1. Wartości i ich klasyfikacje
Każdy człowiek wie czym są wartości, potrafi je wymienić wskazując te, które
wyznaje, jednak próba zdefiniowania tego pojęcia często stwarza trudność.
W swojej idei „myślenia według wartości” J. Tischner podkreśla, iż wartości
to podstawowy element do tworzenia prawdy o sobie. Odwołując się do Heideggera
wskazuje, że w dążeniu do bycia sobą nie będzie pomocne myślenie według wartości,
gdyż dla człowieka, który tworzy swoją egzystencję głównym kryterium jest prawda
bycia. 1
Odnosząc się do literatury przedmiotu czytamy, że wartość może występować
w ujęciu jednostkowym, jako: tożsamość człowieka, wolność, dążenie do prawdy,
edukacja, zdrowie lub praca. Te wartości definiuje się jako wartości uniwersalne -
powszechne i trwałe, których podstawę stanowi dobro. 2 W ujęciu filozoficznym
wartością może być sam przedmiot lub jakiś stan rzeczy, z którym wiążą się pozytywne
emocje i ku którym człowiek dąży. 3 Natomiast w ujęciu psychologicznym poprzez
wartość należy rozumieć zjawisko psychiczne mające charakter poznawczy. Wartości są
wskaźnikiem motywującym do zaspokajania potrzeb, a także wyznacznikiem norm
zachowania. Wyznawane przez jednostkę wartości wpływają na rozwój aktywności. 4
Z kolei G. Kloska, jeden z autorów definicji socjologicznych podkreśla charakter
przedmiotowy wartości, do których ludzie wyrażają pewien stosunek, a które
oddziaływają na jednostkę, w tym na jej zachowanie. Stanowią one przedmiot dążeń
człowieka. 5
Wartości mają charakter kulturowy, bowiem można się ich doszukiwać zarówno
w człowieku, jak i w społeczeństwie. Wartość kulturowa ma wpływ na dokonywane
wybory, jest wyznacznikiem celów oraz środków dla ich realizacji, stanowi bodziec
i motywator do działania. 6 Dlatego też wartościami są nie tylko przedmioty wraz z ich
cechami, ale także same cechy. Wartości mają charakter trwały i przekazywane
1
A. Bobko, Poszukiwanie prawdy o człowieku, [w:] ZNAK, marzec nr 3, Krakrów 2001, s.61.
2
K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń 1999, s.39.
3
R. Ingarden, Przeżycie, dzieło, wartość, [w:] Kultura w systemie wychowawczym OHP pod red.
Z. Jasińskiego, E.Nycza, Opole 2004, s. 63.
4
J. E. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Warszawa
1998, s.24.
5
G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, [w:] Wychowanie ku
wartościom. Elementy teorii i praktyki, tom I (red.) K. Chałas, Lublin – Kielce 2003, s.21.
6
L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, [w:] Wychowanie ku wartościom…, op. cit. s.22.

2. z pokolenia na pokolenie są zarówno pielęgnowane, jak i krytykowane. Mogą
występować jako ekonomiczne, pedagogiczne, konsumpcyjne i religijne. 7
M. J. Szymański opierając się na książce G. Kloski Pojęcia, Teorie i badania
wartości w naukach społecznych przytacza pięć typów definicji wartości,
sklasyfikowanych w odniesieniu do usytuowania wartości zarówno względem
człowieka, jak i jego cech:
1. „Definicje relatywistyczne – bycie wartością stanowi cechę relatywną, która
zależy od cech przedmiotu.
2. Definicje subiektywistyczne – wartości identyfikuje się z cechami przedmiotu
mającymi charakter subiektywistyczny.
3. Definicje relacjonistyczne – wartości utożsamia się ze związkami lub też
stosunkami, które zachodzą między przedmiotami, a jednostką lub grupą.
4. Definicje instrumentalne – w tym ujęciu istotnym jest przede wszystkim to,
czemu wartości służą.
5. Definicje kulturowe – umiejscawiają wartości w rzeczywistości kulturowej,
niemniej nie odnoszą się do jednostek lub grup, choć są oni nosicielami
i przedstawicielami kultury.” 8
Można zatem wskazać, iż wartości są wyznacznikiem i zarazem
kierunkowskazem dla naszych działań. Na to, jak je postrzegamy ma wpływ wiele
czynników, ale źródeł pierwszych wyborów wartości należy doszukiwać się
we wczesnym dzieciństwie, bowiem to rodzice i rodzina, jako najbliższe, naturalne
środowisko dziecka, kształtuje jego świadomość i dokonuje przekazu wartości.
Świadomie posługuję się słowem „wybory”, bowiem spośród przyjętych, często
modnych wartości, człowiek winien świadomie i samodzielnie wybrać te, które będą
miały wpływ na jego życie, postępowanie i podejmowane decyzje.
W mojej pracy będę się kierowała socjologiczną definicją wartości G. Kloski,
przyjmując, iż wartości oddziaływają na jednostkę, na jej zachowanie, a ludzie wyrażają
względem nich pewien stosunek. Zdaniem autora wartości stanowią przedmiot dążeń
człowieka. 9
7
G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, Warszawa 1992, s.24.
8
M. J. Szymański, Młodzież wobec wartości. Próba diagnozy, Warszawa, 1998, s.15.
9
G. Kloska, Pojęcia, teorie i badania wartości w naukach społecznych, [w:] Wychowanie ku
wartościom. Elementy teorii i praktyki, tom I (red.) K. Chałas, Lublin – Kielce 2003, s.21.

3. Nawiązując do tematu niniejszej pracy koniecznym jest przedstawienie
niektórych, wybranych klasyfikacji wartości dokonanych w zależności od przyjętego
kryterium wartościowania.
Zdaniem K. Denka, podstawę klasyfikacji wartości stanowi założenie,
iż „źródłem optymalnej aktywności człowieka jest wolne, odpowiedzialne, mądre
i samodzielne, własne postępowanie zorientowane na świadomie wybrane,
zaakceptowane i realizowane wartości.” 10
Wartości stanowią składnik każdej z dziedzin wiedzy. Niemniej kryteria
wartościowania mogą być różne, bowiem na przykład za kryterium wiedzy naukowej
uznaje się prawdę, wiedzy utylitarnej - użyteczność, natomiast wiedzy moralnej –
dobro. Zatem, podziału wartości można dokonać w zależności od przyjętego kryterium.
„J. Gajda przytacza podział dychotomiczny, dzieląc wartości ze względu na:
a) materię – czyli wartości materialne i duchowe (rzeczy i idee);
b) zasięg (powszechność odczuwania) – uniwersalne i jednorodne, czyli o zasięgu
ogólnoludzkim, odnoszących się do danej społeczności, kultury, grupy,
czy samej jednostki;
c) czas – wartości aktualne i historyczne;
d) trwałość – chwilowe, trwałe;
e) sferę zaangażowania – intelektualne, uczuciowe;
f) ogólną ocenę – pozytywne lub negatywne.” 11
Należy jednak pamiętać, że hierarchiczność wartości stanowi ich cechę
konstytutywną, a dla ich porządku służą wysokość i moc. Pozytywna reakcja
emocjonalna na urzeczywistnienie wartości, czyli uznanie, aprobata, szacunek, wyraża
wysokość wartości, a zatem wartości wysokie to wszelkie cnoty człowieka. Z kolei
mocnymi są wartości mające podstawowe znaczenie dla bezpieczeństwa, zdrowia
i życia człowieka, a ich moc ujawnia reakcję człowieka na wykroczenie przeciw
wartościom. Zatem wertykalny system wartości tworzą wartości hedonistyczne,
użytkowe, witalne, duchowe i religijne, natomiast pomylenie lub też świadoma zmiana
ich hierarchicznego porządku, czyli umieszczenie którejś z w/wym. wartości zbyt
wysoko lub też za nisko wśród innych wartości, wprowadzi aberrację w systemie. 12
10
K. Denek, O nowy kształt edukacji, Toruń 1998, s.35.
11
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom VII, Wydawnictwo Akademickie ŻAK 2008, s.38 - 39.
12
K. Denek, O nowy…, op. cit., s.40.

