Doorbraakproject Onderwijs & ICT

EEiinnddrraappppoorrttaaggee rrooaaddmmaapp ffaassee IIII
OOppbbrreennggsstteenn ppuubblliieekk--pprriivvaattee ttaaffeellss

Copyright © 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 2
Eindrapportage roadmap fase II
Opbrengsten publiek-private tafels
Oktober 2014
Het Doorbraakproject is een gezamenlijk initiatief van de PO-Raad, VO-raad en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Economische Zaken.
Samen met onderwijsinstellingen, bedrijfsleven en overheid willen zij de ambitie van het doorbraakproject realiseren.

Inhoud
1 INLEIDING ................................................................................................................................... 5
1.1 HET DOORBRAAKPROJECT ONDERWIJS & ICT .............................................................................................. 5
1.2 DOEL EN DOELGROEP DOCUMENT ............................................................................................................. 7
1.3 LEESWIJZER .......................................................................................................................................... 7
2 MAATWERK MET ICT .................................................................................................................. 8
2.1 MAAK AFSPRAKEN, ONTWIKKEL STANDAARDEN EN IMPLEMENTEER .................................................................. 8
2.1.1 Naar een optimale leermiddelenketen: ruimte op de markt, maar met voldoende waarborgen ...... 10
2.2 NAAR DE PRAKTIJK: VRAAGKRACHT, IMPLEMENTATIE, BEPROEVEN WAAR NODIG .............................................. 11
2.3 CONNECTIVITEIT, DEVICES EN KENNIS ALS BASISVOORWAARDE ...................................................................... 13
2.4 TOT SLOT: BELEG REGIE OP DE VOORGESTELDE VERVOLGROUTE ..................................................................... 14
3 ADVIEZEN PUBLIEK-PRIVATE TAFELS ......................................................................................... 15
3.1 SCHOOLCONTEXT ................................................................................................................................. 15
3.1.1 Maak een analysekader die scholen helpt door te ontwikkelen ..................................................... 15
3.1.2 Zorg voor ondersteuning bij scholen tijdens implementatie van de ambitie .................................... 17
3.1.3 Definieer een heldere communicatiestrategie passend bij de verschillende doelgroepen ................ 18
3.2 DIGITAAL LEERMATERIAAL ..................................................................................................................... 18
3.2.1 Maak eenduidig gebruik van kernbegrippen rondom digitaal leermateriaal ................................... 19
3.2.2 Verbeter de metadatering van lesmateriaal ................................................................................ 19
3.2.3 Leer van voorbeelden uit het veld: onderzoek best practices ......................................................... 20
3.2.4 Ontwikkel kennis en kunde middels learning labs ........................................................................ 21
3.3 INFORMATIE & INZICHT ........................................................................................................................ 22
3.3.1 Start met een minimale set aan gegevens: het kernleerprofiel ...................................................... 22
3.3.2 Versnel de implementatie van de standaard voor de uitwisseling van harde leerresultaten ........... 23
3.3.3 Maak afspraken over zeggenschap ............................................................................................. 23
3.4 INFRASTRUCTUUR & CONNECTIVITEIT ...................................................................................................... 24
3.4.1 Ontwikkel als school een heldere visie op maatwerk met ICT ....................................................... 24
3.4.2 Zorg voor gelijke toegang tot online diensten .............................................................................. 24
3.4.3 Versterk de vraagarticulatie t.a.v. de eisen rondom de ICT -infrastructuur en benodigde connectiviteit ............................................................................................................................. 25
3.5 ROOSTERING & PLANNING .................................................................................................................... 26
3.5.1 Standaardiseer en zorg voor een koppelvlak tussen roostering- en planningssystemen en leer(management)systemen ....................................................................................................... 26
3.6 TOEGANG .......................................................................................................................................... 26
3.6.1 Hanteer één uniek identificerend kenmerk ................................................................................... 27
3.6.2 Plan, ontwerp en realiseer een centrale nummervoorziening ........................................................ 27
3.6.3 Vorm een IAA Stelsel Onderwijs.................................................................................................. 28
3.6.4 Richt een publiek-private governance in ...................................................................................... 28
3.6.5 Op weg naar implementatie: richt verschillende projecten in ........................................................ 29
3.7 PRIVACY ............................................................................................................................................ 30
3.7.1 Maak een heldere verdeling van rollen en verantwoordelijkheden ................................................ 30
3.7.2 Stimuleer en vergroot bewustzijn bij scholen ................................................................................31
3.7.3 Richt een platform in waar ketenpartijen gezamenlijk afspraken vastleggen .................................31
3.8 BLOKKADES ........................................................................................................................................ 32
3.8.1 Wet- en regelgeving in het onderwijs .......................................................................................... 32
3.8.2 Digitale volwassenheid ...............................................................................................................33
3.8.3 Onvolkomen marktwerking ........................................................................................................ 34
3.8.4 Standaardisatie en regie ............................................................................................................ 35
3.9 PRIJSMODELLEN .................................................................................................................................. 35

3.9.1 Maak de mogelijke productiviteitswinst inzichtelijk...................................................................... 36
3.9.2 Sla de handen ineen ................................................................................................................... 36
3.9.3 Ondersteun scholen bij het articuleren van de vraag ..................................................................... 37
4 TOT SLOT .................................................................................................................................. 38
BIJLAGE A: BEGRIPPENLIJST ........................................................................................................................ 40

1 Inleiding
In het Regeerakkoord zijn tien doorbraakprojecten met ICT in het leven geroepen die de digitalisering van de Nederlandse economie moeten versnellen. Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen inventariseren gezamenlijk kansen en belemmeringen, selecteren en realiseren projecten, en zorgen voor opschaling van beproefde aanpakken. De doorbraakprojecten met ICT richten zich op het midden- en kleinbedrijf, topsectoren zoals agro en transport, maar ook sectoren als onderwijs en zorg. De doorbraakprojecten met ICT worden in publiek-privaat verband gerealiseerd en onder leiding van aanjagers die gezicht geven aan de gezamenlijke ambitie.
1.1 Het doorbraakproject Onderwijs & ICT
Voor de Nederlandse positie in de globaliserende economie is excellent onderwijs, dat het maximale uit alle kinderen haalt, een absolute noodzaak. Om dit te bereiken kan, wil en moet het onderwijs de komende jaren kwalitatief toponderwijs realiseren. Doelgericht onderwijs dat adaptief en activerend is, de leerling centraal stelt en transparantie biedt over haar presteren.
De PO-Raad, VO-raad en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Economische Zaken zijn de initiatiefnemers van het doorbraakproject in het onderwijs. Het doorbraakproject Onderwijs & ICT richt zich op het primair (po) en voortgezet onderwijs (vo) en beoogt een doorbraak te realiseren door het (beter) benutten van ICT voor maatwerk in het onderwijs.
Voor dit doorbraakproject zijn drie fasen gedefinieerd:
1. roadmap fase I: voor de operationalisatie van de opgave voor het project (2013, eerste deel 2014);
2. roadmap fase II: ten behoeve van verdere uitwerking van de opgave in publiek-privaat verband en het leggen van de basis voor (besluitvorming over) het vervolg;
3. de uitvoeringsfase waarin de doorbraak daadwerkelijk gerealiseerd wordt (vanaf najaar 2014).
Roadmap fase I
In 2013 en het begin van 2014 is het project opgezet en is roadmap fase I doorlopen. De initiatiefnemers hebben hun diverse projecten op het terrein van gepersonaliseerd leren met ICT met elkaar verbonden1, de sturing op het project gezamenlijk opgepakt en de nadere uitwerking van het project voorbereid. Hiervoor is een brede consultatie bij de aanbodzijde van de markt verricht.
Circa 50 marktpartijen, variërend van leveranciers van (digitaal) lesmateriaal, leerlingvolg- en leersystemen, en roostering- en planningsystemen tot IT- leveranciers en partijen uit de gamingindustrie en creatieve sector zijn middels een marktconsultatie document gevraagd naar hun beeld van de kansen en belemmeringen ten aan zien van het benutten van ICT voor maatwerk en het personaliseren van onderwijs. Het resultaat is vastgelegd in de Rapportage Marktconsultatie2.
In 2013 zijn de PO-Raad en VO-raad met schoolbesturen in gesprek gegaan om te komen tot een visie op digitale leermiddelen vanuit het primair en voortgezet onderwijs. Deze visie is in 2013 en 2014 vertaald naar
1 In het project wordt de term gepersonaliseerd leren met ICT gebruikt. Dit begrip wordt ook vaak anders aangeduid, bijvoorbeeld met maatwerk, geïndividualiseerd of adaptief leren. Uit de marktconsultatie bij de aanbodzijde bleek dat de term gepersonaliseerd leren met ICT het meeste werd gebruikt. In dit rapport wordt deze dan ook gebruikt.
2 Doorbraak Onderwijs & ICT (2013). Rapportage Marktconsultatie. [Online]. Beschikbaar via: http://doorbraakmassaaldigitaal.nl/images/uploads/Rapportage_marktconsultatie_Doorbraakproject.pdf

een Programma van Eisen3. Het programma van eisen formuleert basiseisen en wensen van de sectorraden op het gebied van leermiddelen, met name de mogelijkheid om daarmee meer te kunnen variëren. Daarnaast formuleert het voorwaarden voor de leermiddelenketen. En beschrijft het programma van eisen welke inspanningen de scholen zelf moeten leveren. Voor (een deel van) deze eisen is afgesproken dat dit in publiek- private dialoog verder wordt uitgewerkt naar wat in de praktijk nodig is.
Op basis van de marktconsultatie en de thema’s die voortkomen uit het programma van eisen van de vraagzijde, heeft het doorbraakproject Onderwijs & ICT een agenda4 opgesteld (en gepubliceerd) om publiek- privaat afspraken te maken over de voorgenomen doorbraak. In de agenda zijn negen samenhangende thema’s geïdentificeerd die bepalend zijn voor de gewenste doorbraak. Elk van deze thema’s is vervolgens door schoolbestuurders en aanbieders geconcretiseerd aan publiek-private tafels. In onderstaande figuur zijn de thema’s in beeld gebracht.
Figuur: thema’s publiek-private tafels
Een tiende onderwerp, de zogenaamde verbindingslaag, is benoemd maar niet als aparte tafel ingericht. De elementen en de adviezen uit de negen overige tafels vormen de input voor de verbindingslaag die tot doel heeft verschillende voorzieningen en content- en informatiestromen met elkaar te verbinden. In aparte gesprekken met vraag- en aanbodzijde is gekeken wat hiervoor overwegingen zijn. Het onderwerp verbindingslaag is daarmee geen onderdeel van deze rapportage.
Roadmap fase II
Begin 2014 zijn de tafels gestart en daarmee de concrete invulling van de doorbraak in publiek-privaat verband. Marktpartijen konden zich inschrijven op de zogenaamde publiek-private tafels. In totaal hebben meer dan tweehonderd deelnemers geparticipeerd aan één of meerdere tafels. De PO-Raad en de VO-raad hebben ervoor gezorgd dat diverse bestuurders uit het primair en voortgezet onderwijs hebben deelgenomen
3 PO-Raad, VO-raad (2014). Sectorale Vraagsturing Leermiddelen – Programma van Eisen PO/VO. [Online]. Beschikbaar via: http://www.kennisnet.nl/fileadmin/contentelementen/kennisnet/Leermiddelenbeleid/Programma_van_Eisen.pdf
4 Doorbraak Onderwijs & ICT (2014). Agenda Publiek-private Tafels Doorbraakproject Onderwijs en ICT. [Online]. Beschikbaar via: http://doorbraakmassaaldigitaal.nl/images/uploads/Agenda_publiek-private_tafels_v1.0_.pdf
DigitaalLeermateriaalSchoolcontextInformatie& InzichtRoostering& PlanningInfrastructuur& Connectiviteit

aan de publiek-private tafels. In sommige gevallen hebben de sectorraden zelf opgetreden als de vertegenwoordiging van de vraagzijde.
Voor elke tafel zijn een onafhankelijk voorzitter en een secretaris geworven die inhoudelijke binding hadden met het onderwerp. Vrijwel alle tafels zijn drie tot vier bijeenkomsten bij elkaar geweest om in gesprek tussen onderwijs en private partijen adviezen te formuleren die maatwerk met ICT en gepersonaliseerd leren in breedste zin mogelijk maken.
Alle adviezen zijn besproken met de bestuurlijk aanjager van het doorbraakproject. De onderlinge samenhang tussen de adviezen is gedurende het traject bewaakt door het programmabureau en de projectgroep (vertegenwoordigers van de opdrachtgevers: PO-Raad en VO-raad, Ministeries OCW en EZ).
Onderliggend document rapporteert de opbrengsten van de publiek-private tafels.
1.2 Doel en doelgroep document
Het doel van dit document is om inzicht te bieden in de uitkomsten van de publiek-private tafels en de conclusies en aanbevelingen die daaruit te halen zijn.
De eindrapportage is bedoeld voor de deelnemers aan de publiek-private tafels, de sectorraden, de ministeries van OCW en EZ, Stichting Kennisnet en Schoolinfo. Tevens biedt het inzichten aan andere geïnteresseerden in het doorbraakproject.
De rapportage schetst een overkoepelend beeld van de benodigde doorbraak en vormt een belangrijke basis voor het vervolg van het project.
1.3 Leeswijzer
De eindrapportage roadmap fase II is opgedeeld in vier hoofdstukken:
 De inleiding (hoofdstuk 1).
 De overkoepelende aanbevelingen voor het vervolg (hoofdstuk 2).
 De hoofdlijnen en aanbevelingen uit de afzonderlijke tafeladviezen (hoofdstuk 3).
 Een afsluitend hoofdstuk waarin kort uiteengezet wordt op wat voor manier de verschillende deelnemers aan de publiek-private tafels zich herkennen in de aanbevelingen en hoofdlijnen. Hieraan is toegevoegd de opbrengst uit de startbijeenkomst van de Klankbordgroep Leraren (hoofdstuk 4).
In bijlage A is ter verheldering van gebruikte woorden een begrippenlijst toegevoegd.

