ñoái (relatively avascular).
Tình traïng teo nieâm maïc gaây khoù cho vieäc mang haøm giaû bôûi vì haøm giaû coù theå gaây
loeùt moâ bò toån thöông. Nguyeân nhaân cuûa loeùt cuõng coù theå laø hoaïi töû do tia xaï hoaëc söï
taùi phaùt cuûa khoái u. Sinh thieát coù theå ñöôïc chæ ñònh ñeå chaån ñoaùn phaân bieät.
Nuï vò giaùc
Nuï vò giaùc nhaïy vôùi böùc xaï. Lieàu trong phaïm vi trò lieäu gaây maát vò giaùc trong tuaàn thöù
2 hoaëc thöù 3 xaï trò, vaø vò giaùc thöôøng giaûm theo heä soá 1000-10.000 trong thôøi gian xaï
trò. Vò ñaéng vaø vò chua bò aûnh höôûng nghieâm troïng hôn neáu 2/3 sau cuûa löôõi bò chieáu
xaï, vò maën vaø ngoït bò aûnh höôûng nhieàu khi 1/3 tröôùc cuûa löôõi bò chieáu xaï. Söï thay ñoåi
trong nöôùc boït cuõng moät phaàn gaây ra giaûm vò giaùc. Maát vò giaùc thì coù theå phuïc hoài,
thôøi gian phuïc hoài töø 2-4 thaùng.
Tuyeán nöôùc boït
Tuyeán nöôùc boït raát nhaïy vôùi böùc xaï, maëc duø caùc teá baøo caáu taïo cuûa chuùng töông ñoái
bieät hoùa. Ñieàu naøy coù theå laø do söï cheát theo laäp trình cuûa caùc teá baøo nang tuyeán bôûi
böùc xaï. Caùc phaùc ñoà xaï trò coá gaéng giôùi haïn lieàu tích luõy ñeán tuyeán mang tai xuoáng
khoaûng 25 Gy, ñeå chöùc naêng tuyeán nöôùc boït coù theå ñöôïc phuïc hoài sau xaï trò. Lieàu giôùi
haïn ñoái vôùi tuyeán döôùi haøm laø 39 Gy, tuyeán naøy khaùng xaï nhieàu hôn tuyeán mang tai.
Trong tuaàn ñaàu xaï trò, beänh nhaân bò giaûm khoaûng 50% löu löôïng nöôùc boït, ñöôïc cho laø
Hình 2.7: Vieâm nieâm maïc khaåu caùi
cöùng vaø meàm. Beänh nhaân naøy ñang
ôû giai ñoaïn cuoái cuûa lieäu trình xaï
trò, coù bieåu hieän moät phaûn öùng vieâm
ôû nieâm maïc mieäng vaø caùc vuøng giaû
maïc traéng, nôi bieåu moâ mieäng taùch
ra khoûi moâ lieân keát beân döôùi.

15. do söï cheát theo laäp trình cuûa caùc teá baøo nang tuyeán. Löu löôïng nöôùc boït giaûm daàn
xuoáng döôùi 10% trong voøng 1 naêm. Nhöõng thay ñoåi muoän trong tuyeán bao goàm xô
hoùa, töôùi maùu giaûm, aûnh höôûng ñeán vieäc phuïc hoài chöùc naêng tuyeán nöôùc boït. Chöùc
naêng tuyeán coøn laïi phuï thuoäc vaøo lieàu. ÔÛ lieàu döôùi 45 Gy, chæ 5% beänh nhaân bò maát
chöùc naêng vónh vieãn, ñöôïc xaùc ñònh ôû thôøi ñieåm 5 naêm sau xaï trò. ÔÛ lieàu 60 Gy trôû leân,
con soá naøy taêng leân 50%. Vieäc söû duïng IMRT giuùp baûo toàn caùc tuyeán nöôùc boït beân
ñoái dieän vaø do ñoù laøm giaûm thieåu vieäc maát chöùc naêng tuyeán nöôùc boït.
Maát chöùc naêng saûn xuaát nöôùc boït daãn ñeán tình traïng khoâ mieäng (xerostomia), taùc
ñoäng ñaùng keå ñeán chaát löôïng cuoäc soáng. Beänh nhaân khoâ mieäng gaëp raéc roái trong vieäc
nhai vaø nuoát. Caùc tính chaát sinh hoùa cuûa nöôùc boït khaùc ñi—nöôùc boït coù pH thaáp hôn,
trung bình laø 5.5 ôû beänh nhaân xaï trò so vôùi 6.5 ôû ngöôøi bình thöôøng. pH naøy ñuû thaáp
ñeå coù theå khôûi ñaàu quaù trình khöû khoaùng cuûa men raêng bình thöôøng. Khaû naêng ñeäm
cuûa nöôùc boït cuõng giaûm. Nöôùc boït nhaân taïo coù theå giuùp phuïc hoài chöùc naêng.