4. Koncepcja M. Rokeacha, twórcy jednej z bardziej znanych w literaturze
psychologicznej teorii wartości stanowiącej część ogólniejszej teorii osobowości, do
której odwołuje się J. E. Karney, wskazuje, że świat wartości choć jest dostępny dla
każdego człowieka, to jednak dana wartość może być ceniona przez każdą jednostkę
w innym stopniu, bowiem źródeł wartości należy poszukiwać w człowieku, jego
osobowości, ale także wpływie społeczeństwa na jednostkę poprzez wymiar
kulturowy. 13
W nawiązaniu do koncepcji M. Rokeacha, J. E. Karney wskazuje, iż wyróżnił
on dwie grupy wartości:
1) „wartości ostateczne (autoteliczne) – ku którym człowiek dąży,
ale prawdopodobieństwo w pełni ich osiągnięcia jest niewielkie. W grupie tej
wyróżnia m.in. dostatnie życie, szczęście, zbawienie, dokonując jednocześnie
dodatkowego podziału na dwie podgrupy: jedną dot. wartości osobowych
i drugą związaną z wartościami społecznymi;
2) wartości instrumentalne – ich posiadanie zbliża człowieka do wartości
ostatecznych. W tej grupie również dokonano podziału na wartości moralne
i sprawnościowe.” 14
W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele różnych klasyfikacji wartości
dokonanych w oparciu o różne kryteria. „D. Dobrowolska sklasyfikowała wartości
w zależności od stopnia ich ogólności wyróżniając:
a) wartości konkretne, do których zaliczyła m.in. pracę zawodową, wykształcenie,
życie rodzinne oraz stan posiadania - określając je wartościami życia
codziennego. Ponadto w grupie wartości konkretnych podkreśliła ważność
szczegółowych elementów wymienionych dziedzin życia, np. rodzaj czynności
wykonywanych w ramach obowiązków zawodowych;
b) wartości abstrakcyjne - w tej grupie zostały sklasyfikowane: moralność, sława,
postęp, dobrobyt;
c) wartości zinternalizowane – które zdefiniowała jako realne, godne pożądania
i słuszne. Wyznaczają normy zachowania, kierunki działania, a zatem mają
wpływ na postępowanie człowieka. Jednak jak podaje autorka, o wartościach
13
J. E. Karney, Człowiek i praca. Wybrane zagadnienia z psychologii i pedagogiki pracy, Warszawa
1998, s.23.
14
Ibidem, s.23 – 25.

5. zinternalizowanych można mówić tylko wówczas, gdy człowiek je aprobuje,
uznaje za swoje, ale przede wszystkim realizuje w działaniu.” 15
Z kolei W. Pasternak odnosząc się do istnienia uniwersalistycznej
rzeczywistości (materialnej, przemijającej, przygodnej) i transcedentalnej (wiecznej,
duchowej, niezamierzonej) wskazał odpowiadające im wartości niesamoistne
i samoistne - wartości ponadczasowe i ponadkulturowe, będące przejawami tego,
co wieczne i niezmienne, których człowiek nie tworzy lecz je odkrywa. 16
Natomiast S. Ossowski podkreślił, iż „wartości mogą być :
a) uznawane, będące własnością oraz elementem norm postępowania środowiska
społecznego;
b) odczuwane, należące do jednostek tworzących społeczeństwo, które są częścią
immanentną ich osobowości, ukształtowanej w procesie internalizacji.” 17
Taki podział przyjęła również A. Kłosowska, jednak oprócz wartości
uznawanych i odczuwanych wskazała jeszcze na istnienie wartości realizowanych. 18
J. Sztumski natomiast dokonał podziału wartości na:
a) „podstawowe - odnoszące się do systemu społecznego;
b) wtórne - stanowiące konkretyzację lub rozwinięcie wartości podstawowych;
c) indywidualne (prywatne) – będące wytworem każdej jednostki.” 19
Z kolei K. Ostrowska wymienia:
a) „wartości sensotwórcze, zaliczając do nich wartości uniwersalne i duchowe;
b) wartości instrumentalne, które podobnie jak w klasyfikacji M. Rokeacha służą
realizacji wartości uniwersalnych (sensotwórczych).” 20
Istotnym jest, że w wymienionych wcześniej klasyfikacjach tylko K. Ostrowska
odniosła się do istnienia wartości uniwersalnych, które R. Jedliński wyróżnił na drugim
miejscu, zaraz po wartościach transcendentnych umieszczonych na najwyższym
stopniu w hierarchii wartości. Należy podkreślić, że pośród wartości uniwersalnych
autor wskazuje dobro i prawdę, natomiast pracę określił mianem wartości
15
D. Dobrowolska, Wartość pracy dla jednostki w środowisku przemysłowym, [w:] Człowiek…, op.cit.,
s.25.
16
W. Pasternak, Piękno i sacrum. U podstaw pedagogiki teonomicznej, [w:] Aksjologiczne aspekty
edukacji szkolnej, K.Denek, Toruń 1999, s.36.
17
S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36.
18
A. Kłosowska, Socjologia kultury, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36.
19
J. Sztumski, Społeczeństwo i wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36.
20
K.Ostrowska, W poszukiwaniu wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.37.