2 Maatwerk met ICT
Met dit doorbraakproject wordt beoogd dat…
…in 2017 scholen in primair - en voortgezet onderwijs beter in staat zijn om ICT en digitaal leermateriaal in te zetten om het beste uit individuele leerlingen te halen. Leraren zijn in staat een hoger rendement te halen uit een lesuur en weten welke competenties daarvoor nodig zijn. Ontwikkelaars van leermateriaal hebben vertrouwen in hun verdienmodel voor digitaal, personaliseerbaar leermateriaal en kunnen handelen naar de vraag vanuit het onderwijs. Leerlingen en hun ouders hebben meer zicht op behaalde resultaten.
Om bovenstaande ambitie te verwezenlijken hebben publieke en private partijen gezamenlijk aanbevelingen gedaan ten aanzien van de voorgenomen doorbraak. Deze aanbevelingen concentreren zich rondom de negen hiervoor beschreven thema’s reikend van schoolcontext en digitaal leermateriaal tot het verlenen van toegang daartoe en eisen rondom privacy. Uit de afzonderlijke adviezen komen vier punten herhaaldelijk terug:
1. Maak gezamenlijk afspraken, leg standaarden vast en implementeer deze in de keten.
2. Geef de markt ruimte, maar zorg ook voor voldoende (publieke) waarborgen ten behoeve van een optimaal functionerende leermiddelenketen.
3. Breng de gearticuleerde vraag in de praktijk: organiseer de vraagkracht op de onderwerpen waar dat kan, beproef dit waar nodig en ondersteun scholen bij implementatie.
4. Breng ICT- randvoorwaarden voor scholen op orde. Connectiviteit, devices en kennis zijn de basisvoorwaarde voor maatwerk met ICT.
2.1 Maak afspraken, ontwikkel standaarden en implementeer
Om leraren in staat te stellen meer maatwerk te leveren, is het nodig om te differentiëren tussen leerlingen in volgorde van lesmodules, tempo en/of moeilijkheidsgraad. Leraren moeten kunnen variëren met lesmateriaal en dit op een didactisch verantwoorde manier kunnen gebruiken. ICT is een middel om maatwerk eenvoudiger en overzichtelijker toe te passen. Waar het gaat om het benutten hiervan, is de koppeling tussen digitaal leermateriaal en inzicht in de individuele voortgang van de leerling binnen het algehele leerproces een voorwaarde. In dat kader zijn de volgende twee zaken belangrijk:
 Content moet in kleinere eenheden beschikbaar zijn zodat maatwerk en variëren aan de hand van een leerlijn eenvoudig mogelijk is. Leraren kunnen hierdoor meteen zien voor welk leerdoel, welk leermateriaal beschikbaar is en kunnen er makkelijker voor zorgen dat hun leerlingen materiaal krijgen passend bij hun fase in het leerproces.
 Een leraar moet gemakkelijk en frequent een samenhangend en meer gedetailleerd inzicht hebben in het leerproces van hun leerlingen, ongeacht uit welke digitale content, toetsen of systemen deze informatie afkomstig is. Op basis hiervan kunnen leerling en leraar op een eenvoudigere en effectievere manier persoonlijke leerroutes samenstellen.
Aangenomen is dat voor sommige onderdelen van het leerproces of voor sommige vakken dit proces van plannen, uitvoeren en (bij)sturen van het leerproces meer automatisch kan plaatsvinden. Op die manier kan ICT maatwerk faciliteren, bijvoorbeeld door interactiviteit of adaptiviteit. Verschillende adaptieve

leersystemen doen dit al voor een specifiek leergebied of vak. In de proeftuin linked data5 bijvoorbeeld is hiermee ervaring opgedaan met het trainen voor het eindexamen economie.
Afspraken en standaarden die eenvoudig te implementeren en bruikbaar zijn, vormen de basis voor de gewenste verbinding tussen digitaal leermateriaal en de informatie over de leerling en het leerproces. Het is daarbij van belang dat de standaarden breed geïmplementeerd worden door zowel vragers als aanbieders en met zo min mogelijk inspanning.
Er zijn al veel initiatieven op het gebied van standaardisatie, maar geconstateerd is dat de standaarden nog te weinig geïmplementeerd worden – laat staan dat ze het beoogde effect hebben. Het gebrek aan regie op het gebied van standaardisatie wordt dan ook als een belemmering ervaren.
Maar het is meer dan regie alleen, bewustwording over het belang van standaardisatie is zeker zo belangrijk. Daarbij moet steeds kritisch gekeken worden naar wat wel of juist niet moet worden gestandaardiseerd. Het nut en de noodzaak van standaardisatie in de praktijk moet duidelijk zijn, met name als het gaat om de basisinrichting. De basis moet eenvoudig en gestandaardiseerd zijn, ook uit kostenoogpunt, om vervolgens differentiatie mogelijk te maken.
Publiek en private partijen bevelen aan:
 Om in de praktijk te onderzoeken welke standaarden (door)ontwikkeld moeten worden. Het is bijvoorbeeld van belang om in de toekomst een aantal extra gegevens over leergedrag vast te leggen zodat leraren beter inzicht krijgen in het kernleerprofiel van een leerling. Een dergelijk kernprofiel bevat zowel harde als zachte gegevens over het leren en combineert deze. Voor wat betreft het leergedrag wordt geadviseerd te starten met een beperkt aantal indicatoren, te weten:
▫ Moeilijkheidsgraad van de oefening
▫ Leerdoel dat correspondeert met de oefening (hiervoor is de aanwezigheid van een vastgesteld kernprogramma een randvoorwaarde)
▫ Tijd die door de leerling gebruikt is om tot een antwoord te komen
▫ Resultaat van de oefening (directe feedback).
Het kernleerprofiel inclusief de gegevens over leergedrag moeten vervolgens gehanteerd worden als standaard, terwijl het ruimte biedt aan leraren en aanbieders van systemen om eigen toevoegingen te doen aan bovengenoemde basisindicatoren.
 Om te komen tot de ontwikkeling en standaardisatie van een generieke leerdoelenstructuur met als basis de kernprogramma’s van SLO6. Hiervoor is het in elk geval nodig om de kernprogramma’s verder te ontwikkelen en mogelijk te voorzien van enkele voorbeelden van leerlijnen of implementaties. Tevens moet bekeken worden hoe deze structuur eenvoudig bruikbaar gemaakt kan worden.
 Om beschikbare standaarden en afspraken breed te implementeren. Dit betreft de implementatie van de standaard Uitwisseling Leerresultaten (UWLR), maar ook het metadateren van de digitaal leermateriaal door aanbieders en conform de gevalideerde kernprogramma’s van SLO. Implementatie alleen is niet genoeg, er is ook regie nodig op dit proces.
5 http://www.edustandaard.nl/actueel/agenda/proeftuin-linkeddata-20/
6 SLO is het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling en heeft een onafhankelijke, niet-commerciële positie als landelijke kennisinstelling. Meer informatie: http://www.slo.nl/

2.1.1 Naar een optimale leermiddelenketen: ruimte op de markt, maar met voldoende waarborgen
Gedurende het proces van de publiek-private tafels is bevestigd dat de markt voor digitale leermiddelen en (adaptieve) leersystemen flink in beweging is. Marktpartijen in de keten schuiven op of verbreden hun dienstverlening. Voorbeelden hiervan zijn distributeurs die informatiesystemen leveren en content- leveranciers die ook leersystemen aanbieden.
Ten behoeve van een goede werking van de leermiddelenketen zijn op dit moment verschillende standaarden en voorzieningen beschikbaar, al dan niet onder publiek-private aansturing. Uit het proces van de tafels blijkt dat er publieke waarborgen gewenst zijn (bijvoorbeeld in governance van ketenbrede voorzieningen), dat functies gescheiden moeten worden (bijvoorbeeld als het gaat om identificatie, authenticatie en autorisatie) en dat nieuwe ketenvoorzieningen nodig zijn dan wel optimalisatie van bestaande voorzieningen (bijvoorbeeld op het gebied van toegang tot digitaal leermateriaal).
In deze bewegende markt geven vragers aan dat zij niet terecht willen komen in een situatie van lock-ins, of beperkt willen worden in hun keuzevrijheid door de wijze waarop producten zijn vormgegeven en informatie wordt uitgewisseld. Schoolbesturen zien een reële kans dat de huidige ontwikkeling (in ieder geval tijdelijk) leidt tot het ontstaan van een klein aantal gesloten systemen, in private handen, waarin het gepersonaliseerde leren plaats vindt en die de markt domineren. Deze systemen bieden totaalpakketten en bevatten zowel het leermateriaal, de leerinformatie als de intelligentie om beide te verbinden. Deze geslotenheid maakt het lastig om materiaal en informatie met andere systemen of met materiaal buiten systemen uit te wisselen of te combineren. Zo maken aanbieders op dit moment gebruik van informatie over het leerproces en de voortgang daarvan, maar vaak alleen binnen de eigen dienstverlening. Het grootste deel van de scholen maakt gebruik van meerdere soorten diensten en systemen waardoor een leraar, leerling en ouder geen gedetailleerd en frequent overkoepelend overzicht krijgt op het gewenste niveau. Een dergelijke situatie beperkt de keuzevrijheid van scholen en verhoogt toetredingsdrempels. Dit beïnvloedt de mate van concurrentie en innovatiesnelheid nadelig.
Daarnaast geven vragers aan dat zij transparantie in het aanbod van digitaal leermateriaal een belangrijke voorwaarde voor gebruik vinden. Zij willen eenvoudig kunnen zien wat er beschikbaar is en wanneer nieuwe producten op de markt worden aangeboden.
Vanuit de aanbodzijde is ruimte gewenst om vrij in te spelen op de nieuwste mogelijkheden in de markt en ook zij vinden een aantal waarborgen van belang, bijvoorbeeld op het gebied van privacy. Voor aanbieders is het daarnaast belangrijk dat zij zich kunnen positioneren op de markt en hun nieuwe producten kunnen ontwikkelen en vermarkten volgens rendabele businessmodellen en een voldoende substantiële vraag. Er zijn ook aanbieders die aangeven dat toetreding tot de markt lastig is, vanwege bijvoorbeeld een versnipperde vraag, aanbestedingsregels en de wijze van uitvragen door schoolbesturen. Tevens is er een aantal knelpunten bij aanbieders die in hun dienstverlening belemmeren, zoals op het terrein van toegang tot digitaal leermateriaal, waar het werken met een persistent pseudoniem voor vragers en aanbieders een oplossing zou bieden.
Kort samengevat onderkennen zowel vragers als aanbieders dat eenvoudige toegang tot digitaal leermateriaal een belangrijke basis is voor onbelemmerd gebruik van lesmateriaal en systemen. In elk geval op dit punt kan de werking van de keten geoptimaliseerd worden door het inrichten van een ketenbrede voorziening ter ondersteuning van toegang tot digitaal leermateriaal. In sommige gevallen zijn ook ketenbrede voorzieningen nodig om het gemak in gebruik van materiaal en systemen door scholen te vergroten, of de inspanningen van aanbieders bij het leveren van diensten te verkleinen. Dat is het geval waar het gaat om het werken met een persistente identiteit de toegang tot leermiddelen en diensten in hoge mate vereenvoudigt. Maar ook een verbindingslaag die eenduidigheid stimuleert is genoemd.

