2. ITALIA, E BASHKUAR NË 1861, KA KONTRIBUAR NDJESHËM NË
ZHVILLIMIN KULTUROR DHE SOCIAL NË TË GJITHË ZONËN E
MESDHEUT. SHUMË KULTURA DHE CIVILIZIME KANË EKZISTUAR ATY
QË NGA KOHA PARAHISTORIKE.
ORIGJINA E HISTORISË ITALIANE MUND TË NDIQET QË NË SHEKULLIN
IX P.E.S., PERIUDHË KJO GJATË SË CILËS VIHET RE PRANIA E FISEVE
ITALIKE NË ZONËN QË SOT NJIOHET SI ITALIA QENDRORE. SIPAS
KARAKTERIT GJUHËSOR ATA NDAHEN
NË OSKANË, UMBRIANË DHE LATINË. MË VONË KULTURA LATINE U BË
DOMINANTE, NË KOHËN KUR ROMA DOLI SI QYTET DOMINANT
RRETH 350 P.E.S. QYTETËRIME TË TJERA PARA-ROMAKE
PËRFSHIJË MAGNA GRAECIA NË JUG TË ITALISË DHE QYTETËRIM IN E
HERSHËM ETRUSK, I CILI LULËZOI NË MES TË
VITEVE 900 DHE 150 PARA KRISHTIT NË QËNDËR E NË VERI TË
ITALISË, NË LUGINËN E LUMIT PO, LATIUM DHE KAMPANIA.
PASI PERANDORIA DHE REPUBLIKA ROMAKE DOMINUAN KËTË PJESË
TË BOTËS PËR SHUMË SHEKUJ, ERDHI NJË ITALI NË TË CILËN NJERËZIT
DO TË LËNË KONTRIBUTE TË PALLOGARITSHME. DISA NGA KËTO
KONTRIBUTE ÇUAN NË ZHVILLIMIN E FILOZOFISË EVROPIANE,
SHKENCËS E ARTIT GJATË MESJETËS DHERILINDJES. E QEVERISUR
NGA QYTET-SHTETE GJATË PERIUDHËS SË MESJETËS DHE RILINDJES,
GADISHULLI ITALIAN DO TË NDIEJË EDHE PUSHTIMIN E HUAJ. PJESË TË
ITALISË ISHIN ANEKSUAR NGA SPANJOLLËT, PERANDORIA AUSTRIAKE
DHE NAPOLEONI, NDËRSA VATIKANI MBANTE KONTROLLIN MB I PJESËN
QENDRORE TË TIJ, PARA SE GADISHULLIT ITALIAN TË E ÇLIROHEJ E TË
BASHKOHEJ PËRFUNDIMISHT.
NË FUND TË SHEKULLIT TË XIX DHE FILLIM TË SHEKULLIT SHEKULLIT
XX,OSE MBRETËRIA E RE ITALIANE, VENDI NDËRTOI NJË PERANDORI
KOLONIALE, SUKE KOLONIALIZUAR PJESË TË AFRIKËS, DHE VENDET
PËRGJATË MESDHEUT. ITALIA PËSOI HUMBJE TË MËDHA NË LUFTËN E
PARË BOTËRORE, POR DOLI NË ANËN E FITUAR. FASHISTËT, TË
UDHËHEQUR NGA BENITO MUSSOLINI, MORËN PËRSIPËR TË NGRININ
NJË DIKTATURË AUTORITARE NË VITET 1922-1943. ITALIA ISHTE NJË
3. PARTNER I VOGËL I GJERMANISË NAZISTE DHE JAPONISË NË LUFTËN E
DYTË BOTËRORE.