6. pragmatycznych (na ósmym miejscu w klasyfikacji), za którymi jako wartości
prestiżowe znajdują się m.in. sława, kariera, pieniądze i władza. 21
Z kolei A. Paszkowska - Rogacz odnosząc się do koncepcji Stauba zwróciła
uwagę na ciekawe połączenie rozumienia wartości zarówno w aspekcie przekonania
i w aspekcie celu, ponieważ zdaniem autora chociaż cele i wartości mają podobne
znaczenie, to jednak nie są tożsame. Istotną różnicę stanową bowiem treści i wyniki,
do których prowadzą. Dlatego też głównym kierunkiem nadającym sens działaniom
człowieka poprzez wartości jest dobro, z kolei cele odnoszą się bardziej do nas samych
niż do dobra ogółu. 22
Omawiając kategorie i klasyfikacje wartości nie można pominąć podkreślenia
istnienia wartości poznawczych i uniwersalnych.
Chociaż R. Jedliński prawdę sklasyfikował jako wartość uniwersalną, to jednak
jak podaje K. Denek „prawda znajduje się u podłoża wartości poznawczych /…/,
bowiem sama w sobie stanowi cel i istotę poznania”. 23 Dlatego też wartości poznawcze
wśród których wyróżnia się m.in. wizję, nadzieję, odwagę i wolę 24 , mają tak istotne
znaczenie w procesie edukacji i naukach o edukacji. Tak wiec, jak sama nazwa
wskazuje, wartości te służą celom poznawczym w aspekcie poszukiwania prawdy,
wytyczania celów, weryfikacji poglądów, a podstawą tych działań podejmowanych
przez jednostkę winna być prawda, która sama w sobie jest wartością.
Niemniej, o ile wartości poznawcze opierają się na prawdzie, to podstawą
sklasyfikowania wartości uniwersalnych jest dobro. Zalicza się do nich m.in.: prawo do
życia i wolności, podmiotowość i tożsamość człowieka, swobody obywatelskie, życie
wolne od zagrożeń wojną, tolerancję, godziwy poziom życia, samorealizację, rodzinę,
edukację i zdrowie. 25
Znaczącą wartością jest wiedza, która jest podporządkowana wartościom
ostatecznym i stanowi instrument do osiągania wartości wyższych. Jednak w pewnych
przypadkach może być uznawana za wartość autoteliczną. 26
Ponadto jak podkreśla K. Denek, uniwersalną wartością jest także praca, dzięki
której człowiek nie tylko uczy się wykonywania określonych czynności, ale rozwija
21
R. Jedliński, Świat wartości uczniów kończących szkołę podstawową, [w:] Aksjologiczne…,
op.cit., s.37.
22
A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Warszawa 2009, s.164.
23
K. Denek, Aksjologiczne…, op.cit., s.38.
24
S. Michałowski, Pedagogia wartości, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.38
25
I. Lewowicki, Przemiany oświaty, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.39.
26
K. Denek, Aksjologiczne…, op.cit. s.46.

7. swoje umiejętności, współżyje w środowisku, realizuje cele, dzięki czemu stwarza
odpowiednie warunki bytu. Jednak pracy nie można ograniczać tylko do zatrudnienia,
bowiem ma ona wymiar zarówno humanizujący, jak i społeczny. 27
Podsumowując pragnę podkreślić, że w mojej pracy będę kierowała się
postrzeganiem wartości według S. Ossowskiego, czyli jako uznawane i odczuwane 28 ,
które stanowią podstawę, swoisty fundament życia człowieka, są zarówno normą
postępowania, jak i częścią osobowości jednostek tworzących społeczeństwo. Odnosząc
się zatem do kwestii pracy będącej wartością uniwersalną, w dalszej części niniejszej
pracy przedstawię istotę istnienia wartości w życiu człowieka, ich charakter oraz wpływ
na ludzkie działania, a także jak poprzez wartości człowiek dąży do realizacji
wytyczonych celów życiowych i zawodowych.
1.6. Rola i funkcje wartości w życiu człowieka
Istnienie wartości w życiu człowieka oraz to, że wybrane i uznane wartości mają
wpływ na nasze decyzje jest bezsporne. Wartości takie jak prawda, dobro, miłość,
czy sprawiedliwość są wpajane już w okresie dzieciństwa przez rodziców i najbliższe
otoczenie dziecka, czyli rodzinę. Mają bezpośredni wpływ na poznanie świata, ludzkie
zachowania oraz jak wskazuje W. Klimski „są wytworami człowieka utworzonymi
w wyniku jego rozumowego rozpoznawania rzeczywistości, a ich zadaniem jest
ukierunkowywanie działań ludzkich.” 29
Rozpatrując kwestię istoty wartości nie można pominąć tischnerowskiego
filozoficznego myślenia o człowieku, jako artyście tworzącym samego siebie. Bowiem
człowieka praktycznie nie ma dopóty, dopóki sam nie stworzy siebie egzystując, czyli
dokonując wyborów, a także poprzez działanie. J. Tischner postrzega człowieka jako
swoiste tworzywo nabierające kształtu pod wpływem wartości, którym się poddaje,
a także żyjąc w świecie wartości. Tak więc obiektywne wartości są zarówno punktem
odniesienia, jak i kryterium przy tworzeniu prawdy o sobie. 30 Doświadczenie wartości
27
Ibidem, s.44.
28
S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, [w:] Aksjologiczne…, op.cit., s.36.
29
W. Klimski, Wartości jako istota kultury, [w:] Wartości i styl życia Polaków, red. W. Klimski,
Episteme nr 64, 2007, s.182.
30
A. Bobko, Myślenie według wartości, [w:] ZNAK marzec nr 3, Kraków 2001, s. 57-61.

8. jest kluczem do etyki, jednak człowiek odkrywa doświadczenie etyczne w chwili gdy
stanie przed drugim, podobnym do siebie człowiekiem. Wartości kształtują człowieka,
jego postępowanie, postawę życiową, według wartości człowiek postrzega również
innych ludzi i dokonuje ich oceny. Niemniej w samym środku świata wartości
bez wątpienia znajduje się człowiek. 31
Pozostając jeszcze na płaszczyźnie filozoficznego postrzegania człowieka i jego
bytu, warto nawiązać do stanowiska francuskiego egzystencjalisty J. P. Sartre, który
uważał, że człowiek jest sam w sobie wolnością, a jego wolność realizuje się poprzez
ideały. Jednak będąc skazanym na wolność nie może uciec od towarzyszącej jej
odpowiedzialności za swoje czyny. Człowiek jest świadomy, iż może zakwestionować
i odrzucić wartości, bowiem to on je ustanawia i zależą one również od niego. 32
Tak więc istota wartości w życiu człowieka jest niepodważalna zważywszy
na ich egzystencjalny charakter. Decydują bowiem o stylu życia, jakości egzystencji,
wpływają na rozwój człowieka, na planowanie ścieżki życia, a także są czynnikiem
kreowania tożsamości. Zatem te wartości, które są wybrane, cenione i co ważne
urzeczywistniane, są bardzo ważnym czynnikiem motywacyjnym, jak również
elementem rozwoju poznawczego człowieka. Mają wpływ na rozwój zainteresowań,
pobudzają aktywność poznawczą, mobilizują i stanowią motywator dla podejmowanych
działań. 33
Wartości pełnią również istotną rolę w rozwoju duchowym człowieka i to
nie tylko poprzez wartości chrześcijańskie lecz również działa sztuki, które pobudzając
wyobraźnię wyzwalają uczucia. Niemniej istotną rolę przypisuje się wartościom
chrześcijańskim choćby dlatego, że pomagają w wartościowaniu samego siebie
i odkryciu siebie jako wartości. To z kolei prowadzi do poszanowania zarówno
godności własnej, jak i drugiego człowieka. 34
Zważywszy na czynnik motywacyjny wartości, będący elementem inspiracji,
aktywności i autonomii, jednostka ludzka pozostając w świecie wartości może
przyjmować wobec nich postawę negatywną lub też pozytywną. Pozytywną
31
J. Tischner, O człowieku. Wybór pism filozoficznych, pod red. A. Bobko, Wydawnictwo-Zakład
Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 2003, s. 170-180.
32
K. Pomian, Sartre – filozof ludzkiej egzystencji, [w:] Myśli i ludzie. Filozofia XX wieku pod red.
B. Baczko, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1965, s.301.
33
K. Popielski, Wartości i ich znaczenie w życiu ludzi, [w:] Wartości – człowiek – sens, red. K. Popielski,
Lublin 1996, s.62.
34
K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki. Tom I, Wydawnictwo JEDNOŚĆ,
Lublin – Kielce 2003, s.30.

