1. 832926 _ 0001-0003.qxd 19/4/08 12:37 Página 1
Natura
Zientziak 2 DBH
DBHko bigarren mailarako Natura Zientziak liburua
Zubia / Santillanaren Hezkuntza-argitalpenetarako
Sailean Enrique Juan Redalen eta Joseba Santxo Uriarteren
zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da.
Proiektu honetan egile-talde honek parte hartu du:
Katrin Mugertza Etxebarria
Miguel Ángel Madrid Rangel
Ignacio Meléndez Hevia
Margarita Montes Aguilera
Marcos Blanco Kroeger
Eduardo Vidal-Abarca
EDIZIOA
Antonio Brandi Fernández
Pilar de Luis Villota
PROIEKTU ZUZENDARITZA
Antonio Brandi Fernández
Ainhoa Basterretxea Llona
Zubia
Santillana

2. 832926 _ 0001-0003.qxd 19/4/08 12:37 Página 2
Unitatearen eskema
Unitatearen sarrerako bi orrialdeak
4
Sarrerako testuan,
Ez dago munduan inor itsas zaldiei buruz Amanda Vicent biologoak adina
edukiekin lotutako
dakienik. Hura da gai horretan adituena, eta animalia horiek ur azpian
Unitatearen
zer-nolako portaera eta ugalketa dituzten aztertu duen lehena. Gaur egun,
gertakari historiko baten
Ugalketa
Seahorse proiektuan dabil buru-belarri, itsas zaldien habitata babestu eta
Amanda Vicent.
haien ugalketa eta portaera aztertu nahian, betiko gal ez daitezen lagun-
zenbakia eta izenburua
garri izango delakoan.
Itsas zaldietan, ugalketa da harrigarriena, arra gelditzen baita umedun.
Ugalketaren prozesua dantza batekin hasten da: bi egun ere iraun dezake,
berri ematen da.
eta hartan, arra eta emea elkarri lotzen dira, isatsaren bidez. Ondoren,
emeak, arrautzak erruteko hodi baten bidez, 200 arrautza baino gehiago
sartzen dizkio arrari, hark sabelaldean duen poltsa batean. Arrautzak
poltsan erabat seguru daudenean, arrak esperma askatzen du, haiek ernal
daitezen. Poltsa horretan garatzen dira enbrioiak, ondo-ondo babestuta.
Bi astetik sei astera bitarteko denbora-tartearen buruan, eklosioa gertatzen da;
hots, itsas zaldi kumeak arrautzatik ateratzen dira. Orduan, arrak erditzea
egiten du: bere baitan kuzkurtu, eta kumeak kanporatzen ditu, zentimetro
Gogoratu eta erantzun
ingurukoak, dagoeneko erabat garatuak, poltsako irekiduran zehar.
atalean, zenbait
GOGORATU ETA ERANTZUN
Nondik norakoak Itsas zaldi kumeak.
1. Zure ustez, zer organismo mota dira itsas zaldiak?
2. Zer ugalketa mota dute itsas zaldiek?
galdera ageri dira.
atalean, unitatean NONDIK NORAKOAK
3. Zergatik da hain garrantzitsua ugalketa-funtzioa?
4. Zertan dira desberdinak sexu bidezko ugalketa eta
ugalketa asexuala?
Erantzuteko, gaiari buruz
Unitate honetan…
5. Zer da ernalketa?
landuko diren • Ugalketa zer eta zertarako den ikasiko
duzu.
• Ziklo biologikoan zer aldi nagusi izaten
Bilatu erantzuna
Nola deritzo espezie bereko arrak eta emeak elkarren
dakizuna gogoratu
oso desberdinak izateari?
diren jakingo duzu.
gai guztiak ageri dira. • Ugalketa asexuala eta sexu bidezko
ugalketa bereiziko dituzu.
• Sexu bidezko ugalketak animalietan
beharko duzu.
zer fase dituen ikasiko duzu.
• Landareen bizi-zikloan txandaka zer
organismo aritzen diren jakingo duzu.
• Sexu bidezko ugalketak animalietan Bi itsas zaldi, elkar gorteiatzen.
Bilatu erantzuna
zer fase dituen ikasiko duzu.
• Bi ugalketa motek zer alde on eta
zer alde txar dituzten aztertuko duzu. ataleko galderen
• Lore baten marrazki zientifikoa
erantzunak unitatean
egingo duzu.
Itsas zaldi ar bat,
umedun.
zehar aurkituko dituzu.