Saâu raêng do xaï trò
Saâu raêng do tia xaï (Radiation caries) laø moät daïng saâu raêng lan nhanh (rampant form)
coù theå xaûy ra ôû beänh nhaân bò khoâ mieäng do tia xaï. Saâu raêng laø keát quaû cuûa nhöõng thay
ñoåi trong caùc tuyeán nöôùc boït vaø nöôùc boït, bao goàm giaûm löu löôïng, giaûm pH, giaûm
khaû naêng ñeäm, taêng ñoä nhôùt vaø thay ñoåi heä vi khuaån mieäng. Beänh nhaân ñöôïc xaï trò ôû
vuøng mieäng coù söï gia taêng Streptococcus mutans, Lactobacillus, vaø Candida. Nöôùc boït
coøn laïi ôû ngöôøi bò khoâ mieäng cuõng coù noàng ñoä ion Ca2+
thaáp ; daãn ñeán khaû naêng hoøa
tan caáu truùc raêng lôùn hôn vaø söï taùi khoaùng giaûm. Do hoaït ñoäng laøm saïch cuûa nöôùc boït
giaûm hoaëc khoâng coù, caùc maûnh vuïn thöùc aên tích tuï nhanh choùng.
Veà maët laâm saøng, coù 3 daïng saâu raêng do tia xaï. Thöôøng gaëp nhaát laø sang thöông
lan roäng ôû beà maët taán coâng maët ngoaøi, maët nhai, caïnh caén vaø maët trong (Hình 2.8).
Moät daïng khaùc chuû yeáu lieân quan ñeán xeâ maêng raêng vaø ngaø ôû vuøng coå raêng. Sang
thöông naøy coù theå tieán trieån voøng quanh raêng vaø daãn ñeán maát thaân raêng. Daïng thöù ba
laø nhieãm saéc ñen toaøn boä thaân raêng. Caïnh caén coù theå bò moøn roõ reät. Daïng keát hôïp cuûa
caùc sang thöông naøy cuõng xaûy ra ôû moät soá beänh nhaân. Vò trí, dieãn tieán nhanh, vaø taán
coâng lan roäng phaân bieät saâu raêng do tia xaï. Cuõng coù baèng chöùng cho thaáy saâu raêng do
tia xaï coù nhieàu khaû naêng daãn ñeán sang thöông vieâm quanh choùp neáu xöông quanh
choùp raêng nhaän moät lieàu böùc xaï cao.
Phöông phaùp toát nhaát ñeå laøm giaûm saâu raêng do tia xaï laø ngaäm gel trung tính chöùa
natri fluoride 1% vôùi khay ngaäm caù nhaân haøng ngaøy. Nhöõng keát quaû toát nhaát seõ ñaït
ñöôïc vôùi söï keát hôïp cuûa caùc thuû thuaät nha khoa phuïc hoài, veä sinh raêng mieäng toát, cheá
ñoä aên uoáng haïn cheá thöïc phaåm gaây saâu raêng (cariogenic foods), vaø söû duïng gel natri
fluoride taïi choã. Söï hôïp taùc cuûa beänh nhaân trong vieäc duy trì veä sinh raêng mieäng laø voâ
cuøng quan troïng bôûi vì saâu raêng do tia xaï laø moái ñe doïa suoát ñôøi. Raêng coù loã saâu to
hoaëc coù vaán ñeà nha chu thöôøng ñöôïc nhoå tröôùc khi xaï trò.