9. w sytuacji, gdy akceptuje i preferuje określone wartości, postawy, natomiast negatywną,
gdy odrzuca i neguje. Urzeczywistnianie wartości prowadzi do kreowania tożsamości,
formułowania własnych kryteriów wartościowania m.in. w aspekcie kim jestem, kim
mogę i chcę być, ale również jakie wartości stanowią cel moich dążeń. 35
Zdaniem K. Denka istnieje ścisły związek pomiędzy człowiekiem,
a wartościami, bowiem „osoba, jej stosunek do hierarchicznie uporządkowanego świata
pozostają w centrum zainteresowań wartości.” 36
Pojęcie i istnienie wartości można rozpatrywać w różnych ujęciach
przedstawianych przez nauki społeczne, jednak dla pedagogiki najistotniejsze są ujęcia
filozoficzne, psychologiczne, socjologiczne i kulturowe, o których wspomniałam
w rozdziale 1.2 niniejszej pracy.
Tak więc skupiając się na kwestii roli wartości w życiu człowieka, a więc
spełniających funkcję egzystencjalną, w kontekście definicji socjologicznych wartości
rozpatrywać można w aspekcie potrzeb, dążeń i działania, a także w aspekcie
umiejscowienia jednostki w społeczności. 37 Kwestię tę podkreśla K. Czekaj wskazując,
iż źródłem interakcji społecznej poza normami i instytucjami społeczeństwa są także
wartości uznawane za element życia społecznego umiejscowiony w świadomości
człowieka jako zbiór wewnętrznych zasad. Fakt ten ma swoiste znaczenie przy
kreowaniu postaw, dokonywaniu oceny, czy podejmowaniu działań. Pamiętając jednak,
że hierarchiczność wartości stanowi ich cechę konstytutywną, a kryteria wartościowania
mogą być różne, istotne znaczenie ma możliwość budowania hierarchii wartości
zarówno na poziomie mikro-, jak i makrospołecznym, co z kolei prowadzi do podziału
na wartości instrumentalne i autoteliczne. Jednak o ile wartości autoteliczne stanowią
wartość samą w sobie, to wartości instrumentalne, jak wynika z samej nazwy, są
instrumentem dla osiągnięcia wartości wyższego rzędu. 38
Skoro zatem wartości stanowią zbiór wewnętrznych zasad każdej ludzkiej
jednostki, która żyje i funkcjonuje w społeczeństwie, a zbiory te posiadają logiczne
wewnętrzne powiązania, mówimy wówczas o systemie wartości, który może być inny
dla różnych społeczeństw. Konflikt systemów wartości pojawia się m.in. w odniesieniu
35
Ibidem, s.31.
36
K. Denek, Aksjologiczne aspekty edukacji szkolnej, Toruń 1999, s.53.
37
K. Chałas, Wychowanie…, op.cit. s.21.
38
K. Czekaj, Od wartości i norm społecznych do kontrkultury, [w:] Labirynty współczesnego
społeczeństwa, red. K. Czekaj, K .Gerlach, M. Leśniak, Warszawa 1996, s.19-21.

10. do różnic pokoleniowych. Wartości wyznawane przez rodziców często są negowane
przez młode pokolenie. Sytuacja dokonywania porównań wartości, elementów
składowych, czy też całych systemów wartości definiowana jest jako wartościowanie
lub sąd wartościujący. Tak więc wartościowanie jest elementem zarówno procesów
społecznych, jak i identyfikacji samych jednostek, a także grup. 39
Przyjmując zatem stanowisko W. Klimskiego, który postrzega wartości jako
wytwór człowieka będący efektem poznawania rzeczywistości oraz piękne
tischnerowskie ujęcie człowieka jako artysty tworzącego samego siebie, istotnym jest
nawiązanie do kwestii określenia własnego JA, czyli źródła osobowości, co jest
możliwe w wyniku doświadczania wartości poprzez działania i dążenia w kontekście
wartościowania samego siebie.
Człowiek urzeczywistniając cenione i preferowane przez siebie wartości dąży
do formułowania własnych kryteriów wartościowania poprzez poszukiwanie
odpowiedzi na pytania: kim jestem, kim mogę być, a także kim chcę być? Są to pytania
prowadzące do odkrycia samego siebie oraz poznania własnych możliwości. Według
W. Furmanka, jest to poszukiwanie odpowiedzi na pytania „o istotę samego siebie,
o samopoznanie, o odkrywanie prawdy o samym sobie.” 40
Tak więc istotą doświadczania są działania i dążenia człowieka jako podmiotu,
ściśle związane ze sferą intelektualną i emocjonalną, bowiem jak podaje K. Popielski,
człowiek doświadcza czegoś - poprzez poznawanie rzeczywistości oraz swojego
miejsca w tej rzeczywistości, doświadcza kogoś – czyli swojego bycia względem
drugiej osoby, a także doświadcza siebie – będąc zarówno podmiotem, jak
i przedmiotem doświadczenia. Powyższe stany pozwalają na poznanie i wartościowanie
siebie, innych ludzi oraz rzeczywistości, ponieważ tylko człowiek potrafi odczuwać
i przeżywać siebie jako źródło wartości poprzez doświadczanie samego siebie. 41
Należy jednak podkreślić, że u źródeł podejmowanych decyzji w kontekście
poszukiwania odpowiedzi na pytanie o istotę siebie, leżą m.in. zakorzenione w ludzkiej
świadomości wartości moralne, będące w pewnym stopniu wyznacznikiem
39
Ibidem s.22.
40
W. Furmanek, Człowiek – społeczeństwo – wychowanie, Rzeszów 1995, s.11.
41
K. Popielski, Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia,
[w:] Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych,
pod red. A .M. Tchorzewskiego, Bydgoszcz 1997, s. 100.