Epigrafeak eta edukiak dituzten orrialdeak
Ariketei esker,
orrialdean garatutako
4 Nerbio-sistema Zein da nerbio-sistemaren funtzionamendua? edukiak berrikusteko
Edukiak Belakietan izan ezik, gainerako animalia guztien nerbio-zelulak (neuronak)
Zentzumen-organoek (errezeptoreek) jasotako informazioa landu egiten
du nerbio-sistemak, eta ondoren, erantzun bat prestatzen du. Nerbio-
oso antzekoak dira. Baina nerbio-sistemaren egituraketari dagokionez,
alde handia dago talde batzuetatik besteetara, neuronen antolaketa
sistemaren funtzionamendua oso antzekoa da animalia guztietan.
aukera izango duzu.
orrialde batean edo dela-eta, batez ere.
Nerbio-sistema deritzo nerbio-zelulek eratutako organo eta egitura
guztien multzoari. Haren ardura da koordinatzea, informazioa
biltzea, interpretatzea, erantzunak lantzea eta efektoreei helaraztea.
sinboloak
bitan garatzen dira, Ornogabeen nerbio-sistema
Ornogabeek nerbio-sistema bakunak dituzte. Bi dira azpimarratzekoak:
adierazten du
oso modu egituratuan nerbio-sareak eta gongoil-sistema.
Nerbio-sareak Gongoil-sistema
informazioa funtsezko
eta irudi askorekin, Sare zehaztugabea
Nerbio-kordoia
Zentzumen-organoek estimulu bat Zentzumen-nerbioek informazioa Erantzuna organo efektoreei bidaltzen
Garuna
hautematen dute: hots bat, irudi bat,
usain bat… Orduan, errezeptoreek
estimulu hori nerbio-bulkada
garunera eramaten dute.
Garunak, orduan, informazioa
hartu, aztertu, eta erantzun egoki
zaie. Giharrek mugimendua sortzen
dute, eta guruinek substantzia
kimikoak jariatzen dituzte. kontzeptuak atalean
hobeto ulertzeko.
bihurtzen dute. bat prestatzen du. Erantzuna ia bat-batekoa da.
Zelenteratuek dituzte horrelakoak; adibidez, polipoek eta
Gongoilak
Anelidoek, artropodoek, moluskuek eta krustazeoek dute horrelakoa.
Edozein estimulurekiko erantzunik azkarrenei eta soilenei ekintza
erreflexuak esaten zaie. Horrelako erantzunak oharkabekoak dira,
gehien-gehienetan animaliak ez baitaki zer egitera doan; mugimendua
bilatu behar dela,
Gako-hitzak letra lodiz marmokek. Nerbio-zelulek sare zehaztugabea eratzen dute,
animalian osoan, eta haren bidez, nerbio-bulkada bazter
Gorputzean zehar zenbait gongoil dituzte, elkarren artean nerbio-
kordoiz lotuta, eta gongoil horietan biltzen dira neuronak. Gongoilik
egin ondoren ohartzen da animalia gertatutakoaz. Ekintza erreflexu
ARIKETAK
9. Zer funtzio betetzen du
guztietara helarazten da. handienak buruan biltzen dira, eta horrela, garuna eratzen dute. asko babeserako dira, arriskuko egoerak saihesteko balio dute.
Beste erantzun batzuk, berriz, borondatezko ekintzak dira; adibidez,
animalia bat atzetik harrapakin bat jarraika duenean lasterka hastea.
nerbio-sistemak?
10. Zer dira nerbioak?
liburuaren amaieran.
ageri dira.
Ornodunen nerbio-sistema
Horrelako erantzunak ez dira automatikoki gertatzen, jakinaren gainean 11. Zer dira ekintza erreflexuak?
Ornodunek ornogabeek baino nerbio-sistema konplexuagoa dute. baizik; izan ere, animaliak ekintza horiekiko kontrol osoa du une oro, Eman adibide bat.
Garuna Nerbio-zentroek eta nerbioek osatzen dute. eta alda ditzake.
Bizkarrezur- • Nerbio-zentroak. Organo horiek errezeptoreen informazioa jasotzen
muina dute, eta gero, erantzunak landu, eta efektoreei bidaltzen dizkiete. Bi
Eduki jakingarriak,
organo dira: garuna eta bizkarrezur-muina; lehena buruan dago, eta JAKINGARRIAK
Nerbioak bigarrena, animaliaren bizkarraldean.