16. Raêng
AÛnh höôûng treân raêng phuï thuoäc vaøo giai ñoaïn phaùt trieån cuûa raêng. Neáu phôi nhieãm
xaûy ra ôû giai ñoaïn sôùm, tia xaï coù theå phaù huûy nuï raêng (tooth bud). ÔÛ raêng ñaõ phaùt
trieån ñöôïc moät phaàn, chieáu xaï coù theå öùc cheá söï bieät hoùa teá baøo, gaây ra nhöõng dò daïng
baát thöôøng vaø ngaên chaën söï taêng tröôûng chung. Phôi nhieãm nhö vaäy coù theå laøm chaäm
hoaëc laøm ngöng söï hình thaønh chaân raêng, nhöng cô cheá moïc raêng thì töông ñoái khaùng
böùc xaï. Raêng bò chieáu xaï, coù söï hình thaønh chaân raêng thay ñoåi thöôøng moïc, ngay caû
khi khoâng coù chaân raêng. Noùi chung, möùc ñoä traàm troïng cuûa toån thöông phuï thuoäc vaøo
lieàu. Treû em ñöôïc xaï trò xöông haøm coù theå bieåu hieän nhöõng khieám khuyeát trong boä
raêng vónh vieãn, nhö chaäm phaùt trieån chaân raêng, raêng luøn (dwarfed teeth), hoaëc khoâng
hình thaønh moät hoaëc nhieàu raêng (Hình 2.9).
Hình 2.9: Baát thöôøng raêng sau xaï trò ôû hai beänh nhaân. Beänh nhaân 1, nöõ 9 tuoåi, ñöôïc xaï
trò lieàu 35 Gy luùc 4 tuoåi do beänh Hodgkin, coù caùc chaân raêng cöûa keùm phaùt trieån
nghieâm troïng vôùi söï ñoùng choùp sôùm luùc 8 tuoåi (A) vaø chaäm phaùt trieån thaân raêng coái
nhoû 2 haøm döôùi, söï phaùt trieån cuûa caùc chaân raêng cöûa, nanh, coái nhoû haøm döôùi bò chaën
Hình 2.8: Saâu raêng do tia xaï. Chuù
yù söï maát caáu truùc lan roäng treân maët
nhai cuûa caùc raêng döôùi töø tình traïng
khoâ mieäng do xaï trò.

17. laïi luùc 9 tuoåi (B). Beänh nhaân 2 (C), nam 10 tuoåi, ñöôïc xaï trò xöông haøm vôùi lieàu 41 Gy
luùc 4 tuoåi, söï phaùt trieån cuûa chaân raêng bò chaën laïi ôû taát caû raêng vónh vieãn vôùi moät raêng
coái söõa bình thöôøng. ([A] and [B], Courtesy Mr. P. N. Hirschmann, Leeds, UK. [C],
Courtesy Dr. James Eischen, San Diego, California.)
Xöông
Toån thöông chuû yeáu ñoái vôùi xöông tröôûng thaønh laø do böùc xaï laøm toån thöông heä maïch
maùu cuûa maøng ngoaøi xöông hay ngoaïi coát maïc (periosteum) vaø xöông voû. Hoaïi töû
xöông do tia xaï (Osteoradionecrosis: ORN) laø moät bieán chöùng muoän cuûa xaï trò, xaûy ra
khi moät vuøng xöông bò chieáu xaï cheát. ORN ñöôïc ñònh nghóa chính thöùc laø “moät vuøng
moâ xöông bò chieáu xaï khoâng theå laønh thöông trong thôøi gian 3 thaùng, khoâng coù khoái u
coøn soùt hay taùi phaùt; vaø khi caùc nguyeân nhaân gaây hoaïi töû xöông khaùc ñöôïc loaïi tröø”
(Hình 2.10). Moät moâ hình ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi laø nhöõng thay ñoåi vi maïch do tia
xaï gaây ra daãn ñeán moät tình traïng giaûm oxy moâ (hypoxia), giaûm töôùi maùu
(hypovascularity), vaø giaûm saûn teá baøo (hypocellularity), do ñoù laøm xaùo troän caân baèng
noäi moâi cuûa xöông (bone homeostasis), vaø daãn ñeán veát thöông maïn tính, khoâng laønh.
Xô hoùa do tia xaï cuõng goùp phaàn daãn ñeán ORN. Toån thöông teá baøo do böùc xaï gaây ra
moät loaït phaûn öùng vieâm maïn tính vaø hoaït ñoäng taïo xô khoâng ñieàu tieát xung quanh
thaønh maïch maùu, laøm traàm troïng theâm phaûn öùng xô hoùa maïn tính (chronic fibrotic
response) trong caû xöông vaø nieâm maïc phuû beân treân.
Hình 2.10: Hoaïi töû xöông do tia xaï bieåu hieän laø moät vuøng xöông loä ra trong tröôøng
chieáu. Löu yù söï maát nieâm maïc mieäng (muõi teân).