 Om de gegevens gericht op toegang te scheiden van de gegevens gericht op de uitwisseling van leerling-gegevens en leerresultaten. De huidige voorzieningen en standaarden in de keten scheiden de drie stromen op dit moment onvoldoende.
 Om de identificatie- en authenticatie functies, die nu bestaan binnen voorzieningen van aanbieders en binnen de Kennisnetfederatie, te standaardiseren in de context van het gemeenschappelijk IAA Stelsel. Op deze wijze ontstaat een open stelsel van authenticatiediensten.
 Om de authenticatiediensten en de (diensten voor de) verstrekking van attributen, op basis waarvan toegang wordt verleend, duidelijk van elkaar te scheiden.
 Om gebruik te maken van één pseudoniem voor de leermiddelenketen binnen het gehele onderwijsveld (tenminste PO en VO), waarbij:
 identificatie van de gebruiker gebeurt door de school;
 de uitgifte van het pseudoniem gebeurt door een centrale vertrouwensfunctie onder publieke governance.
Daartoe zijn een aantal waarborgen in de keten nodig als het gaat om:
 Privacy. Partijen streven naar een balans tussen voldoen aan regelgeving en een praktijksituatie die ruimte geeft voor het gebruik van data. Een overkoepelend beeld van informatiestromen, belangen en risico’s die daarmee samenhangen kan dienen als startpunt. Er bestaat op dit moment (nog) geen goed beeld of en in hoeverre, de huidige inrichting van partijen voldoet aan de wettelijke vereisten. Dit betreft ook verplichtingen en bevoegdheden en de onderliggende informatiestructuur waaronder opslag, inrichting en gebruik. Hiervoor wordt geadviseerd om afspraken vast te leggen tussen publieke en private partijen.
 Governance van ketenbrede voorzieningen. Hierbij gaat het om de wijze waarop sturing plaatsvindt op voorzieningen die in de leermiddelenketen worden gebruikt. Een voorbeeld hiervan is de governance op voorzieningen voor de toegang tot digitaal leermateriaal. Het advies is voor voorzieningen met een precompetitief karakter de governance publiek-privaat in te richten en te sturen op open en transparante voorzieningen.
 Waarborgen voor het bevorderen en behouden van keuzevrijheid, transparantie en het beperken toetredingsdrempels. Deze zijn benoemd maar in het proces van de publiek-private tafels niet verder uitgewerkt in oplossingen.
2.2 Naar de praktijk: vraagkracht, implementatie, beproeven waar nodig
In het proces van de publiek-private tafels is gebleken dat waar het gaat om content de wens van po- en vo- bestuurders is om dit in kleinere eenheden te vinden en aangeleverd te krijgen. Hiermee is variatie aan de hand van een leerlijn en met behulp van materiaal uit verschillende bronnen en aanbieders mogelijk. In verscheidende adviezen wordt aangegeven dat het onderwijs haar vraag goed moet organiseren en de vraagkracht moet benutten. Dat gaat om het in praktijk brengen van het programma van eisen en het op een slimme manier verwerven van de gewenste leermiddelen tegen de gestelde voorwaarden. Maar het gaat ook om het afdwingen van waarborgen waar men dat nodig acht, zoals waar het gaat om de scheiding tussen content en leersystemen of het voldoen aan standaarden. Waar het gaat om ICT- infrastructuur is aangegeven dat vraagbundeling nog niet voldoende benut wordt om inkoopvoordeel te behalen zoals op het terrein van connectiviteit. Tegelijkertijd is duidelijk dat zaken nog beproefd moeten worden, bijvoorbeeld op het gebied

van het verbinden van content met informatie, welke aanpakken overdraagbaar zijn en welke instrumenten daarbij kunnen ondersteunen.
Kortom: het daadwerkelijk in de praktijk brengen van de gearticuleerde vraag en de adviezen van de publiek- private tafels is nodig. Daarbij gaat het om het concreet met schoolbesturen en scholen beproeven en ontwikkelen van overdraagbare aanpakken en kennis, en het ondersteunen van schoolbesturen bij het in de praktijk brengen van de gearticuleerde vraag.
 Om zogenaamde learning labs7 in te richten onder landelijke regie en deze te benutten om een eerste stap te zetten in maatwerk met ICT. Hiervoor moet in elk geval digitaal leermateriaal ingezet worden, gekoppeld aan leerdoelen en leerlijnen. Aan de learning labs worden meerdere invullingen gegeven. In die invulling is het concept van een verbindingslaag van groot belang omdat deze laag de gebruikers, zoals scholen en leerlingen, toegang biedt tot een digitale leeromgeving. Met de informatie uit het gebruik van deze digitale leeromgeving is het mogelijk om inzicht te krijgen in de leeropbrengsten van de leerlingen en zo learning analytics te ontwikkelen.
Learning labs moeten een omgeving zijn waarin:
▫ De productiviteitsverhoging van gepersonaliseerd (adaptief) leermateriaal kan worden aangetoond in een kleine en gecontroleerde setting.
▫ Inzichtelijk wordt gemaakt wat nodig is om deze middelen succesvol in te zetten en wat de daadwerkelijke kosten zijn van het gebruik van adaptief digitaal leermateriaal.
▫ Verschillende vormen van verwerving worden verkend, maar ook welke stappen van verwerving vragen om ondersteuning.
▫ Een aantal instrumenten worden ontwikkeld ter ondersteuning van schoolbesturen bij implementatie van hun visie op leren en maatwerk met behulp van ICT.
▫ Onderzocht wordt welke beproefde stappen nodig zijn, wat dit oplevert voor leraren in de uitoefening van hun vak en welke investeringen dit vergt van schoolbesturen.
Daarbij is het van belang dat er voldoende ruimte is om te experimenteren door scholen en dat de resultaten van de learning labs opgeschaald kunnen worden naar gebruik door een bredere groep scholen.
 Om een analysekader voor bestuurders en schoolleiders verder te ontwikkelen om hen te helpen bij het bepalen van de ontwikkelstappen die ze willen zetten. Voorgesteld is om te starten met de volgende assen: onderwijsambitie, veranderkracht van de instelling en de ICT -ambitie van de school.
 Om bij implementatie te ondersteunen. Voor de implementatie van gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT en de ondersteuningsinfrastructuur die dit faciliteert, is een model ontwikkeld dat een mix aan ondersteuningsvormen beschrijft. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen korte en langdurige ondersteuning en intensieve en minder intensieve ondersteuning. Er zijn een aantal voorstellen voor mogelijke ondersteuning gedaan, maar de publieke en private partijen adviseren dit model verder uit te werken en in de praktijk te brengen. Vervolgens kan het model door besturen en scholen gebruikt worden bij het vormgeven van hun verandertraject en de implementatie van ICT in het onderwijs.
7 De definitie learning labs zijn voortgekomen uit de tafel Digitaal Leermateriaal en zijn praktijksituaties waarin gezocht wordt naar aansluiting tussen vraag en aanbod ten aanzien van ICT in het leren.

2.3 Connectiviteit, devices en kennis als basisvoorwaarde
Scholen die stappen willen zetten in maatwerk met ICT, moeten dit wel kunnen. Daarvoor moeten de harde ICT- randvoorwaarden op orde zijn, evenals de ruimte om te investeren. Uit de tafels blijkt dat deze randvoorwaarden cruciaal zijn maar onvoldoende op orde zijn om verdergaand gebruik van ICT probleemloos te laten plaatsvinden. Scholen ondervinden hinder van een instabiele infrastructuur en aanbieders merken dat scholen als gevolg daarvan hun producten niet goed kunnen gebruiken. Er is voldoende aanbod beschikbaar, maar in veel gevallen is het onvoldoende transparant en te weinig toegesneden op de vraag van het onderwijs.
Daarnaast wordt aangegeven dat scholen (nog) onvoldoende kennis bezitten over, en vertrouwen hebben in de mogelijkheden om investeringen over de jaren heen duurzaam te bestendigen. Zij ervaren de ICT- infrastructuur als een snel stijgende kostenpost zonder een gevoel van controle te hebben. Ook wordt onderkend dat zij moeite hebben met het opstellen van een implementatie- en investeringsplan (inclusief businesscase) voor de transitie naar een situatie waarin ICT verdergaand wordt ingezet voor maatwerk. Bij dit alles zouden scholen beter gebruik kunnen maken van elkaars kennis en instrumenten.
 Om te zorgen voor geschikte connectiviteit bij scholen. Meer concreet houdt dit in dat de overheid connectiviteit als een nutsvoorziening voor de onderwijssector moet beschouwen en ervoor moet zorgen dat de sector geen belemmeringen ondervindt bij het toegang krijgen tot goede breedbandverbindingen. Zij bevordert dat uiterlijk 2017 het volgende is gerealiseerd:
 100 % van de scholen heeft een toekomstvaste, toereikende breedbandverbinding voor de deur.
 Op deze connectiviteit (onderste laag) is een multi-service provider model aanwezig, zodat concurrentie op dienstverlening kan plaats vinden en waardoor keuzevrijheid is en aantrekkelijke prijzen voor scholen beschikbaar zijn.
 Alle scholen hebben/krijgen expliciet voldoende beschikbare financiële middelen om ook daadwerkelijk de in-school infrastructuur (“draadloos netwerk”) aan te laten leggen en te beheren.
 Dat onderzoek of vraagbundeling mogelijk is. Inrichting in de school is de verantwoordelijkheid voor de scholen zelf.
 Om de vraagarticulatie van scholen te versterken zodat zij de juiste vragen ten aanzien van infrastructuur en connectiviteit aan de markt stellen. Als basis hiervoor kan het tafel Infrastructuur & Connectiviteit ontwikkelde model (zie paragraaf 3.4) dienen. Drie concrete adviezen hiervoor zijn:
 Werk – nog in 2014 - het model uit, ga samen met het veld en experts na welke vragen gesteld moeten worden en welke type diensten/infrastructuur en connectiviteit beschikbaar zijn in de markt. Inventariseer voorbeelden van tooling en bepaal een gewenste vorm.
 Verzamel en analyseer bestaande good practices en voorbeelden die beschikbaar zijn bij besturen/scholen en maak die kennis beschikbaar voor alle partijen, zowel bij aanbod- als vraagzijde.
 Stel expertise beschikbaar over dit onderwerp.
 Om te zorgen voor voldoende aandacht voor visievorming in het vervolg van het doorbraakproject: Een visie op de ontwikkeling van gepersonaliseerd leren en onderwijs, ondersteund door digitale leermiddelen. Dit is essentieel bij het maken van keuzen ten aanzien van de infrastructuur. Zorg daarom dat bij de totale inrichting van de vervolgfase van het doorbraakproject dat visievorming een nadrukkelijke plek krijgt.

2.4 Tot slot: beleg regie op de voorgestelde vervolgroute
In veel van de adviezen komt naar voren dat publieke en private partijen samen afspraken willen maken. Men heeft de ambitie om afspraken vast te leggen met betrekking tot privacy, toegang tot leermiddelen en metadatering. Ook een eenduidige leerdoelenstructuur is hierin belangrijk. Daarnaast willen de partijen overeenkomsten maken over de implementatie van standaarden en afspraken. Dit heeft niet alleen praktische doelen, maar is tevens van belang om commitment van alle partijen te verkrijgen voor de ingeslagen route.
Naast het maken van afspraken wordt geadviseerd de regie hierop goed te beleggen. Dit leidt ertoe dat afspraken worden nagekomen en implementaties plaatsvinden. Zowel bij aanbieders van leermateriaal en software als aan de kant van het onderwijs. Het vastleggen van privacyafspraken zoals voorbereid aan een van de tafels, is een zeer concreet voorbeeld hiervan, net als afspraken op het terrein van ontwikkeling en implementatie van standaarden; inhoud, financiering en regie op de learning labs, en implementatieondersteuning.