• Nerbioak. Nerbio-zuntzez osatuta daude; hau da, neuronen luzakinez. Neuronak Axoia. Luzakin luze-luzea da, eta bukaera
aldean adarkatu egiten da. Hari esker,
Nerbioek sare modukoa eratzen dute, eta sare horretan zehar joaten Nerbio-bulkadak helarazten berezitutako nerbio-bulkadak beste neurona edo
zenbait epigraferen
zelulak dira neuronak. Egitura berezia dute, organo batzuetara irits daitezke.
dira bulkadak nerbio-zentroetatik gorputzeko atal guztietara. Giharrak
uzkurrarazten dituzte, guruinei substantziak jariarazten dizkiete… harizpi itxurako luzakinak baitituzte; haiei
esker, erraz elkartzen dira beste neurona
Funtsean, bi nerbio mota daude, zer funtzio egiten dituzten kontuan edo organo batzuekin. Zelula-gorputza.
hartuz: Nukleoa dago bertan,
Neuronen luzakinek zuntzak eratzen dituzte,
Funtsezko ideiak – Zentzumen-nerbioak. Errezeptoreetatik nerbio-zentroetara erama-
ten dute informazioa.
– Nerbio motorrak. Nerbio-zentroetatik gorputzeko organo efekto-
eta zuntz horiek, bildu egiten direnez, balak.
Bestalde, bala horietako batzuk ere elkartu
egiten dira, eta horrela, nerbioak eratzen dira.
bai eta zitoplasmaren
zati bat ere.
Dentritak. Luzakin labur, ugari
eta oso adarkatuak dira. Haien
bidez, beste neurona batzuekin
elkartzen dira.
barruan.
reetara helarazten dute informazioa: giharretara eta guruinetara.
atzealde berdea erabiliz 52 53
nabarmendu dira.
Gehiago jakiteko eta laborategian praktikatzeko edukiak
JAKINGARRIAK
Zientzia zure esku Edukien amaierako
Emaitzak interpretatzea. Gorputzen dilatazioa
Orrialde oso bat, Izaki bizidunak tenperaturara nola moldatzen diren
Izaki bizidunen eguneroko jarduera, neurri handi batean, Izan ere, tenperatura baxuek erreakzio metabolikoak
Substantzia gehienak dilatatu egiten dira, haien
tenperaturak gora egiten duenean. Salbuespenetako
Airea, ia gas guztiak bezala, oso sentikorra da
tenperatura-aldaketekiko, eta erraz dilatatzen da.
esperientziek
inguruneko tenperaturak baldintzatuta dago. geldiarazten dituzte, eta altuek, berriz, zenbait molekula
bat ura da; izan ere, bolumen handiagoa hartzen du Horixe egiaztatuko dugu, zenbait esperimentu
zientzia zure esku
Urak bero kantitate handiak xurgatu eta askatzen ditu, organiko desnaturalizatzen dituzte.
solido-egoeran, likido-egoeran baino. errazen bidez.
eduki jakingarriak baina geldiro-geldiro. Hori dela-eta, ur-ingurunean
txikiagoak dira tenperatura-bitarteak, lehorrean
baino.
Leku horietako izaki bizidunak muturreko
tenperaturetara moldatu dira.
Esate baterako, organismo euritermoak
1. Hoztean, airea uzkurtu egiten da. Tapoi
hariduneko plastikozko botila bat hartu eta
3. Emaitzak interpretatuko ditugu. Hoztean, airea
uzkurtu egiten da, eta berotzean, berriz, dilatatu
Oro har, zero azpiko gradu batzuetako tenperatura duten tenperatura-bitarte handiak jasateko gai dira; adibidez,
garatzeko.
lekuetan eta 50 ºC-tik gora daudenetan, izaki bizidun
gutxi bizi da.
txakurrak. Eta organismo estenotermoek, berriz, oso
tenperatura zehatza behar dute; esaterako, pinguinoek.
bero-iturri batetik hurbil utziko dugu, irekita.
Eguzkitan jarriko dugu tarte batez, edo
erradiadore batetik gertu. Botila oso bero
dagoenean, tapoia jarriko diogu. Barruko airea
egiten da. Baina esperimentuek beste gauza bat
ere jarri dute agerian: hozkailuan jarri dugun
plastikozko botilako aireak, uzkurtzean, presio
txikiagoa egiten du botilaren barrutik, eta presio
jartzen dute.
bero dagoenez, dilatatuta egongo da. atmosferikoak zanpatu egiten du botila, haren
Ondoren, botila hozkailuan sartuko dugu; edo
hobeto, izozkailuan. Hamabost minututik
ordubetera bitartean itxarongo dugu (hozkailua
barruko eta kanpoko presioak berdintzen diren
arte.