NË 1946, PËR SHKAK TË NJË REFERENDUMI, MBRETËRIA E ITALISË U
HOQ, DHE MË 2 QERSHOR 1946 LINDI E REPUBLIKA ITALIANE. GJATË
VITEVE 1950 DHE 1960 ITALIA PA NJË PERIUDHË TË MODERNIZIMIT TË
SHPEJTË DHE TË RRITJES EKONOMIKE. QYSH ATËHERË, ITALIA KA
QENË NJË NGA VENDET THEMELUESE, OSE QË U ËSHTË BASHKUAR,DISA
ORGANIZATAVE TË TILLA SI KOMUNITETI EKONOMIK EUROPIAN, I
CILI MË VONË U BË BASHKIMI EVROPIAN,KOMBET E
BASHKUARA, NATO-S, UNESCO, G7, E CILA MË PAS U BË G8-ËS,
G20, DHE ORGANIZATA PËR BASHKËPUNIM EKONOMIK DHE
ZHVILLIM.ITALIA AKTUALISHT RENDITET SI NJË FUQI RAJONALE, DHE
SIPAS STUDIMEVE RENDITET SI FUQIA E 11 KOMBËTARE MË E MADHE
NË MBARË BOTËN. MBRETI I ITALISË VIKTOR EMANUELI I TRETË NË
TË VËRTETË KISHTE KUNDËRSHTUAR PUSHTIMIN E SHQIPËRISË, DUKE
E KONSIDERUAR SI NJË RREZIK PA FITIM. POR MUSOLINI KISHTE
PLANET E TIJ. ULTIMATUMI NDAJ SHQIPËRISË PËR T’JU DORËZUAR
ITALISË U BË MË 25 MARS 1939. REFUZIMI I SHQIPËRISË PËR
DORËZIM, BËRI QË BENITO MUSOLINI TA PUSHTONTE ATË NË 7 PRILL
TË 1939. REZISTENCA ISHTE E DOBËT (REZISTENCA E DURRËSIT) DHE
SHUMË SHPEJT, TRUPAT USHTARAKE ITALIANE DO TË MERRNIN
KONTROLL MBI SHQIPËRINË. MBRETI I ZOG, ARRATISET ME FAMILJEN
E TIJ NË VENDIN FQINJ GREQINË DHE MË PAS NË LONDËR. PASI KISHTE
PUSHTUAR SHQIPËRINË, MË 28 TETOR TË 1940 EDHE GREQIA DO TË
BINTE NË DUAR TË ITALIANËVE. ITALIA NUK PROVOI VETEN TË DENJË
PËR TË MBAJTUR NËN KONTROLL KËTO DY VENDE. BOMBARDUESIT
ANGLEZ DO TË ISHIN SHUMË EFICIENT KUNDRA ANIJEVE ITALIANE. NJË
LUFTË-ANIJE U FUNDOS, NDËRSA SHUMË TË TJERA DO TË
DËMTOHESHIN RËNDË DUKE DALË JASHTË-PËRDORIMIT. SULMI I
AVIONËVE BOMBARDUES NDAJ FLOTËS ITALIANE DO TË BËHEJ E
MUNDUR NË PORTIN JUGOR TË TARANTOS, KU AVIONËT DO TË
PËRDORNIN TORPEDO PËR TË FUNDOSUR DHE DËMTUAR ANIJET
ITALIANE. TORPEDOT DO TË KONSIDEROHESHIN SI SHUMË TË
RËNDËSISHME DHE PËRDORIMI I TYRE DO TË B ËHEJ I MUNDUR MË VONË
NË SULMIN E JAPONEZËVE NË PEARL HARBOR, KUNDRA SHBA-SË.
4. KULTURA
Italia nuk ka ekzistuar si shtet deri më 1861 kur u bashkua. Për shkak të
këtij bashkimi të vonuar, dhe autonomisë historike të regjioneve që tani e
përbëjnë Gadishullin italian, shumë tradita dhe kultura që tani identifikohen
si Italiane mund të identifikohen nga regjionet nga kanë ardhur. Me gjithë
5. izolimin social dhe politik të këtyre regjioneve, kontributet e Italisë në
trashëgiminë kulturore dhe historike të Evropës mbetenshumë të mëdhaja.
Italia është vendi me më së shumti trashëgimi kulturore në UNESCO (41
deri më tani).
Arti
Piktura Italiane karakterizohet me ngjyra të ngrohta dhe dritë, siç
dëshmojnë punimet e Caravaggios dhe Titianit, dhe preokupim me figura
fetare. Piktura Italiane ka dominuar në Evropë për qindra vjet. Artistë të
njohur gjatë kësaj kohe përfshijnë Michelangelo, Leonardo da
Vinci, Donatello,Botticelli,Fra
Angelico,Tintoretto, Caravaggio, Bernini, Titian dhe Raphael. Pastaj Italia
provoi nënshtrim të vazhdueshëm nga fuqi të huaja që shkaktoi zhvendosje
të vëmendjes tek çështjet politike, duke çuar deri te humbja e autoritetit
artistik të saj në Evropë.
Letërsia
Me bazat e gjuhës Italiane mederne të themeluara nga poeti Dante
Alighieri, vepra më e madhe e të cilit, Divina Commedia,konsiderohetsi
një ndër veprat më të mëdha të krijuara në Evropë gjatë kohës
së Mesjetës ; shkrimtarët dhe poetët Giovanni Boccaccio,Giacomo
Leopardi,AlessandroManzoni, Torquato Tasso, Ludovico Ariosto,
dhe Petrarch. Filozofë të rëndësishëm përfshihen Giordano Bruno, Marsilio
Ficino,Niccolò Machiavelli, dhe Giambattista Vico.Figura letrare moderne
janë : poeti nacionalist Giosuè Carducci më 1906,shkrimtari realist Grazia
Deleddamë 1926,autor i teatrit modernLuigi Pirandello më 1936,
poetëtSalvatore Quasimodo më 1959 dhe Eugenio Montale më 1975,
autori teatral Dario Fo më 1997 etj.