3 Adviezen publiek-private tafels
Rond negen verschillende thema’s zijn publieke en private partijen gezamenlijk gekomen tot aanbevelingen om meer maatwerk met ICT en in het bijzonder gepersonaliseerd onderwijs, mogelijk te maken voor alle scholen in het primair en voortgezet onderwijs. De adviezen van deze publiek-private tafels zijn in de volgende paragrafen samengebracht.
Het resultaat van de publiek-private tafels beperkt zich niet tot de adviezen zoals hieronder beschreven. De gesprekken en discussies hebben ertoe geleid dat partijen er beter in zijn geslaagd dezelfde taal te spreken, elkaars ervaren knelpunten beter te begrijpen, en met elkaar te spreken over ambities en doelen van het onderwijs. De eindadviezen zijn een praktische manier om hier invulling aan te geven.
3.1 Schoolcontext
Aan de tafel Schoolcontext draaide het om een aanpak die scholen kunnen gebruiken in hun eigen organisatie bij het realiseren van onderwijs op maat. Voortbouwend op wat al is en wordt gerealiseerd, ging het hier om vraagstukken als welke modellen en keuzes een school kan maken of welke “incentives” gegeven kunnen worden om de implementatie te versnellen.
Concreet betekende dat: lever een aanpak voor scholen op, zodat scholen beter weten wat ze nodig hebben aan ICT-voorzieningen en weten wat dit vergt in de implementatie. Hierbij wordt ook een beeld geschetst van de gewenste ondersteuningsstructuur voor het onderwijs.
De aanbevelingen van de tafel Schoolcontext richten zich, zoals ook gevraagd is, op de doorbraak in personaliseren van het onderwijs met de inzet van ICT. Voor maatwerk is echter meer nodig dan alleen de invoering van ICT. Tijdens de bijeenkomsten is daarom een bredere context geschetst en in het achterhoofd gehouden tijdens de discussies. Het Nederlandse onderwijs kent namelijk een grote verscheidenheid en daar moet aan tegemoet gekomen worden. Iedere school zou met één of meer keuzes uit het advies een versnelling in de eigen ontwikkeling naar maatwerk moeten kunnen bewerkstelligen. Het advies bestaat uit drie onderdelen:
 Aanbevelingen gericht op een te ontwikkelen analysekader, dat gebruikt kan worden door scholen om zich te positioneren, hun gewenste situatie in kaart te brengen en zichzelf verder te helpen.
 Een advies over de implementatieondersteuning, met oog voor de verschillende rollen.
 Enkele algemene aanbevelingen voor de communicatiestrategie van het doorbraakproject.
3.1.1 Maak een analysekader die scholen helpt door te ontwikkelen
Er bestaan enkele essentiële en algemeen geldende randvoorwaarden die in scholen ingevuld moeten zijn. Het thema van schoolcontext betreft dan ook een veranderkundige vraag voor scholen. De uitdaging voor scholen is zichzelf zo in te richten dat zij kunnen (blijven) mee veranderen met de maatschappij.
Daarvoor bestaat geen universele overdraagbare aanpak. Er is geen aanpak voor gepersonaliseerd leren die in elke context, voor elk leerdoel, en voor alle leerlingen geschikt is. Ook voor scholen is verandering maatwerk: scholen of zelfs leerjaren en vaksecties hebben hun eigen startpunt, eindpunt en doorlopen hun eigen route. Het analysekader biedt een hulpmiddel voor het vinden van dit starten eindpunt8.
8 NB. De hieronder geschetste contouren van een analysekader moeten in het vervolg van het doorbraakproject verder worden uitgewerkt, in de praktijk beproefd en doorontwikkeld.

Bij het streven naar meer gepersonaliseerd onderwijs is het zaak om drie verschillende assen binnen de instelling (of een onderdeel daarvan) in kaart te brengen:
1. Onderwijs
2. De veranderkracht van de instelling
3. De inzet van ICT
Onderwijs
Met meer gepersonaliseerd leren kunnen leraren recht doen aan verschillen tussen leerlingen. Dit kunnen verschillen zijn op het gebied van plaats, tijd, tempo, niveau, leerstijl, interesse en/of begeleidingsbehoefte. Per leerling moet een leraar kunnen bekijken hoe het leren het beste gestuurd kan worden. De as onderwijs betreft de wijze van inspelen op de verschillen tussen leerlingen. Met deze as wordt bedoeld dat de school in én-én denkt bij de vormgeving van het onderwijs en zelfsturend leren mogelijk maakt. Een mogelijke indeling is:
Leraargestuurd leren
Zelfstandig leren
Zelfsturend leren
Veranderkracht instelling
Veranderkracht van de instelling gaat om de wijze waarop alle betrokkenen in de school de verandering in hun werk realiseren. Van bestuurder, schoolleider, leraar en leerling (en hun ouders) worden hierbij overigens verschillende zaken verwacht. Een mogelijke indeling is onderstaande, waarbij van links naar rechts de bestaande situatie steeds fundamenteler verandert: van vervangen naar herdefiniëren (of transformeren).
Vervangen
Vermeerderen
Aanpassen
Herdefiniëren
De inzet van ICT
Er bestaan zoals gezegd grote verschillen tussen scholen. Er zijn voorlopers op bepaalde gebieden, maar deze voorlopers kunnen volgers zijn op andere gebieden. De scholen die je voorlopers op ICT-vlak kunt noemen, de ‘innovators’, willen ontdekken hoe ze moderne leermiddelen kunnen gebruiken. Deze scholen verkennen graag en ontdekken al doende wat werkt. Daarnaast is er een groep scholen, de ‘early adopters’, die willen vernieuwen en daarbij gretig leren van de ervaringen van andere scholen. En er is een grote groep scholen, de meerderheid, die wil veranderen, maar daarbij bewijs wil zien dat het werkt: eerst de effecten kennen.
De inzet van ICT leidt op meerdere fronten tot winst. Zo neemt het allerlei ‘corvee’-taken weg zoals nakijken en administreren. Maar ICT in het leren maakt ook andere vormen van lesgeven mogelijk en kan leiden tot andere leeruitkomsten. Bijvoorbeeld op het terrein van samenwerking, creativiteit en ondernemerschap. Een mogelijke indeling op deze ambitie is:
Infrastructuur voor digitaal leermateriaal & connectiviteit
Basisomgeving & verzameling leermateriaal
Geïntegreerde leeromgeving

Op elk van bovenstaande thema’s zijn verschillende keuzes te maken en verschillende formuleringen en modellen te hanteren voor doorontwikkeling. De beschrijving en de weergave hiervan luistert nauw. Het gaat niet om een verplaatsing op een lijn van het ene uiterste naar een ander uiterste. Het gaat om verbreding, een uitbreiding van de mogelijkheden van de school op deze drie thema’s.
3.1.2 Zorg voor ondersteuning bij scholen tijdens implementatie van de ambitie
Na het bepalen van eigen ambities en mogelijkheden is de hoe -vraag aan de orde, de implementatie. Hierop kan behoefte zijn aan ondersteuning. Gezien de verscheidenheid aan scholen en hun ambities, heeft de doorbraak de meeste kans bij een breed aanbod aan ondersteuning. Daarbij is het van belang dat het bestuur weliswaar het aangrijpingspunt is, maar er is ook voldoende ondersteuning voor schoolleider en leraar nodig. Het belang van de lerarenopleidingen wordt nadrukkelijk onder de aandacht gebracht. Deze moeten zoveel mogelijk betrokken worden in dit proces.
Een doorbraak naar meer gepersonaliseerd leren met ICT vergt op alle niveaus actie. Geadviseerd wordt om te kiezen voor een mix aan ondersteuningsvormen die per rol en situatie kunnen variëren. Uitgangspunten zijn:
 Omarm en steun de bestaande initiatieven en best practices. Organiseer een effectieve disseminatie om tot kennisdeling te komen en het wiel opnieuw uitvinden tegen te gaan. Combineer bottom-up en top-down.
 Er wordt een gestructureerde aanpak gehanteerd, van analyse naar aanpak naar verandering.
 Sluit aan bij de learning labs. Verbindt “early adopters” aan pragmatische scholen en laat ze met elkaar ontwikkelen, onderzoeken en implementeren en van elkaar leren. Landelijk gefaciliteerd, vormgegeven door de partners in het doorbraakproject.
 Bij de intensieve vormen van ondersteuning vormt peer-audit een vast onderdeel. Dit kan niet vrijblijvend zijn, zowel de peer als de veranderende school moet hierin professioneel handelen.
 Voor de implementatie van gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT en de ondersteuningsinfrastructuur die dit faciliteert, is door de tafel een model in concept ontwikkeld dat een mix aan ondersteuningsvormen beschrijft. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen korte en langdurige ondersteuning en intensieve en minder intensieve ondersteuning. Ook worden uitgebreide voorstellen gedaan voor mogelijke ondersteuning. Het model kan door besturen en scholen gebruikt worden bij het vormgeven van hun verandertraject en de implementatie van ICT in het onderwijs. Scholen kiezen daarbij zelf of, en welke ondersteuning bij hen past, waarbij een mix uit alle vier de kwadranten hieronder mogelijk is (kort, lang, intensief, extensief). Het gaat niet alleen om wat er anders moet, maar ook met wie en hoe daar te komen.

Figuur: mix van ondersteuning bij implementatie van gepersonaliseerd leren
De tafel adviseert bovenstaande uitgangspunten mee te nemen in de vormgeving van de learning labs, in de volgende fase van het doorbraakproject. Dit zijn geen vrijblijvende experimenten, maar samenwerkingsverbanden van scholen die een duurzame beweging tot stand brengen. Stel daarbij minimumeisen, maar laat de weg ernaar toe over aan de scholen. Stel maatregelen in voor het niet halen van de minimumeisen.
3.1.3 Definieer een heldere communicatiestrategie passend bij de verschillende doelgroepen
De tafel Schoolcontext geeft een groot belang aan een goede communicatiestrategie onder landelijke regie. Deze communicatie moet een wenkend perspectief bieden. Sleutelwoorden daarbij zijn: faciliteren, enthousiasmeren en stimuleren. In de communicatie is belangrijk om de toon en de woorden te kiezen die aansluiten bij de verschillende doelgroepen. Zo stuit gebruik van de term ‘gepersonaliseerd onderwijs’ soms verkeerd begrip en weerstand. Maatwerk en differentiatie zijn termen die herkenbaar zijn voor onderwijs. Ook termen zoals ‘maturity modellen’ en ‘overdraagbare aanpak’ kunnen negatieve betekenissen oproepen. In het algemeen is er verschil tussen terminologie in het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs.
De tafel vindt het daarnaast belangrijk dat niet alleen de ICT- boodschap maar vooral de onderwijskundige doelen die hiermee bereikt kunnen worden, worden gecommuniceerd.
Tot slot: Duurzaamheid staat voorop bij doorbraken. Deze mogen niet kortstondig zijn. Er is veel te leren van grote nationale of regionale initiatieven die voor de lange termijn beweging moeten blijven verzorgen. De tafel beveelt daarom aan dat met een masterplan voor 4 tot 5 jaar op alle niveaus naar binding en commitment moet worden gestreefd, met goed gekozen trekkers.
3.2 Digitaal Leermateriaal
Het ging aan de tafel Digitaal Leermateriaal om de vraag welke stappen nodig zijn om de wens tot een groter, meer modulair en kwalitatief beter aanbod van digitaal leermateriaal te realiseren. Hoe en met welke middelen kan dit worden vormgegeven en wat is nodig om een snelle start te maken?
De tafel moest komen tot concrete afspraken en voorstellen voor het vergroten van de beschikbaarheid van kwalitatief goed digitaal leermateriaal dat meer modulair inzetbaar is. Het doel is om in 2014/2015 de eerste stappen naar de implementatie van gepersonaliseerd leren met behulp van digitale leermiddelen te zetten.