11. postępowania przy kreowaniu własnej tożsamości, obieraniu celów, a także
wartościowania samego siebie. Niemniej „doświadczanie samego siebie, to swoiste
oswajanie się ze światem poprzez:
a) poznanie zmysłowe, dzięki któremu człowiek gromadzi wiedzę
zdroworozsądkową (potoczną);
b) poznanie naukowe służące wyjaśnianiu, opisywaniu, klasyfikowaniu, a także
ocenianiu świata;
c) poznanie filozoficzne będące krytycznym pojmowaniem otaczającego świata. 42
Istotną jest, jak wskazuje A. M. Tchorzewski, cecha konstytutywna człowieka,
którą jest stosunek (pewien dystans) do samego siebie, pozwalający m.in. na
uświadomienie sobie swojego istnienia oraz podstawowego celu, do którego człowiek
zmierza, bowiem własne JA stanowiące podstawę osobowości powoduje, iż jednostka
ludzka staje się podmiotem potrafiącym wyrazić pragnienie bycia i samego istnienia.
Skoro zatem człowiek żyje wartościami i dla wartości, jest ich twórcą, uczestnikiem
oraz użytkownikiem zarazem, tym samym staje się jednym z elementów złożonej
struktury świata wartości, co prowadzi do stanu, że sam staje się wartością. Niemniej
doświadczanie wartości samego siebie następuje nie tylko poprzez samo działanie,
ale także samoakceptację, samozrozumienie, któremu towarzyszy samoocena
(samointerpretacja), a także samorealizację, która zdaniem autora jest ważną drogą
doświadczania samego siebie. Samorealizacja przejawia się zarówno w działaniu,
jak i stawianych sobie wymaganiach, w wyniku których człowiek nabywa poczucia
pewności siebie oraz odpowiedzialności za siebie, która z kolei jest warunkiem
samorealizacji. 43
Tak więc człowiek żyje w świecie wartości i żyje dla wartości, a zważywszy
na ich egzystencjalną funkcję można stwierdzić, iż wartości stanowią fundament dla
wszelkich działań jednostki ludzkiej począwszy od wytyczania drogi postępowania,
zapewnienia bytu czy określania celów, ale przede wszystkim stanowią swoiste
narzędzie do kreowania tożsamości. Dlatego też rozdział ten kończę pięknym
stwierdzeniem A. Siemianowskiego, iż „człowiek jest nie tylko najwyższą
i niepowtarzalną wartością. Jest nosicielem, odkrywcą i użytkownikiem wartości.
42
A. M. Tchorzewski, Doświadczanie wartości samego siebie jako źródło dochodzenia do własnej
tożsamości, [w:] Doświadczanie…, op.cit. s.31.
43
Ibidem, s.32-35.

12. Człowiek nie może być w sposób autentyczny sobą bez właściwego odniesienia się
do świata wartości. Brak wartości, bądź też zaburzenia uczestnictwa w nich oznacza
utratę sensu życia.” 44
Skoro zatem istnienie wartości w życiu człowieka jest niezaprzeczalne, a praca
sama w sobie stanowi wartość niepodważalną i ponadczasową bez względu na
przemiany ustrojowe, polityczne czy gospodarcze, koniecznym jest omówienie tak
istotnej roli pracy w życiu człowieka w odniesieniu do jej wybranych aspektów,
tj. pozycji pracy w systemie wartości uznawanych przez ludzi oraz wartości
poszczególnych elementów pracy, a także postaw wymaganych od człowieka pracy.
1.7. Rola pracy w życiu człowieka
Zanim przejdę do przedstawienia roli i istoty pracy w czasach współczesnych,
pragnę nawiązać do historycznych uwarunkowań mających wpływ na postrzeganie
pracy.
Traktowanie pracy jako konieczności spoczywającej na wszystkich dorosłych
i sprawnych osobach to cecha charakteryzująca ustrój wspólnoty rodowej. Z kolei okres
średniowiecza charakteryzuje się traktowaniem pracy w sposób dwojaki. Z jednej
bowiem strony mamy stan rycerski, który nie pracował, ponieważ praca rycerza
hańbiła. Z drugiej strony natomiast rozwój mieszczaństwa będący konsekwencją
intensywnego rozwoju miast i rzemiosła, który wpłynął na uznanie pracy za wartość
indywidualną i społeczną. Epoka średniowiecza to także czas rozwoju myśli
filozoficznej odnoszącej się do wartości pracy, podkreślającej istotę pracy dla życia
człowieka. 45
Trudno pominąć inny kontekst pracy, czyli traktowanie pracy jako karę, czy też
wyrok. Ludzie o czarnym kolorze skóry rodzili się już niewolnikami, by świadczyć
pracę na rzecz swojego właściciela. Natomiast Żydzi tylko dlatego, że byli Żydami
44
A. Siemianowski, Człowiek a świat wartości, Gniezno 1993, s.14.
45
J. Kunikowski, Obiektywne i subiektywne uwarunkowania pracy ludzkiej [w:] Edukacja i praca.
Konteksty – wyzwania – antynomie, red. R. Gerlach, Bydgoszcz 2008, s.59.

13. zostali skazani na obozy koncentracyjne, gdzie praca wykonywana do granic ludzkich
sił uderzała w godność człowieka i była nie tylko karą, ale również wyrokiem.
Wspomnieć należy, iż szczególnie haniebnym doświadczeniem ludzkości było
traktowanie pracy jako środka represji i dyscyplinowania. 46 Niemniej praca sama
w sobie nie była upokorzeniem lecz kontekst i warunki jej wykonywania stanowiły
naruszenie godności i wolności człowieka.
„Bardzo ważnym okresem dla rozważań o pracy była epoka oświecenia
kierunkująca myśl o prawie człowieka do pracy, a początek XIX wieku to pierwsze
interpretacje ujmujące ją jako element w ogólnej koncepcji ludzkiego życia. Od tego
czasu rozpoczyna się i trwa do dzisiaj proces nobilitacji pracy jako wartości
indywidualnej, zbiorowej, godnej szacunku i ochrony.” 47
Tak więc patrząc na pracę z perspektywy historii można powiedzieć, że istniała
i towarzyszyła człowiekowi od zawsze, ale różne było jej rozumienie i wykonywanie,
począwszy od konieczności, poprzez przekleństwo wojny, aż do chwili, gdy stała się
dobrem, celem pożądania, istotą życia.
Jednak aby świadczenie pracy odbywało się z zachowaniem i poszanowaniem
praw zarówno pracodawców, jak i pracobiorców, obecnie wszelkie te kwestie, w tym
nie tylko prawa, ale i obowiązki stron zawartych umów o pracę, reguluje Kodeks pracy.
Powyższy akt prawny określa m.in. podstawowe zasady prawa pracy, tj.:
1) „Każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy. Nikomu, z wyjątkiem
przypadków określonych w ustawie, nie można zabronić wykonywania zawodu.
2) Państwo określa minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę.” 48
3) „Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste
pracownika.
4) Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia /…/ jest
niedopuszczalna.
5) Pracownik ma prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę.
6) Pracodawca jest obowiązany zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne
warunki pracy.
46
A. Nalaskowski, Praca jako stadium rozwoju człowieka [w:] Rozumienie i zrozumienie OHP, Opole
1998, s.441.
47
Z. Żygulski, Wartości i wzory kultury. Rozważania socjologa, Warszawa 1975, s.191.
48
Art. 10 § 1, 2 i 3 ustawy z dnia 26.06.1974r. Kodeks pracy, tekst jednolity: Dz. U. Nr 21, poz. 94
z późn. zmianami.