ORN thöôøng bieåu hieän sau 6-12 thaùng xaï trò nhöng coù theå phaùt trieån baát cöù luùc naøo, töø
vaøi thaùng ñeán nhieàu naêm sau xaï trò. Tyû leä maéc ORN laø khoaûng 5%-7% ñoái vôùi xaï trò
thoâng thöôøng, IMRT, vaø xaï trò aùp saùt (brachytherapy). ORN thöôøng gaëp ôû haøm döôùi
hôn haøm treân, coù theå do söï töôùi maùu töông ñoái thaáp hôn ôû haøm döôùi. Nguy cô ORN
phuï thuoäc vaøo lieàu vaø taêng 11 laàn khi lieàu ñeán xöông quaù 66 Gy. Khi lieàu döôùi 60 Gy,
ORN laø khoâng chaéc, vaø noù hieám xaûy ra neáu lieàu döôùi 50 Gy. Caùc yeáu toá nguy cô quan
troïng coù yù nghóa laâm saøng bao goàm raêng saâu, beänh nha chu, vaø sang chaán do nhoå raêng

18. hoaëc do haøm giaû khoâng khít saùt. Giaõn roäng khoaûng daây chaèng nha chu doïc theo chaân
raêng haøm döôùi laø trieäu chöùng thöôøng gaëp ôû xöông haøm döôùi ñöôïc xaï trò maø khoâng caàn
ñieàu trò neáu xöông laân caän khoâng bò tieâu. Khi beänh tieán trieån, söï phaù huûy xöông trôû
neân roõ raøng treân X quang khi caùc vuøng thaáu quang loang loå vôùi caùc maûnh xöông hoaïi
töû caûn quang. Söï phaù huûy xöông coù theå ñuû traàm troïng ñeå gaây ra gaõy xöông beänh lyù
(pathologic fracture) (Hình 2.11A vaø B).
Hình 2.11: (A) Phim toaøn caûnh ñöôïc chuïp ñeå ñaùnh giaù raêng vaø xöông haøm ôû moät beänh
nhaân sau xaï trò cho thaáy söï tieâu xöông oå nheï. (B) Phim toaøn caûnh cuûa beänh nhaân naøy
ñöôïc chuïp 3 naêm sau ñoù cho thaáy söï phaù huûy xöông lan roäng ôû vuøng goùc haøm traùi, keùo
daøi ñeán voû xöông beân döôùi.
Chaêm soùc raêng mieäng tröôùc xaï trò laø raát quan troïng ñeå haïn cheá ñeán toái thieåu nguy
cô ORN. Raêng saâu phaûi ñöôïc traùm tröôùc xaï trò. Caùc bieän phaùp veä sinh raêng mieäng
phoøng ngöøa vaø söû duïng fluoride taïi choã phaûi ñöôïc nhaán maïnh. Raêng bò saâu lôùn hoaëc
coù söï naâng ñôõ nha chu keùm coù theå ñöôïc nhoå tröôùc 2-3 tuaàn ñeå veát thöông nhoå raêng
laønh roài môùi baét ñaàu xaï trò.
Quaûn lyù sau xaï trò cuõng quan troïng khoâng keùm. Khaùm raêng mieäng ñònh kyø vaø chuïp
X quang seõ cho pheùp phaùt heän saâu raêng vaø vieâm quanh choùp. Lieàu böùc xaï töø vieäc

19. chuïp X quang chaån ñoaùn laø khoâng ñaùng keå so vôùi löôïng nhaän ñuoäc trong xaï trò vaø
khoâng neân ngaên caûn vieäc chuïp X quang khi coù chæ ñònh. Nhoå raêng ôû vuøng xöông haøm
ñöôïc xaï trò phaûi ñöôïc thöïc hieän vôùi sang chaán toái thieåu. Haøm giaû coù theå caàn ñöôïc ñieàu
chænh ñeå laøm giaûm nguy cô ñau do haøm giaû.
Cô
Böùc xaï coù theå gaây ra vieâm vaø xô hoùa, daãn ñeán söï co thaét (contracture) vaø khít haøm
(trismus) ôû caùc cô nhai. Cô caén hay cô chaân böôùm thöôøng bò aûnh höôûng. Haù mieäng haïn
cheá thöôøng baét ñaàu khoaûng 2 thaùng sau khi xaï trò hoaøn taát, vaø tieán trieån sau ñoù. Caùc
baøi taäp môû mieäng raát höõu ích ñeå laøm giaûm thieåu khít haøm.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
Hall EJ, Giaccia AJ. Radiobiology for the Radiologist. 7th ed. Philadelphia: Lippincott
Williams & Wilkins; 2011.