Bij de bespreking aan de tafel bleek al snel dat er zeer verschillende beelden bestaan over de ontwikkeling van digitale leermiddelen. Schoolbestuurders willen betaalbaar, flexibel en adaptief inzetbaar materiaal en minder aan een methode gebonden zijn. Voor hen is digitaal leermateriaal een breed begrip, het gaat hierbij om alle content en strekt zich uit tot leerplatforms. Uitgevers zoeken naar manieren om hieraan tegemoet te komen. Zij hebben al in digitale leermiddelen geïnvesteerd en hebben het gevoel dat de vraag naar digitale leermiddelen achterblijft. Vraag en aanbod hadden en hebben elkaar nog niet gevonden. De tafel Digitaal leermateriaal heeft geholpen in het dichter bij elkaar brengen van vraag en aanbod. Daartoe zijn de volgende adviezen gegeven.
3.2.1 Maak eenduidig gebruik van kernbegrippen rondom digitaal leermateriaal
In het Programma van Eisen voor leermateriaal hebben de besturen in het primair en voortgezet onderwijs hun wensen en eisen aan leermateriaal geformuleerd, zodat marktpartijen hier aanbod op kunnen ontwikkelen. Daarnaast worden hiermee een aantal randvoorwaarden op orde gebracht. Om deze vraag van besturen in de praktijk te kunnen brengen is aan de tafel Digitaal leermateriaal een aantal begrippen verhelderd om duidelijkheid te brengen voor alle partijen in de leermiddelenketen. De kernbegrippen die zijn verhelderd zijn: kernmethode, gepersonaliseerd leren en digitaal leermateriaal. De tafel adviseert:
 dat alle partijen in de leermiddelenketen deze door de tafel uitgewerkte definities eenduidig gebruiken;
 deze begrippen onder te brengen in het Onderwijsbegrippenkader;
 de definitie van leermateriaal in de Wet gratis schoolboeken te herzien en aan te passen aan de hand van de input van deze tafel;
 verdere operationalisering van de begrippen plaats te laten vinden in een dialoog tussen bestuur en aanbieder. Deze gesprekken kunnen zowel op school- of bestuursniveau plaatsvinden als op sectoraal niveau tussen uitgevers en de sectorraden;
 aanbieders van leermateriaal rekenschap geven van de opbouw van hun materiaal. Dit leidt tot beter gebruik van (de mogelijkheden) van bestaand leermateriaal om gepersonaliseerd leren te faciliteren.
3.2.2 Verbeter de metadatering van lesmateriaal
Een verbetering van de metadatering van leermateriaal biedt kansen om leren op maat mogelijk te maken. Metadata is de beschrijving van (de eigenschappen) van bepaalde gegevens, in dit geval leermateriaal. Een ruim aanbod aan leermateriaal dat ontsloten wordt op een manier die aansluit op het profiel van de leerling, zijn niveau en zijn leervoorkeuren, helpt de leerling en de leraar gepersonaliseerd leren met ICT in praktijk te brengen.
Bij veel deelnemers aan de tafel leeft het idee dat metadata van essentieel belang zijn voor de verdere ontwikkeling van leren op maat. Dit belang is in de discussies aan de tafel bevestigd. In de discussie in de werkgroep is onder andere gekeken naar lopende trajecten zoals de proeftuin linked data. De tafel definieert de volgende punten om de inzet van metadata te vergroten:
 Kernprogramma’s
Om leermateriaal vindbaar te maken op basis van inhoud adviseert de tafel te komen tot een open en generieke leerdoelenstructuur (kernprogramma’s), die ‘makkelijk’ en hanteerbaar is voor leerlingen en leerkrachten en dienstverleners aan scholen. Makkelijk houdt in: aanpasbaar, goed te integreren, breed toepasbaar en gebruiksvriendelijk. Deze structuur moet de eenduidigheid bevorderen en als referentie voor leraren en leerlingen kunnen dienen bij het variëren in leermateriaal. Direct of indirect via een ICT - applicatie. Om te komen tot een generieke leerdoelenstructuur adviseert de tafel dat:

▪ Dienstverleners hun eigen implementatie en verfijning van de leerdoelenstructuur inzichtelijk maken voor leraren en leerlingen die hun producten gebruiken.
▪ Hulpmiddelen beschikbaar komen (bijv. icoontjes) om de referentie naar de leerdoelenstructuur in verschillend materiaal snel duidelijk te maken en zo de mogelijkheid tot variatie van verschillend materiaal makkelijk en bruikbaar te maken voor leraren en leerlingen. Een leraar of een leerling ziet dan snel voor welk leerdoel hij of zij ander bijpassend materiaal kan zoeken.
▪ Proceskenmerken worden toegevoegd aan leermateriaal.
▪ Er inzicht komt in de mate van fijnmazigheid die nodig en relevant is, met oog voor het dilemma dat een te grote fijnmazigheid kan leiden tot een ‘onbetaalbare’ en mogelijk onbruikbare oplossing. Kernprogramma’s met vakinhouden en tussendoelen zijn al gedetailleerder dan ooit beschikbaar is geweest. Het is zaak deze eerst goed te gebruiken. De noodzaak tot nadere detaillering zal in praktijk moeten worden getoetst, bijvoorbeeld met ‘customer journeys’.
▪ De vraagarticulatie op deze punten vanuit het onderwijs versterkt wordt, zodat dienstverleners worden uitgedaagd beter te voldoen aan de wensen van het onderwijs en op andere punten dan de traditionele hun onderscheidend vermogen te zoeken. Deze omslag zal niet vanzelf gaan, de huidige businessmodellen sluiten niet altijd aan bij de gewenste situatie voor de toekomst.
 Generieke metadatastructuur
Aanbevolen wordt deze generieke leerdoelenstructuur vervolgens te vertalen naar een generieke metadatastructuur die openbaar en voor iedereen beschikbaar is, bijvoorbeeld via een centrale plek/ platform. Het doel is om alle partijen de mogelijkheid te geven hierop voort te bouwen. De tafel adviseert hiervoor de volgende stappen:
▪ Werk de generieke metadatastructuur verder uit en zoek daarbij naar een duurzaam businessmodel waar alle partijen op voort kunnen bouwen.
▪ Maak gebruik van een ‘customer journey’ van de leerling en leraar. Deze customer journey moet duidelijk maken wat gebruiksmotieven zijn voor deze actoren, wat voor hen een geslaagde business case is, en wat de behoefte aan fijnmazigheid is.
 Zorg voor commitment van zoveel mogelijk partijen
Om daadwerkelijk goed gebruik te kunnen maken van metadata is het van groot belang dat zoveel mogelijk partijen zich committeren aan het gebruik van de generieke metadatastructuur. Ook zouden er stappen gezet moeten worden om deze structuur te implementeren. De tafel adviseert om dit commitment vast te leggen.
3.2.3 Leer van voorbeelden uit het veld: onderzoek best practices
Nader onderzoek onder best practices in gepersonaliseerd leren met ICT is nodig om meer inzicht te krijgen in de succesfactoren van deze initiatieven. Op basis van de onderzochte best practices en het daarvoor ontworpen kader komt de tafel met de volgende adviezen:
 De tafel stelt voor om door middel van schoolbezoeken en gebruikersevaluaties voor bestuurders, schoolleiders, docenten en marktpartijen inzichtelijk te maken hoe het gepersonaliseerd leren er in de praktijk uitziet. De volgende vragen kunnen hier aan de orde komen: hoe is gekomen tot keuzes voor software, welke kwaliteitskenmerken voor digitaal leermateriaal ervaart men als positief, welke voorbereiding hebben de docenten gehad voor deze manier van werken, en welke lessen kunnen worden getrokken voor andere scholen?

 Aangeraden wordt deze informatie te delen in een bijvoorbeeld door Kennisnet ontwikkeld platform voor uitwisseling tussen nieuwe en bestaande initiatieven. Bekijk hierbij de mogelijkheden van zowel een virtueel als een fysiek platform.
Om de knelpunten met betrekking tot digitaal leermateriaal op te lossen wordt geadviseerd een splitsing te maken tussen content en digitale leersystemen. Dit betreft content van uitgevers die gebruikt kan worden in de zelf gekozen systemen van de school en digitale leersystemen waarin content en leeromgeving functioneren als totaaloplossing. Op die manier zijn scholen optimaal in staat om zelf gepersonaliseerd leren vorm te geven.
 De tafel beveelt aan om de vraagkracht van alle scholen in het po en vo gezamenlijk te gebruiken om dit te realiseren.
 Om dit te bereiken wordt aangeraden dat zowel aanbieders van content als aanbieders van digitale leersystemen gebruik maken van standaarden met betrekking tot onder andere learning analytics en databeheer. Een school kan zo gemakkelijk wisselen of verschillende systemen naast elkaar gebruiken.
Om goed met digitaal leermateriaal te kunnen werken, adviseren de deelnemers aan de tafel Digitaal leermateriaal om niet alleen eerder genoemde begrippen vast te leggen, maar ook afspraken te maken en vast te leggen rondom metadatering en privacy.
3.2.4 Ontwikkel kennis en kunde middels learning labs
In de werkgroep is uitgebreid stilgestaan bij de mogelijkheden en knelpunten bij het gebruik van digitaal leermateriaal. De conclusie is dat concreet aan de slag gaan op scholen de beste manier is om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Hiervoor is het concept learning lab benoemd. In learning labs werken scholen en aanbieders samen om gepersonaliseerd leren met digitaal leermateriaal mogelijk te maken. De tafel heeft een projectbrief opgesteld die als basis kan dienen voor de verwerving van de coördinatie van de learning labs.
Om vraag en aanbod beter bij elkaar te brengen, adviseren de deelnemers van tafel Digitaal leermateriaal om vanaf schooljaar 2014-2015 te starten met 20-40 learning labs in het VO; voor het PO is nog geen aantal benoemd. In een learning lab werkt een kernschool samen met een aantal andere scholen om in de praktijk te laten zien op welke wijze gepersonaliseerd leren met ICT mogelijk is.
De tafel adviseert hierbij de volgende uitgangspunten te hanteren.
 Sluit waar mogelijk aan bij reeds bestaande initiatieven van scholen, schoolbesturen en andere partijen. Alle scholen kunnen in principe deelnemen. Scholen die al met andere vernieuwingstrajecten aan de slag zijn, kunnen als trekker van een learning lab functioneren.
 Een learning lab kan meerdere scholen bevatten, die samenwerken en van elkaar leren. Uitgangspunt voor de learning labs is de visie van de deelnemende school of scholen, waarbij het willen bieden van maatwerk met behulp van ICT voorwaarde is voor deelname.
 Bij het selecteren van de learning labs wordt recht gedaan aan verschillen tussen scholen (verschillende invullingen van gepersonaliseerd leren, didactische inzichten en de context van de school zelf), zodat wat er ontwikkeld wordt in de learning labs ook opschaalbaar is naar andere scholen en er een bredere toets mogelijk is in de praktijk.
 Scholen en aanbieders gaan gezamenlijk aan de slag met digitaal leermateriaal. Voor de opzet van de learning labs adviseert de tafel om het Programma van Eisen van de twee sectorraden als uitgangspunt te nemen. Dit vraagt een nauwe samenwerking tussen scholen en aanbieders.
 In de invulling is het concept van een verbindingslaag van groot belang. Deze laag biedt de gebruikers, zoals scholen en leerlingen, toegang tot een digitale leeromgeving. Met de informatie uit het gebruik