14. 7) Pracodawca jest obowiązany ułatwiać pracownikom podnoszenie kwalifikacji
zawodowych.” 49
Ponadto w Dziale 4, rozdziałach 1 i 2 Kodeksu pracy, określone zostały
szczegółowo obowiązki ustawowe nałożone na pracodawcę oraz na pracownika.
Jednak pomimo faktu, iż wspomniane prawa i obowiązki są wymagalne
w świetle prawa, a konsekwencją ich nie stosowania są ustawowe sankcje, to nasuwa
się pytanie: w jaki sposób i czy w ogóle, można dochodzić swoich praw w odniesieniu
do zapisu cytowanego art. 10, czyli prawa każdego obywatela do swobodnie wybranej
pracy? Nie bez znaczenia jest bowiem fakt, że wielu ludzi pomimo chęci podjęcia pracy
nie znajduje zatrudnienia. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele i leżą one nie tylko
po stronie braku miejsc pracy, małej liczby pracodawców wyrażających wolę
zatrudniania osób bezrobotnych, czy też niskiej efektywności działań instytucji
odpowiedzialnych za promocję zatrudnienia. Co prawda zjawisko bezrobocia jest
zjawiskiem społecznym, to jednak utrata pracy z punktu widzenia jednostki
niejednokrotnie jest przeżyciem traumatycznym, pozbawiającym perspektyw na dalsze
życie. Jak podkreśla Z. Ratajczak, brak pracy to przede wszystkim utrata świadczeń
z tytułu jej wykonywania, ale także diametralna zmiana sytuacji człowieka,
dekomponująca przyjęty i uznany układ wartości, często postrzegana jako zagrażająca.
Niemniej zdaniem autorki, utrata pracy jednych prowadzi do traumy, dla drugich
natomiast jest czynnikiem mobilizującym do dalszego działania i podjęcia wysiłku
wyjścia z bezrobocia. 50
Wspominając o czynniku mobilizującym należy wskazać, iż podstawą dla
motywacji jest system wartości uznawany przez człowieka, a samo świadczenie pracy
wpływa na realizację jednej lub też kilku wartości tego systemu. Dlatego też praca
odgrywa tak ważną rolę w życiu człowieka stanowiąc swoisty warunek, od którego
zależą jego możliwości, natomiast po utracie pracy następuje pewien rozłam przyjętego
systemu wartości. 51
Jednak emocjonalny stosunek do własnego bezrobocia jest kwestią subiektywną
i wynika z wielu czynników. Z moich obserwacji jako pracownika Powiatowego
Urzędu Pracy wynika bowiem, że utrata pracy przez osoby legitymujące się długim
stażem pracy w jednym zakładzie, na początku lat 90-tych ubiegłego wieku stanowiła
49
Ibidem, art. 11, 13, 15 i 17.
50
Z. Ratajczak, Psychologiczne problemy funkcjonowania człowieka w sytuacji pracy, red. Z. Ratajczak,
Katowice 1995, s.9.
51
T. Tomaszewski, Bezrobocie jako utrata możliwości [w:] Psychologiczne problemy…, op.cit. s.12.

15. bez wątpienia tragedię nie tylko osobistą, ale również dla najbliższej rodziny. Brak
perspektyw na znalezienie zatrudnienia w dobie masowo likwidowanych
przedsiębiorstw jawił się wówczas jako sytuacja bez wyjścia. Obecnie jednak kwestia
ta przedstawia się inaczej. Największą aktywność w poszukiwaniu pracy przejawiają
osoby krótkotrwale bezrobotne, rejestrujące się w urzędach pracy często tylko na czas
zaprzestania wykonywania typowych robót sezonowych. Natomiast w przypadku osób
długotrwale bezrobotnych pozyskanie zatrudnienia jest już zadaniem długofalowym,
wymagającym niejednokrotnie specjalistycznej pomocy świadczonej przez realizatorów
usług rynku pracy w ramach zadań urzędów pracy. W mojej ocenie, dla osób
znajdujących się w tej drugiej grupie bezrobocie stało się sposobem na życie i stanowi
swoiste oskarżenie państwa o nieudolność.
Odnosząc się jednak do tematu mojej pracy, przyjmuję założenie, że pomijając
uwarunkowania ekonomiczne, gospodarcze i socjalne państwa, praca jako wartość
ponadczasowa stanowi cel w życiu człowieka. Jednak przy określeniu celów nie można
pominąć omówienia kwestii zaspokajania potrzeb, które X. Gliszczyńska zdefiniowała
jako „stan psychofizyczny człowieka, uświadamiany przez niego w stopniu
wystarczającym do powstania sytuacji pobudzającej.” Jednak jak podkreśla autorka,
pojęcie to ma inne znaczenie w psychologii, gdzie odnosi się do stanu organizmu, inne
zaś w rozważaniach na płaszczyźnie zjawisk społecznych, czy ekonomicznych. 52
W literaturze przedmiotu spotkać można wiele klasyfikacji potrzeb.
Najpopularniejszą jest jednak klasyfikacja psychologa A. H. Maslowa, który
wyodrębnił dwie grupy potrzeb: grupa pierwsza to potrzeby podstawowe - dostatku
(w grupie tej umieścił potrzeby: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności
i miłości, szacunku i uznania oraz poczucia własnej wartości). W grupie drugiej
natomiast wyróżnił potrzebę samourzeczywistnienia (wiedzy, twórczości, a także
potrzeby społeczne). Potrzeby zostały sklasyfikowane hierarchicznie, bowiem
zaspokojenie potrzeb niższego rzędu daje możliwość zaspokojenia potrzeb rzędu
wyższego. 53
POTRZEBY ESTETYCZNE
52
X. Gliszczyńska, Motywacja do pracy, Warszawa 1981, s.22.
53
Z. Wiatrowski, Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 2006, s.436.