Joiner M, van der Kogel A. Basic Clinical Radiobiology. 4th ed. Hodder Arnold:
London; 2002.
National Research Council. Health Risks from Exposure to Low Levels of Ionizing
Radiation: BEIR VII Phase. Washington, DC: The National Academies Press; 2006.
Radiation-Induced Cancer
Hall EJ. Is there a place for quantitative risk assessment? J Radiol Prot.
2009;29(0):A171–A184.
Hanahan D, Weinberg Robert A. Hallmarks of cancer: the next generation. Cell.
2011;144(5):646–674.
Mossman KL. The LNT debate in radiation protection: Science vs. Policy. Dose
Response. 2012;10(2):190–202.
Ozasa K, Shimizu Y, Suyama A, et al. Studies of the mortality of atomic bomb
survivors, Report 14, 1950-2003: an overview of cancer and noncancer diseases.
Radiat Res. 2012;177:229–243.
Preston DL, Shimizu Y, Pierce DA, et al. Studies of mortality of atomic bomb
survivors. Report 13: solid cancer and noncancer disease mortality: 1950-1997. Radiat
Res. 2003;160:381–407.
Ron E, Saftlas AF. Head and neck radiation carcinogenesis: epidemiologic evidence.
Otolaryngol Head Neck Surg. 1996;115(5):403–408.
Tetradis S, White SC, Service SK. Dental X-rays and risk of meningioma; the Jury is
still out. J Evid Based Dent Pract. 2012;12(3):174–177.
Heritable Effects
United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation. Hereditary
effects of radiation; 2001. http://www.unscear.org/unscear/en/publications/2001.html.
Accessed January 10, 2018.

20. Cell Killing
Eriksson D, Stigbrand T. Radiation-induced cell death mechanisms. Tumour Biol.
2010;31(4):363–372.
Hall EJ. The bystander effect. Health Phys. 2003;85(1):31–35.
Deterministic Radiation Effects on Embryo and Fetus
Kelaranta A, Ekholm M, Toroi P, et al. Radiation exposure to foetus and breasts from
dental X-ray examinations: effect of lead shields. Dentomaxillofac Radiol.
2016;45(1):20150095.
Wagner LK, Lester RG, Saldana LR. Exposure of the pregnant patient to diagnostic
radiations. A Guide to Medical Manangement. Madison, Wis: Medical Physics
Publishing; 1997.
Cataracts
Dauer LT, Ainsbury EA, Dynlacht J, et al. Guidance on radiation dose limits for the
lens of the eye: overview of the recommendations in NCRP Commentary No. 26. Int J
Radiat Biol. 2017;93(10):1–9.
Neriishi K, Nakashima E, Akahoshi M, et al. Radiation dose and cataract surgery
incidence in atomic bomb survivors, 1986–2005. Radiology. 2012;265:167–174.
Radiotherapy Involving the Oral Cavity
Chan KC, Perschbacher SE, Lam EW, et al. Mandibular changes on panoramic
imaging after head and neck radiotherapy. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral
Radiol. 2016;121(6):666–672.
Chung EM, Sung EC. Dental management of chemoradiation patients. J Calif Dent
Assoc. 2006;34:735–742.
Dahllof G. Craniofacial growth in children treated for malignant diseases. Acta
Odontol Scand. 1998;56:378.
Delanian S, Lefaix JL. The radiation-induced fibroatrophic process: therapeutic
perspective via the antioxidant pathway. Radiother Oncol. 2004;73(2):119–131.
Jacobson AS, Buchbinder D, Hu K, et al. Paradigm shifts in the management of
osteoradionecrosis of the mandible. Oral Oncol. 2010;46:795–801.
Kielbassa AM, Hinkelbein W, Hellwig E, et al. Radiationrelated damage to dentition.
Lancet Oncol. 2006;7:326–335.
Mallya SM, Tetradis S. Imaging of radiation- and medicationrelated osteonecrosis.
Radiol Clin North Am. 2018;56:77–89.
Marx RE. Osteoradionecrosis: a new concept of its pathophysiology. J Oral Maxillofac
Surg. 1983;41(5):283–288.
Schwartz HC, Kagan AR. Osteoradionecrosis of the mandible: scientific basis for
clinical staging. Am J Clin Oncol. 2002;25(2):168–171.