van deze digitale leeromgeving is het mogelijk om inzicht te verkrijgen in de leeropbrengsten van de leerlingen en zo learning analytics te ontwikkelen.
 Om de learning labs te laten slagen in hun missie is volgens de deelnemers aan de tafel van belang om landelijke en sectorale coördinatie en ondersteuning te organiseren.
 Naast deze coördinatie en ondersteuning wordt geadviseerd om de regie van de learning labs te beleggen bij zowel scholen als aanbieders. De inrichting van een Regiegroep voor de learning labs, waarin ze elkaar blijven ontmoeten en de learning labs helpen coördineren is hiervoor een goed platform. Ook voor het behouden van het draagvlak is dit een belangrijk instrument.
De tafel Digitaal Leermateriaal is van mening dat de learning labs bijdragen aan de het realiseren van de doelen van het doorbraakproject als de verschillende partijen in het speelveld (OCW, de sectorraden, scholen en aanbieders) de learning labs gebruiken als vehikel van kwaliteitsverbetering in het funderend onderwijs. Ook politieke steun is van groot belang voor scholen om vernieuwing in te zetten. Wanneer dit nodig blijkt te zijn, wordt aangeraden dat er experimenteerruimte wordt gecreëerd voor de learning labs. Dit kan de deelnemende scholen ook zekerheid bieden dat zij in hun zoektocht worden gesteund door OCW.
3.3 Informatie & Inzicht
De school is een belangrijke plek voor de ontplooiing van het kind. Maar niet de enige; kinderen leren altijd en overal in een groeiend aantal omgevingen. Om alle kansen te benutten en een doorgaande leerlijn voor elke leerling te faciliteren, is een geïntegreerd beeld over de vorderingen van de leerling cruciaal. Betrouwbaar en makkelijk inzicht helpt de leraar om maatwerk te bieden, geeft schoolleiders de middelen om de schoolorganisatie doelmatig te sturen en zorgt dat ouders de behaalde leerresultaten van hun kind begrijpen. Het ging aan deze tafel om de vraag welke gegevens uit verschillende systemen gecombineerd moeten worden en hoe systemen deze gegevens onderling kunnen uitwisselen.
Concreet betekende dat: Maak inzichtelijk welke stappen nodig zijn om te komen tot een geïntegreerd en overkoepelend beeld van de vorderingen van de leerling om op basis hiervan de juiste begeleiding te kunnen bieden en de meest optimale keuzes voor het vervolg van het leerproces te kunnen bepalen. En wat is nodig om een snelle start te maken?
3.3.1 Start met een minimale set aan gegevens: het kernleerprofiel
Voor het personaliseren van (de begeleiding van) het leerproces is een minimale set aan gegevens nodig. Deze gegevens bieden basis informatie voor zowel leraar en leerling als voor digitale (adaptieve) leersystemen en de ontwikkelaars daarvan. Door de deelnemers aan de tafel Informatie & inzicht is dit benoemd als het kernleerprofiel. De deelnemers hebben gekozen om te focussen op leerprocesgegevens: wat voor soort oefeningen maakt een leerling, hoeveel tijd is de leerling ermee kwijt, wat zijn de resultaten, welk niveau van vragen maakt een leerling goed, is een oefening vooral gericht op reproductie of inzicht, etc. Dit heeft een beeld opgeleverd van welke harde (het geleerde) en welke zachte (het leren) gegevens minimaal nodig zijn om gepersonaliseerd leren vorm te geven. De tafel adviseert een kernleerprofiel voor een leerling te hanteren dat harde en zachte gegevens over het leren combineert:
 Definieer een kernleerprofiel dat voldoende zegt over het leren van een leerling om zinvol van start te kunnen gaan met gepersonaliseerd leren zonder dat de standaard een knellend keurslijf wordt richting aanbieders van leersystemen en/of docenten. Het kernleerprofiel moet een standaard zijn die erkend wordt door aanbieders en het onderwijsveld. Het kernleerprofiel kan nooit meer informatie bevatten dan afgeleid kan worden van het digitaal oefen- en toetsmateriaal.
 Metadatering van digitaal leermateriaal is nodig om gepersonaliseerd inhoud aan te kunnen bieden (aansluiting tafel Digitaal Leermateriaal). Het advies is om met een beperkt aantal indicatoren te

starten en zo het kernleerprofiel werkenderwijs uit te bouwen. Gesprekken met deelnemers, wetenschappelijke inzichten en praktijkvoorbeelden hebben geleid tot vier basisindicatoren om voor dit doeleinde te metadateren. Door onderstaande indicatoren toe te voegen aan digitaal lesmateriaal wordt een minimale set gerealiseerd die adaptieve leersystemen mogelijk maakt:
1. Moeilijkheidsgraad van de oefening
2. Leerdoel dat correspondeert met de oefening (hiervoor is de aanwezigheid van een vastgesteld kernprogramma een randvoorwaarde)
3. Tijd die door leerling gebruikt is om tot een antwoord te komen
4. Resultaat van de oefening (directe feedback).
Zowel het leerbeeld als metadatering moeten gemakkelijk op te schalen zijn zodat op basis van verworven inzichten nieuwe indicatoren kunnen worden toegevoegd.
3.3.2 Versnel de implementatie van de standaard voor de uitwisseling van harde leerresultaten
De implementatie van de standaard Uitwisseling Leerresultaten (UWLR) heeft twee doelstellingen. Zo verwacht men wanneer de invoering grootschalig is, dat er administratieve lastenverlichting zal optreden onder docenten. Maar wat misschien belangrijker is, is dat er een integraal overzicht van alle summatieve toetsen leerresultaten ontstaat. Er ontstaat een actueel digitaal schooldossier wat alle resultaten van het leerproces van elke individuele leerling bevat.
De UWLR standaard is ontwikkeld onder het ECK2-programma9 en in december 2012 geregistreerd door Edustandaard. Hoewel het centraal verzamelen van leer- en toetsresultaten verschillende voordelen kan opleveren, werkt vooralsnog slechts een beperkt aantal scholen met deze standaard. Het ontbreekt aan regie op de implementatie van de UWLR standaard: er is geen duidelijke strategie of governance structuur. Dit betreft zowel de implementatie bij aanbieders van leermateriaal als bij scholen. Daarom adviseren de deelnemers van de tafel Informatie & Inzicht:
 Sluit een convenant af waarbij alle marktpartijen zich committeren aan de implementatie van UWLR.
 Beleg de regie voor deze implementatie bij het programma iECK10.
 Om ervoor te zorgen dat meer scholen (de mogelijkheden van) UWLR gaan gebruiken moet het gebruik actief worden stimuleren. Zorg voor ontwikkeling van praktische instrumenten die scholen en aanbieders ondersteunen bij de implementatie en het gebruik van de standaard. Een voorbeeld is het ontwikkelen van een draaiboek met daarin een technische handleiding. Ook kan scholen een fallback scenario worden aangeboden en kan een loket worden geopend voor vragen over het gebruik van UWLR.
3.3.3 Maak afspraken over zeggenschap
Scholen zijn verantwoordelijk voor de gegevens die zij verzamelen. Het onderwijs heeft tot nu toe te weinig zeggenschap gevoeld over hoe de keten van verzamelen, analyseren en overdragen van gegevens in elkaar zit. In de markt zijn grote partijen en samenwerkingsverbanden ontstaan die een spilfunctie hebben. De meeste scholen en besturen hebben gegevensuitwisseling niet hoog op de agenda staan en hebben vaak onvoldoende deskundigheid in huis en nemen daardoor soms ongewild verkeerde beslissingen.
9 Het Programma Educatieve Contentketen (ECK2) is in 2011 en 2012 uitgevoerd in een unieke samenwerking tussen onderwijsveld, de Groep Educatieve Uitgevers (GEU), SLO en Kennisnet. iECK is de opvolger van ECK2 en staat voor implementatie Educatieve Contentketen.
10 Het iECK-programma is een publiek-private samenwerking tussen scholen, uitgevers, distributeurs, softwareleveranciers en Kennisnet. Alle partijen zijn vertegenwoordigd in de programmastuurgroep. Het doel van het iECK-programma is om digitaal leermateriaal toegankelijker en bruikbaarder te maken voor het voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs.

Vanuit de vraagkant (zoals ook geformuleerd door de sectorraden) leeft de wens tot (mede)zeggenschap over de inrichting van de leermiddelenketen en waar relevant (mede)zeggenschap over cruciale voorzieningen. Dat vraagt om een fundamenteel en open gesprek tussen onderwijs en marktpartijen. Het is nodig om inzicht te geven in rollen, rechten en plichten van alle spelers in de keten om te bepalen welke afspraken nodig zijn voor welke informatiestroom. Daarbij is het belangrijk niet alleen te redeneren vanuit de bestaande situatie, maar ook naar de toekomst te kijken en ruimte te laten voor nieuwe oplossingen en nieuwe spelers.
Het uitwerken van de rollen, rechten en plichten van alle spelers in de keten is belegd bij de tafel Privacy.
3.4 Infrastructuur & Connectiviteit
Het ging aan de tafel Infrastructuur & Connectiviteit over hoe de ideale ICT -infrastructuur (hard- en software) om gepersonaliseerd onderwijs mogelijk te maken, eruit ziet. De juiste en werkende voorzieningen bepalen of een school aan de slag kan met gepersonaliseerd leren. De infrastructuur bestaat uit de voor de school optimale combinatie tussen (mobiele) devices, WiFi, cloud en connectiviteit. Het is betaalbaar voor school en/of ouder en past zich aan de omgeving aan als dat nodig is. De infrastructuur verbindt zo alle betrokkenen en benodigde leermiddelen rond de ontwikkeling van de leerling. Waar zitten belemmeringen om dit te realiseren en hoe kunnen deze doorbroken worden? De tafel adviseert het volgende.
3.4.1 Ontwikkel als school een heldere visie op maatwerk met ICT
De tafel adviseert om voldoende aandacht te hebben voor visievorming in het vervolg van het doorbraakproject; Een visie op de ontwikkeling van gepersonaliseerd leren en onderwijs, ondersteund door digitale leermiddelen en ICT, is essentieel bij het maken van keuzes ten aanzien van de infrastructuur. De scholen hebben hierbij een belangrijke taak. Eerst moet hiervoor een onderwijsvisie geformuleerd worden voordat goed afgewogen keuzes gemaakt kunnen worden over de ICT -infrastructuur. Geadviseerd wordt om bij de inrichting van de vervolgfase van het doorbraakproject visievorming door het schoolbestuur een nadrukkelijke plek te geven.
Door deze expliciete visie en juiste vragen wordt het voor de aanbodzijde (en voor adviseurs) eenvoudiger hun aanbod in te richten ten aanzien van de levering van een betaalbare, passende en toekomstvaste ICT- infrastructuur, connectiviteit en bijbehorend diensten.
De tafel adviseert om een checklist te ontwikkelen die scholen helpt de schakel tussen visie en beleid te maken, zodat ICT integraal in het beleid kan worden vormgegeven.
3.4.2 Zorg voor gelijke toegang tot online diensten
Een goede infrastructuur en connectiviteit zijn noodzakelijk om gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT mogelijk te maken. De deelnemers van de tafel stellen voor dat de overheid connectiviteit beschouwt als een nutsvoorziening voor de onderwijssector. Dit betekent dat scholen geen belemmeringen ondervinden bij het verkrijgen van toegang tot goede breedbandverbindingen en er sprake is van een evenwichtig prijspeil in de markt (de prijs die de school betaalt past bij de ambitie van de school). De tafel adviseert de volgende actiepunten:
 Analyseer good practices en stel deze beschikbaar voor alle partijen. Hiermee kan de markt een passend aanbod inrichten. De inrichting van de infrastructuur in de school is de verantwoordelijkheid van de school zelf.
 Onderzoek op welke manier vraagbundeling op dit terrein mogelijk is. Analyseer bijvoorbeeld in het kader van connectiviteit wat voor soort abonnementsvormen er zijn en wat de structuur daarvan is. Ga vervolgens na op welk gewenst aanbod vraagarticulatie kan plaatsvinden (bijvoorbeeld een light,