Erlenmeyer matrazea berotzean, airea dilatatu
Behar bezalako
zer hotz dagoen). Botila hozkailutik ateratzean, egiten da eta presioa eragiten dio ontziaren
azalpena dute
zapalduta dagoela ikusiko dugu, barruko airea barne-gainazalari. Barruko presioa presio
uzkurtu egin delako. atmosferikoa baino handiagoa denean, kanporantz
Klima beroetako animaliek apendize
handi-handiak dituzte, eta haietan,
Animalia homeotermoek etengabe
sortzen dute beroa, kontsumitzen
Inguruneko tenperatura asko aldatzen
denean, zenbait animalia, moldatu
2. Berotzean, airea dilatatu egiten da. Beirazko ontzi bultzatzen du tapoia, ahotik irtenarazi arte.
bat behar dugu, suarekiko erresistentea eta
odol-hodi asko. Horri esker, odola dituzten elikagaien degradazioari ahal izateko, letargian sartzen
artelazkizko tapoi batez estaltzeko modukoa
hozten dute. esker. dira.
(onena erlenmeyer matraze bat edo saio-hodi bat
erabiltzea da).
Tapoirik gabe sartuko dugu hozkailuan, eta hotz
eta erraz egin
dagoenean, kortxozko tapoia jarri eta su geldoan
jarriko dugu, haren tenperatura poliki-poliki
igotzeko. Berotzean, bolumen handiagoa hartzen
hasiko da barruko airea. Azkenean, kortxoa
bultzatu eta irtenaraziko du.
Hoztean, airea uzkurtu egiten da, eta
botila zapalduta geratzen da.
Berotzean, airea dilatatu egiten da, eta
daitezke.
tapoia ahotik irteten da.
Urak, lurruntzen denean, bero kantitate
handia kontsumitzen du.
Prozesu horrek hozte-efektua
Animalia poikilotermoak –esate
baterako, narrastiak–, hotzetik isolatzeko,
lurpean edo babeslekuetan ezkutatzen
Haize handia dagoenean eta tenperatura
zero azpiko 30 ºC-tik beherakoa denean,
pinguinoak elkartu egiten dira, eta horri
Liburuan zehar
sortzen du. dira. Udan egoten dira aktiboago. esker, bero gutxiago galtzen dute. ARIKETAK
25. Demagun beirazko flasko bat daukazula, marmeladakoen modukoa, aire beroz beteta. Demagun hura
ondo itxi eta hozkailuan sartu duzula, hoztu arte. Nolakoa izango da flaskoaren barruko airearen presioa, itxi
zenuenean baino handiagoa, txikiagoa ala berdina? Nola egongo da tapa, itxi zenuenean baino estuago, solteago
ordenatuta daude,
ala berdin?
26. Demagun bi beirazko flasko berdin-berdin dituzula. Bata bero handia (40 ºC) egiten duen gela batean ireki eta
berriro itxi duzu. Bestearekin gauza bera egin duzu, baina hotz-ganbera batean; hain zuzen, 2 ºC-ko tenperatura
duen gela batean. Orain, mahai gainean dituzu bi flaskoak. Biek dute aire-bolumen bera, baina ba al dute aire
metodo zientifikoaren
kantitate bera? Bakoitzaren pisua doitasun-balantza baten bidez neurtuko bazenu, zeinek izango luke pisurik
Klima hotzetako landareek forma
biribilak dituzte eta altuera txikikoak
izaten dira. Horri esker, nekez hozten
Hostoerorkorreko zuhaitzek hostoak
galtzen dituzte neguko hiletan.
Izan ere, horri esker, ez dute hainbeste
Kaktusak klima beroetara moldatuta
daude. Haien zurtoinek ura metatzen
dute, eta haien hostoak arantzak dira,
handiena? Zergatik?
27. Zer gertatuko da hozkailutik plastikozko botila zanpatua atera eta oso ur beroz betetako ontzi batean sartuz gero?
Deskribatu zer gertatuko den eta interpretatu emaitzak.
faseen ordena
dira. energia galtzen. transpirazioa ahalik txikiena izate aldera.
220 221
berean.
2