16. POTRZEBY WIEDZY
POTRZEBY SAMOREALIZACJI
POTRZEBY UZNANIA
POTRZEBY PRZYNALEŻNOŚCI
POTRZEBY BEZPIECZEŃSTWA
POTRZEBY FIZJOLOGICZNE
Rys. 4. Hierarchia potrzeb – według A.H. Maslowa 54
Źródło: na podstawie A. Sarapaty 55
Według Z. Wiatrowskiego, w odniesieniu do problematyki pracy należy przyjąć
model hierarchii potrzeb proponowany przez A. Sarapatę, ponieważ przeprowadzone
badania wykazały, że „człowiek pracuje po to, aby:
a) zapewnić sobie i swojej rodzinie byt, zgodny z jego aspiracjami
i przyzwyczajeniem;
b) zdobyć określone miejsce w społeczeństwie, tym samym możliwie najwyższą
pozycję zawodową i społeczną;
c) mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy ( w tym ujęciu warunki pracy
dotyczą także możliwości awansu, stosunków interpersonalnych, a także
bezpieczeństwa i higieny pracy);
d) współdecydować w sprawach dotyczących własnej pracy;
e) rozumieć całość spraw zakładu, jego powiązań z innymi zakładami i z całą
gospodarką narodową.” 56
Zatrzymując się jeszcze przy klasyfikacji potrzeb należy wspomnieć,
że potrzeba samourzeczywistnienia (samorealizacji) to pęd do rozwoju, samodzielnej
aktywności, dążenie do stawania się lepszym, sprawniejszym. Wyraża się m.in.
w lepszym wykonywaniu pracy i wypełnianiu obowiązków zawodowych, a także
wszelkim działaniu dla dobra innych.
Tak więc praca oddziałuje na człowieka zmuszając do dalszej aktywności, a jako
jeden z czynników rozwoju osobowości wpływa na kształtowanie potrzeb, motywów
działania, postaw i systemów wartości. Jednak zważywszy, że u różnych ludzi
realizacja tej samej potrzeby może przebiegać odmiennie, jeden człowiek poprzez
54
Ibidem, s.437.
55
A. Sarapata, O zadowoleniu i niezadowoleniu z pracy [w:] Podstawy…, op.cit. s.437.
56
A. Sarapata, K. Doktor, Elementy socjologii przemysłu [w:] Podstawy…, op.cit. s.438.

17. pracowitość będzie dążył do uznania w pracy, inny natomiast w wyniku nadgorliwości,
czy pochlebstw. Jeżeli zatem przeżywanie motywacji względem jakiego obiektu jest
raczej stałe, w takim przypadku mówimy o istnieniu postawy, której trwałość
jest zależna od stopnia ustosunkowania do pracy w odniesieniu do posiadanej wiedzy,
przekonań, umiejętności, a także emocji. 57
W Komar podkreśla, iż „określone postawy odnoszące się do samej pracy i jej
składników (m.in. problemów, warunków, sytuacji) regulują postępowanie człowieka
w procesie pracy. Istotnym przy tym jest miejsce pracy w hierarchii wartości oraz jaki
rodzaj wartości stanowi dla człowieka praca – czy jest wartością autonomiczną
(nadrzędną), czy tylko instrumentalną.” 58 Autor wyróżnił i scharakteryzował dziesięć
postaw wymaganych od człowieka pracy.
Tabela 1. Postawy wymagane od człowieka pracy
Lp. Postawa Charakterystyka
1. Szacunek dla pracy Jest to jedna z ważniejszych postaw (ideowa),
bowiem szacunek dla pracy to jeden
z przejawów uznania jej jako wartości
autotelicznej. Wyrazem tej postawy jest
przekonanie, że dzięki pracy człowiek
doskonali w wysokim stopniu swoją
osobowość.
2. Zaangażowanie wobec pracy Wyraża pewną koncepcję stosunku jednostki
do świata i siebie samej. Człowieka
charakteryzuje gotowość do działania oraz
wykonywanie zadań nie tylko podstawowych,
ale również wykraczających poza ustalone
57
W. Komar, Wychowanie przez pracę w szkole ogólnokształcącej, Warszawa 1986, s.27.
58
Ibidem, s.28.

18. standardy. Człowiek uważa pracę za ważną
część swojego życia. Postawa ta wyraża się
w czynnym i twórczym stosunku do pracy.
3. Użyteczność w pracy W tej postawie praca nie jest sprawą tylko
osobistą lecz również służbą społeczną.
Wyraża się użytecznością jednostki
w tworzeniu prawdziwie wartościowych
społecznie dóbr materialnych i duchowych
oraz troską o ich stały wzrost na użytek ogółu.
4. Gospodarność Postawa ta odnosi się do sfery aktywności
w gospodarowaniu dobrami wytworzonymi
w procesie pracy i ich poszanowania jako
owoców ludzkiej pracy.
5. Dyscyplina Obejmuje dyspozycje jednostki do świadomego
podporządkowania się przyjętym normom
postępowania mających wpływ na sprawność
organizacyjną procesu pracy. Postawa ta jest
wartościowa, gdy wynika z samokontroli
nie natomiast tylko z oddziaływania bodźców
zewnętrznych.
6. Odpowiedzialność To postawa wyrażająca indywidualny stosunek
jednostki do efektów własnej pracy,
postrzegany przez pryzmat stosunku do innych
ludzi, których oczekiwania odnoszą się do tych
efektów. To świadomość konsekwencji
własnych czynów oraz poczucie
odpowiedzialności za siebie, za grupę i przed
grupą.

19. 7. Opiekuńczość Postawę tę charakteryzuje dostrzeganie
i uwzględnieniem w swoim postępowaniu
cudzych potrzeb uzyskiwania pomocy oraz
poparcia. Jednak opieka nad kimś w procesie
pracy (np. nad pracownikiem młodszym
stażem) nie oznacza wyręczania lecz pomoc
w postaci współdziałania.
8. Samokontrola W aspekcie pracy przyczynia się do jej
udoskonalenia, lepszego wykonywania zadań
oraz panowaniem nad przebiegiem ich
realizacji. Jest to dyspozycja osobowościowa
i wymaga zdolności samoobserwacji
i samooceny.
9. Samodzielność Wyraża zdolność i niezależność jednostki
w kierowaniu własnym postępowaniem.
Postawę tę cechuje odporność na sugestie
sprzeczne z własnym zamiarem, zaradność,
samowystarczalność, inwencja.
Samodzielność bowiem stanowi podstawowy
warunek autonomii człowieka.
10. Odwaga Postawa ta jest zbliżona do poprzedniej.
Skoro samodzielność łączy w sobie
wyznaczanie celów i wymagań, to postawa
odwagi skłania do trwania przy nich. Dlatego
też człowiek samodzielny winien być gotowy
do obrony swojego stanowiska i sposobu
postępowania.
Źródło: Opracowanie na podstawie W. Komara 59
59
W. Komar, Wychowanie przez pracę w szkole ogólnokształcącej, Warszawa 1986, s.29 – 38.