medium of een zwaar ICT -ondersteund pakket), waarop de markt aanbiedingen en servicepakketten kan maken.
 Zorg ervoor dat uiterlijk in 2017 100% van de scholen aangesloten kan worden op een breedbandverbinding. De tafel adviseert daarvoor om vast te stellen bij welke scholen een glasvezelverbinding mogelijk is en welke scholen daadwerkelijk hierop aangesloten zijn.
 De tafel ziet als randvoorwaarde dat scholen over voldoende financiële middelen beschikken om deze infrastructuur aan te laten leggen en deze te beheren.
3.4.3 Versterk de vraagarticulatie t.a.v. de eisen rondom de ICT -infrastructuur en benodigde connectiviteit
Aan de tafel is een eerste stap gezet in de ontwikkeling van een model dat scholen helpt bij het formuleren van de gewenste ondersteuning op het gebied van ICT -infrastructuur en dienstverlening. Hierin is schematisch de relatie tussen vraag en aanbod transparanter gemaakt, zie de afbeelding hieronder. Zowel de huidige als de gewenste situatie kunnen aan de hand van dit model worden bepaald.
Figuur: model om gewenste ondersteuning te formuleren door school
Het model is opgesteld langs twee assen: een as waarin de mate van intensiteit van het gebruik wordt weergegeven. De intensiteit wordt weergegeven door de mate waarin gebruik wordt gemaakt van ICT in het primaire en secundaire proces. Een eenvoudiger en beperkter gebruik van digitaal leermateriaal en ICT- toepassingen stelt minder stringente eisen dan een scenario waarin veel, frequent en op variërende tijdstippen toegang wordt gezocht tot digitaal leermateriaal en ICT- toepassingen.
De andere as wordt gevormd door de mate van ontzorging. Bij weinig behoefte tot ontzorging zal er veel activiteit binnen het bestuur/school plaatsvinden. Naarmate de behoefte aan ontzorging toeneemt zal er steeds meer sprake zijn van uitbesteding van diensten.
De blokken zelf worden gevuld door een beschrijving van de situatie zoals die zich in de school voordoet. Het geeft kenmerken van de gekozen oplossing en het geeft weer welke expertise in de school aanwezig is. Deze

oplossing wordt beschreven volgens de componenten connectiviteit (deze is echter randvoorwaardelijk en ligt buiten het model), ICT- infrastructuur en services11:
Drie concrete adviezen ter versterking van de vraagarticulatie:
 Werk – nog in 2014 - het model uit, ga samen met het veld en experts na welke vragen gesteld moeten worden en welke type diensten/infrastructuur en connectiviteit beschikbaar zijn in de markt. Inventariseer voorbeelden van tooling en bepaal een gewenste vorm.
 Verzamel en analyseer bestaande good practices en voorbeelden die beschikbaar zijn bij besturen/scholen en maak die kennis beschikbaar voor alle partijen, zowel voor aanbod- als vraagzijde.
 Stel expertise beschikbaar over dit onderwerp.
3.5 Roostering & Planning
Het ging aan de tafel Roostering & Planning om de vraag hoe de ondersteunende logistieke processen rond roostering en planning met behulp van ICT binnen een school flexibel én doelmatig kunnen worden ingericht. Hierbij is nadrukkelijk gevraagd te kijken naar de concepten en mogelijkheden uit andere (onderwijs)sectoren die toepasbaar kunnen zijn voor scholen in het primair en voortgezet onderwijs. De tafel adviseert het volgende.
3.5.1 Standaardiseer en zorg voor een koppelvlak tussen roostering- en planningssystemen en leer(management)systemen
Om onderwijs op maat mogelijk te maken, is het nodig dat de organisatie van het onderwijs variatie stimuleert en faciliteert. Dit brengt de nodige uitdagingen met zich mee. Immers, de complexiteit van de logistieke organisatie van het onderwijs neemt toe met een grotere mate van flexibiliteit en op de individuele leerling toegesneden leerroutes. Met name de voorlopers in het onderwijs houden zich bezig met het vraagstuk van een onderwijslogistiek die gepersonaliseerd leren en maatwerk met ICT ondersteunt. Het vraagstuk speelt in veel mindere mate voor de grote groep scholen die aan het begin staan van het invoeren van meer gepersonaliseerd leren met behulp van ICT. De kleine groep scholen die hier al mee bezig is, kan inzicht bieden in de dilemma’s en vraagstukken waar andere scholen op termijn ook mee te maken krijgen. Door de deelnemers aan de tafel Roostering & planning wordt de problematiek weliswaar herkend, maar wordt geadviseerd dit vraagstuk pas op te pakken als andere stappen gezet zijn.
Als op termijn dit thema verder wordt uitgewerkt, is de tafel van mening dat het standaardiseren van elementen noodzakelijk is om ICT- toepassingen voor roostering en planning aan te laten sluiten op de praktijk van gepersonaliseerd leren met ICT. Hierbij moet ook aandacht zijn voor het koppelvlak tussen roostering en planning enerzijds, en aan de andere kant de voortgang, kenmerken van de leerling en het digitale leermateriaal.
3.6 Toegang
Het ging aan de tafel Toegang om het bepalen van een wenselijk eindbeeld van de benodigde infrastructuur voor Identificatie, Autorisatie en Authenticatie (IAA) van digitaal leermateriaal, zowel in voorzieningen als in governance. Door het vergelijken van dit wensbeeld met de huidige situatie is gekeken welke stappen en roadmap gewenst zijn.
11 NB: Het model veronderstelt dat er op bestuurs- en schoolniveau een visie is geformuleerd op gepersonaliseerd leren en de rol van digitale middelen hierin.

Concreet betekende dat: Bepaal gezamenlijk een stip aan de horizon omtrent toegang tot digitaal leermateriaal en gerelateerde informatiesystemen. Kijk daarbij vanuit de ideale situatie en laat de huidige marktoplossingen zoveel mogelijk buiten beschouwing. Het is noodzakelijk om de gewenste (soll) situatie ver op de horizon te plaatsen. De ‘stip’ is geen blauwdruk, maar beschrijft vooral de roadmap ernaartoe. Een belangrijk aspect is het bepalen van voorzieningen die nodig zijn (standaarden) en de governance, oftewel de balans tussen publieke en private partijen.
Om een doorbraak op dit gebied te realiseren geeft de tafel Toegang een aantal adviezen.
3.6.1 Hanteer één uniek identificerend kenmerk
Voor een soepele toegang tot digitaal leermateriaal is het (in ieder geval voor scholen met een intern boeken fonds) nodig om leerlingen te kunnen koppelen aan een school. Eén van de adviezen betreft daarom het invoeren van een persistente identifier om een leerling en docent of begeleider mee aan te duiden voor de toegang tot leermateriaal (van bestellen t/m terugkoppelen leerresultaten). Aan de tafel is geconstateerd dat digitale identiteiten nu weliswaar worden aangemaakt op school (meestal bij de voorinschrijving), maar dat deze identiteiten niet tijdig beschikbaar komen of dat de verzameling identiteiten niet van voldoende kwaliteit is bij de aanvang van een nieuw schooljaar. Het bieden van een persistente identifier die tijdig beschikbaar is en gebaseerd op een kwalitatief goed administratief proces, maakt het verwerken van identificerende gegevens bij alle betrokken partijen eenvoudiger.
Om de toegang tot leermiddelen op een eenvoudige en veilige manier mogelijk te maken, wordt geadviseerd om te werken met een pseudoniem in de leermiddelenketen. Pseudonimiseren is een maatregel om de privacy te bevorderen. Voor leerlingen wordt daarbij een pseudoniem voorgesteld dat de lerende identificeert en dat persistent is gedurende het verblijf in de sectoren po en vo en mogelijkerwijs gedurende de gehele ‘loopbaan als lerende’.
3.6.2 Plan, ontwerp en realiseer een centrale nummervoorziening
Voor het ondersteunen van het registratieproces bij scholen en het borgen van de uniekheid van uitgegeven pseudoniemen, is een centrale nummervoorziening nodig. Een nummervoorziening moet in eerste instantie de volgende functies bieden:
 Ondersteuning van de registratiefunctie en identiteitsverificatie door scholen (bijvoorbeeld door controles tegen de beheervoorziening BSN)
 Pseudoniemgeneratie voor uniek geïdentificeerde personen.
In latere releases kunnen andere functionaliteiten worden toegevoegd zoals het fungeren als een sectorale omnummervoorziening zoals voorzien in het eID Stelsel (zie volgende paragraaf).
Het advies is om te streven naar een daadwerkelijke invoering van deze (eerste versie van de) nummervoorziening per schooljaar 2015/2016, mits dit verenigbaar is met de vereiste zorgvuldigheid om iets dergelijks op te zetten.
Bij deze realisatie moet expliciet aandacht worden besteed aan het administratieve en operationele proces rond de nummerverstrekking. Accurate en tijdige verstrekking van een identiteit is van groot belang. In dit verband moet een school al bij de eerste registratie van een leerling (en dus niet pas bij de definitieve inschrijving) een identiteit aanvragen bij de nummervoorziening12.
12 NB: Scholen moeten voor de implementatie van een nummervoorziening ook zelf hun administratieve processen adequaat hebben ingericht en hun administratieve software (waar nodig) hierop afstemmen. Dit impliceert een noodzaak voor integrale sturing over deze onderwerpen.

3.6.3 Vorm een IAA Stelsel Onderwijs
Om open standaarden en voorzieningen voor identificatie, authenticatie en verstrekking van attributen te realiseren, is de vorming van een IAA Stelsel Onderwijs gewenst. Een dergelijk stelsel moet de noodzakelijke standaarden en infrastructuur brengen voor veilige toegang tot digitaal leermateriaal.
Het stelsel moet conceptueel op het eID Stelsel13 aansluiten, maar zal vooralsnog voortbouwen op de nu in het onderwijsveld in gebruik zijnde techniek en oplossingen. Ook zal het IAA Stelsel Onderwijs meer aandacht geven aan de specifieke behoeften van het onderwijs.
Om optimaal gebruik te kunnen maken van de in het eID Stelsel uitgegeven authenticatiemiddelen (zoals DigiD accounts en eHerkenning authenticatiemiddelen), wordt aanbevolen een centraal koppelvlak met het eID Stelsel te voorzien. Conceptueel betekent de vorming van een IAA Stelsel Onderwijs dat met name de identificatie en authenticatie en daarnaast ook de verstrekking van attributen aparte vertrouwensdiensten (IAA diensten) worden. Deze staan los van de organisatie van de gebruikers en van de elektronische diensten en de organisaties die deze diensten reeds aanbieden.
3.6.4 Richt een publiek-private governance in
De tafel wenst een publiek-private governance, waarbij het onderwijsveld bepaalt welke behoefte er bestaat aan IAA diensten vanuit de markt. De wens is een publiek-private stelsel, inclusief ruimte voor private partijen om IAA diensten te leveren binnen de kaders van het stelsel, maar ook met ruimte voor gemeenschappelijke voorzieningen die het onderwijsveld voor zichzelf realiseert.
Er zijn diverse zaken waarover governance ingericht moet worden:
 IAA Standaarden voor het gehele onderwijsveld. Dit omvat een afsprakenstelsel voor IAA in het onderwijs. Het omvat ook een roadmap (op hoog abstractieniveau) hoe naar het eID Stelsel toe te groeien.
 IAA Voorzieningen; Authenticatiedienst, Attributendienst, Nummervoorziening etc.
 Implementatieafspraken over IAA voor het gehele onderwijs. Dit zijn afspraken per wanneer een nieuwe versie van het afsprakenstelsel worden geïmplementeerd door de aanbieders van IAA diensten en (waar van toepassing) de afnemers van die diensten.
 De feitelijke naleving van de afspraken (toezicht op kwaliteit, beveiliging etc).
Bovenstaande is ook te zien als strategisch, tactische en operationeel beheer, zoals weergegeven in onderstaande afbeelding.
13 Het eID Stelsel brengt in de komende jaren een standaard voort voor de veilige toegang tot online dienstverlening in verschillende sectoren.

Figuur: Strategisch, tactisch en operationeel beheer IAA Stelsel
De tafel adviseert om alles rondom de standaard(en) te beleggen bij Edustandaard. Dit betreft het grootste deel van het strategisch en tactische beheer. De uitvoerende taken (operationeel beheer, security testing, etc.) moeten bij een nader te bepalen operationele beheerpartij worden belegd.
Daarnaast zijn er afspraken nodig over de implementatie van de nummervoorziening. Voor de Educatieve Contentketen worden dergelijke afspraken op dit moment gemaakt in iECK -verband. De tafel adviseert daarom de programmastuurgroep iECK te verzoeken de ontwerpfase van een persistente ID in de leermiddelenketen op zich te nemen. Het wordt aanbevolen om bij de uitvoering van het project waar nodig leveranciers van IAA -diensten te betrekken, met name bij de latere stappen in de ontwikkeling en implementatie van de benodigde voorzieningen.
3.6.5 Op weg naar implementatie: richt verschillende projecten in
De tafel adviseert om twee projecten in te richten om stappen te zetten voor de implementatie van bovengenoemde adviezen.
Het eerste project is gericht op een feitelijke invoering van de aanbevolen persoonsnummers voor leerlingen en docenten per schooljaar 2015-2016. Hiertoe wordt een nummervoorziening gerealiseerd als onderdeel van een centrale vertrouwensfunctie in het IAA Stelsel Onderwijs (in vorming). Binnen de scope van het eerste project wordt het volgende opgezet:
1. Een werkende en in de keten geteste nummervoorziening in juni 2015, bij aanvang van de inschrijving voor het schooljaar 2015-2016. Dit betekent dat de voorziening beschikbaar moet zijn voor ketentesten per april 2015. Hierbij moeten zowel leerlingen als docenten een nummer kunnen krijgen.
2. Implementatieondersteuning voor het onderwijsveld:
a. Handleiding basisregistratie leerlingen en docenten. Hierbij gaat het om vragen als: aan welke eisen moeten de administratieve processen voldoen? Het kan voorbeelden schetsen van een standaard procesgang of mogelijk varianten in basisregistratie.
b. Handreiking voor de te hanteren betrouwbaarheidsniveaus voor specifieke diensten. Hierbij kun je denken aan een Handreiking betrouwbaarheidsniveaus digitaal leren of een Handreiking betrouwbaarheidsniveaus onderwijs.
StrategischOntwikkeling overall stelsel, roadmap, releases, toetreding, .. TactischWijzigingen, problems/ issues, security audits, .. OperationeelVoorzieningen (nummervertaling bv), coördinatie technisch beheer, testen en aansluitenToezichtKlachten en beroep

c. Adviezen over ter beschikking te stellen attributen voor bepaalde diensten.
d. Handleiding voor het introduceren van Single Sign On in een school.
Het tweede project is gericht op de vorming van het IAA Stelsel Onderwijs. De nummervoorziening maakt daarvan deel uit, als deel van een in te richten centrale vertrouwensfunctie. Dit project omvat:
3. Het opstellen van een Afsprakenstelsel waarin alle relevante afspraken op business, informatie en technische gebied vastliggen. Hier liggen allereerst overeengekomen uitgangspunten en een architectuur aan ten grondslag.
4. Het opstellen van een roadmap, waarlangs het IAA Stelsel zich (op hoofdlijnen) ontwikkeld.
5. Het implementeren van een eerste versie van het IAA Stelsel Onderwijs in de keten voor digitale leermiddelen, waarmee wordt gerealiseerd dat identificatie, authenticatie en de verstrekking van attributen ten behoeve van de toegang tot digitale leermiddelen worden geleverd en dat aanbieders hier ook gebruik van maken.
Kennisnet heeft aangeboden om de genoemde nummervoorziening binnen de gestelde kaders te implementeren. Zij ziet deze voorziening als een onderdeel van de publieke basisinfrastructuur, wat een kerntaak is voor Kennisnet en waarvoor zij ook subsidie van het ministerie van OCW ontvangt. Tevens constateert Kennisnet dat verschillende projecten in het ECK verband een sterke afhankelijkheid hebben met de te realiseren nummervoorziening. De tafel adviseert om het aanbod van Kennisnet te aanvaarden, met de noot dat een nader besluit door de publieke partijen aan de orde is rond het einde van de ontwerpfase. Zij maken een make/buy-beslissing met betrekking tot de operationele uitvoering van de dienst. De tafel beveelt daarbij aan om de in de markt aanwezige kennis rondom Trusted Third Parties mee te nemen.
3.7 Privacy
Het ging aan de tafel Privacy om het maken en vastleggen van afspraken om de privacy van gebruikers te waarborgen, zowel voor wat betreft inhoud als governance. Gepersonaliseerd leren kan alleen vanuit de garantie dat de privacy van de leraar, leerling en andere gebruikers is gewaarborgd. De partijen aan de tafel Privacy streven naar een balans tussen voldoen aan regelgeving en een praktijksituatie die ruimte geeft voor het gebruik van data.
De deelnemers aan de tafel onderstrepen dat er geen tijd te verliezen is. De huidige situatie klopt op onderdelen niet en vraagt acuut en nadrukkelijk om aandacht. Of het nou gaat om leren in de huidige context of gepersonaliseerd leren met ICT, in beide gevallen is handelen op korte termijn noodzakelijk.
3.7.1 Maak een heldere verdeling van rollen en verantwoordelijkheden
De tafel Privacy benadrukt de noodzaak om zo snel mogelijk tussen de ketenpartijen sluitende afspraken te maken over de concrete verdeling van de wettelijke rollen en bijbehorende rechten en verplichtingen vast te stellen. Hierdoor wordt een verkeerde uitoefening van rechten en verplichtingen door de ketenpartijen voorkomen.
Uitgangspunt bij de rolverdeling is de situatie waarin de school de rol heeft van verantwoordelijke van verwerking van persoonsgegevens van leerlingen. Het gaat dan niet alleen om de verantwoordelijke in de zin van de Wet Bescherming Persoonsgegevens (WBP), maar ook om de rol van de verantwoordelijke in maatschappelijke zin.
Van groot belang is de noodzakelijke bewustwording en het nakomen van de eigen verplichtingen door alle betrokken ketenpartijen. Het vertrouwen en de reputatie in de gehele keten komt in gevaar als partijen hun rol niet op een toereikende manier uitvoeren.

3.7.2 Stimuleer en vergroot bewustzijn bij scholen
Naar de toekomst toe zal de kennis en betrokkenheid van de scholen verbeterd en geborgd moeten worden. De tafel adviseert om activiteiten te ondernemen die het bewustzijn bij scholen stimuleren en vergroten.
Zichtbaar moet worden dat de school de rol van verantwoordelijke niet alleen toebedeeld krijgt, maar ook in daden omzet: de bijbehorende rechten en plichten worden goed ingebed in processen en in uitvoering, waaronder de aansturing van de bewerkers, maar ook actieve communicatie richting leerlingen en ouders.
De tafel onderkent dat het niet reëel is te veronderstellen dat iedere individuele school zelf alle wettelijke verplichtingen kan vormgeven. De tafel adviseert hierbij ondersteuning aan scholen te bieden, bij voorkeur met behulp van één of meerdere partijen die hierbij een centrale regie rol vervullen. Daarbij moet overwogen worden om deze regiepartij(en) te mandateren voor een deel van de verantwoordelijkheden van de scholen. Dit kan een meer uniform stelsel van afspraken binnen de keten bevorderen en voorkomt dat scholen afwegingen ten aanzien van privacy afzonderlijk maken. De school moet bereid zijn de overkoepelende afspraken die voortvloeien uit deze regierol actief te implementeren en een zekere vorm van controle en toezicht op de uitvoering van de afspraken accepteren.
3.7.3 Richt een platform in waar ketenpartijen gezamenlijk afspraken vastleggen
Naast de regiefunctie voor scholen wordt door de tafel Privacy het belang van een ketenbreed overleg en een vorm van sturing, advies en toezicht op ketenniveau onderkend. Om effectief voortgang te kunnen boeken is inrichting van een platform nodig waarin alle ketenpartijen vertegenwoordigd worden.
Onderwerpen waar dit platform zich bij voorkeur op richt zijn:
 Ketenbewaking in de vorm van aanbevelingen, het (doen) uitvoeren van audits en privacy effect beoordelingen, het formuleren van standaarden en het voorbereiden van overkoepelende afspraken binnen de keten.
 Gezamenlijke inspanningen die de implementatie van afspraken door verschillende partijen in het onderwijs kunnen ondersteunen.
 Borgen dat afspraken voldoende flexibiliteit houden om nieuwe ontwikkelingen mogelijk te maken en het karakter van een lerende praktijk tot uiting laten komen.
 Het stimuleren van achterlopende partijen en het bevorderen van innovatie.
Wat betreft de inhoud van de afspraken binnen de keten adviseert de tafel dat partijen onderling afspraken maken over wie, waarvoor, op welke wijze, welke gegevens en informatie (noodzakelijk) nodig heeft voor het effectief uitvoeren van taken en werkzaamheden. Deze afspraken kunnen in de vorm van een convenant worden vastgelegd en ondertekend door de belanghebbenden in de keten, om de gemeenschappelijke verantwoordelijkheid te benadrukken. Dit convenant kan de opmaat zijn voor een volwaardige gedragscode in de zin van de WBP op een later moment, indien de keten daartoe zou besluiten.
Hierbij is van belang dat afspraken worden gemaakt rondom de traceerbaarheid en transparantie van gegevens binnen de keten. Dit is mede nodig om te kunnen motiveren hoe een rapport of ontwikkelingsperspectief tot stand is gekomen, zodat ouders/ leerlingen en de school dit kunnen valideren (‘micro’ verantwoording). Uitgangspunt is dat bij de teruglevering en interpretatie van gegevens, resultaten en analyses de leraar een actieve, toetsende en regisserende rol vervult over de mate waarin deze de gegevens van voldoende kwaliteit acht om te worden toegevoegd aan de leerresultaten (leerbeeld) van de betreffende leerling.

Het is wel zaak om bij het maken van de afspraken te voorkomen dat onnodige blokkades worden opgeworpen door een te strikte implementatie van het juridisch kader, waardoor de kansen van gepersonaliseerd leren met ICT in gevaar komen.
Categorieën van onderwerpen waar de afspraken zich op moeten richten zijn:
 Rol- en verantwoordelijkheidsverdeling
 Beheersbaarheid en governance
 Doelstellingen en grondslagen bij het omgaan met persoonsgegevens inzake gepersonaliseerd leren
 Kwaliteit (juistheid, nauwkeurigheid en volledigheid) en bewaartermijn van persoonsgegevens
 Transparantie en voorlichting
 Beveiliging
 Informatie en rechten van betrokken
3.8 Blokkades
Het ging aan de tafel Blokkades om het identificeren en doen van voorstellen om (waargenomen) blokkades die maatwerk met ICT belemmeren, op te lossen. Daarnaast werd deze tafel gevraagd inzichtelijk te maken welke onnodig belemmerende toetredingsdrempels er in de markt zijn en hoe die zijn te verlagen.
In een eerste brainstormsessie van de tafel Blokkades werden meer dan veertig blokkades geïdentificeerd. Deze zijn vervolgens teruggebracht tot vier min of meer 'essentiële' blokkades. Essentieel, omdat de deelnemers aan de tafel zich niet kunnen voorstellen dat op enige termijn ICT- toepassingen massaal ingezet worden in het onderwijs als deze blokkades niet eerst verholpen worden.
De geïdentificeerde blokkades zijn de volgende:
1. Wet- en regelgeving in het onderwijs, deze is opgesteld voor een onderwijssituatie waarin ICT nog nauwelijks een hulpmiddel van betekenis was. Aansluiting bij nieuwe mogelijkheden van ICT is wenselijk.
2. Een grotere digitale volwassenheid van de sector is nodig.
3. Onvolkomen marktwerking waardoor digitale leermiddelen te weinig doordringen in de onderwijspraktijk.
4. Door het ontbreken van regie en samenwerking blijven levende standaarden in de praktijk van het onderwijs uit, waardoor iedereen met zijn eigen oplossingen blijft werken.
3.8.1 Wet- en regelgeving in het onderwijs
De kern van deze blokkade is dat de huidige weten regelgeving gericht is op plaatsen persoonsgebonden onderwijs. De ruimte in weten regelgeving (of interpretatie ervan bij toezicht en handhaving) om aan te haken bij digitale ontwikkelingen wordt vaak als belemmerend ervaren door scholen. Het is een veel gehoorde klacht en wordt vaak genoemd aan het begin van een vernieuwingstraject. De beperkte ruimte in weten regelgeving (of de perceptie ervan) kan dan verlammend werken bij onderwijsvernieuwing.
Scholen ervaren een gebrek aan samenhang tussen de verschillende instanties die gericht zijn op handhaving van weten regelgeving. Zo kan één partij, bijvoorbeeld de Inspectie van het Onderwijs, welwillend zijn om mee te werken aan een vernieuwingstraject, maar wordt het geblokkeerd door een andere instantie, bijvoorbeeld DUO of de accountant.
Een andere veel gehoorde belemmering betreft het hoge btw-tarief op digitale leermiddelen (21%), terwijl gedrukte studieboeken onder het lage btw-tarief van 6% vallen.

Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Similar to Doorbraakproject Onderwijs & ICT (20)

More from Henk Orsel

More from Henk Orsel (20)