20. Przedstawione postawy wobec pracy mają wpływ nie tylko na sam proces pracy,
ale również na jakość wykonywanych zadań w ramach własnego stanowiska oraz
na pracę w grupie pracowniczej, z uwzględnieniem dobra organizacji, w której i na
rzecz której praca ta jest świadczona. Jednak na wyrażanie określonych postaw wobec
pracy ma wpływ wiele czynników, m.in. aspektów odnoszących się do samej pracy,
a także cenionych przez człowieka wartości zawodowych.
Zdaniem A. Paszkowskiej – Rogacz, „wartości zawodowe niekiedy są
traktowane jako postawy, a czasem utożsamiane są z zainteresowaniami lub
potrzebami, jednak mimo to mają bezpośredni związek z motywacją do pracy, ludzkim
działaniem, a ich poznanie pozwala zrozumieć aktywność człowieka w tej, a nie innej
dziedzinie.” 60 Istotnym jest, iż w badaniach dotyczących wartości związanych z pracą
należy rozróżnić kwestię istoty samej pracy, a także sposobu jej traktowania, dlatego też
należy wyróżnić trzy główne nurty: pierwszy zakładający, iż praca jest przede
wszystkim źródłem utrzymania (podejście instrumentalne), drugi, iż praca jest dobrem
samoistnym, celem samym w sobie i trzeci nurt, łączący dwa poprzednie, co prowadzi
do uznania, że praca stanowiąc zarówno źródło korzyści materialnych, jak i cel w życiu,
służy zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu. 61
Podtrzymując stanowisko odnoszące się do niezaprzeczalnej istoty pracy jako
wartości i ważnego elementu w życiu człowieka, D. Dobrowolska podkreśla,
iż „w badaniach nad pracą należy postrzegać pracę nie jako jednolitą całość, lecz należy
odnieść się do poszczególnych aspektów pracy jako wartości, czyli czynników
wewnętrznych związanych z wykonywanymi czynnościami, a także osiągnięciami
w pracy oraz czynników zewnętrznych (zadowolenia) towarzyszących pracy w tym
rezultatów ekonomicznych i prestiżowych. Spośród wielu aspektów pracy autorka
wyszczególniła:
a) rodzaj wykonywanych czynności, czyli typ, charakter i treść pracy;
b) warunki zewnętrzne pracy (lokalowe, przestrzenne, sanitarno – higieniczne,
wyposażenie, aspekt czasowy;
60
A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo zawodowe. Wybrane metody badań, Warszawa 2009, s.165.
61
Ibidem, s. 165.

21. c) organizację i elementy środowiska społecznego pracy (politykę zarządzania,
stosunki interpersonalne, swobodę w podejmowaniu decyzji);
d) szansę na przyszłość (stałość zatrudnienia, awans, podnoszenie kwalifikacji,
kariera zawodowa);
e) rekompensatę za pracę (wynagrodzenie i inne świadczenia);
f) pozycję społeczną jaką daje praca.” 62
Jednak sama ocena i świadomość wartości poszczególnych aspektów pracy
zależna od tego, czy osoba jest zorientowana na czynności zawodowe, osiągnięcia
i uzyskiwane wyniki, czy mają dla niej znaczenie głównie zarobki i zewnętrzne
korzyści. W grupie pierwszej najczęściej wyróżnia się przedstawicieli zawodów
związanych z dużą odpowiedzialnością, posiadających wysokie kwalifikacje oraz
specjalny typ zdolności (np. lekarze, nauczyciele, prawnicy). Grupę drugą natomiast
reprezentują najczęściej osoby z niskimi kwalifikacjami, wykonujący pracę raczej
nieskomplikowaną o mniejszym stopniu odpowiedzialności. 63
Tak więc na istotę pracy w życiu człowieka mają wpływ nie tylko wyrażane
i akceptowane postawy wobec niej, czy poszczególne aspekty, ale również wartości
zawodowe stanowiące cel i będące narzędziem dla zaspokojenia potrzeb wyróżnionych
przez A. H. Maslowa zarówno w grupie pierwszej, jak i drugiej. Wartości zawodowe
bowiem można zdefiniować w sensie obiektywnym – jako normy społeczne określające
cele oraz pożądane cechy obiektów, a także w sensie subiektywnym - jako podstawowe
elementy osobowości (w tym ujęciu mogą mieć wpływ na rozwój zawodowy człowieka
i jego stosunek do pracy jako względnie trwałe w czasie preferencje jednostki). 64
D. Super wyróżnił 21 wartości związanych z pracą: „wykorzystywanie
i rozwijanie swoich zdolności, osiąganie mistrzostwa, awans, estetyka, altruizm,
autorytet, autonomia, twórczość, korzyści materialne, własny styl życia, rozwój własny,
aktywność fizyczna, prestiż, ryzyko, interakcje społeczne, stosunki społeczne,
62
D. Dobrowolska, Studia nad znaczeniem pracy dla człowieka, Wrocław – Warszawa – Kraków –
- Gdańsk 1974, s.88 – 89.
63
D. Dobrowolska, Praca w życiu człowieka, Warszawa 1980, s.88 – 89.
64
A. Paszkowska – Rogacz, Doradztwo … op.cit., s.166.

22. zmienność, dobre otoczenie pracy, wspólnota doświadczeń i światopoglądu, wysiłek
fizyczny, pewność i bezpieczeństwo ekonomiczne.” 65
M. Mrozek również wymieniła 21 wartości dla ustalenia, które z nich odgrywają
najważniejszą rolę w kwestii badania wartości pracy. Istotne jest bowiem, że przy
ustalaniu celów, czy też przy podejmowaniu decyzji można mieć różne motywacje,
które powiązane z posiadanymi wartościami zwiększają szanse zarówno na osiąganie
sukcesów, jak i mają wpływ na skuteczność podejmowanych działań. 66
Tak więc biorąc pod uwagę, że badania nad pracą pod kątem jej wartości mogą
być prowadzone w odniesieniu do dwóch aspektów, bowiem jak podkreśla
A. Paszkowska – Rogacz, pozycję pracy można badać w odniesieniu do systemu
uznawanych przez ludzi wartości lub też skoncentrować się na wartości poszczególnych
elementów pracy, 67 w mojej pracy na podstawie opinii osób bezrobotnych
i pracujących pragnę zbadać, które z wielu wartości zawodowych wskazywanych przez
różnych autorów, są w szczególności uznawane przez wybraną grupę badanych.
Przy dokonywaniu analizy wyników badań mam świadomość, iż należy wziąć pod
uwagę, że inaczej wartości pracy, mogą być oceniane przez osoby będące
w zatrudnieniu, inaczej natomiast przez osoby bezrobotne, których status wynika
z przyczyn od nich niezależnych, a jeszcze inne stanowisko zajmą osoby pozostające
bez pracy z wyboru.
65
Ibidem, s. 167.
66
M. Mrozek, ABC Doradcy zawodowego. Praca z klientem dorosłym, Krajowy Ośrodek Wspierania
Edukacji Zawodowej i Ustawicznej, Warszawa 2009, s.22.
67
Ibidem, s.167.