Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 2. Eμπειρισμός, στο μάθημα της Φιλοσοφίας της Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.
2. Ο εμπειρισμός είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που υποστηρίζει πως η πηγή και τα
συστατικά της ανθρώπινης γνώσης προέρχονται από την εμπειρία που αποκτάται μέσω
των αισθήσεων. Αυτές μπορεί να είναι είτε οι πέντε εξωτερικές παραδοσιακές αισθήσεις
ή οι εσωτερικές αισθήσεις, όπως είναι ο πόνος και η ευχαρίστηση.
Ο εμπειρισμός έχει τις ρίζες του στην ιδέα πως οτιδήποτε γνωρίζουμε για τον κόσμο,
είναι αυτά που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε οι αισθήσεις μας και είναι επαληθεύσιμα
μέσω της εμπειρικής απόδειξης.
Στηρίζεται στην a posteriori γνώση, δηλαδή στη μη ύπαρξη έμφυτων αλλά ύστερων
κατακτήσιμων ιδεών, και διακρίνει την εξωτερική αίσθηση μέσω της οποίας λαμβάνουμε τα
εξωτερικά ερεθίσματα και την εσωτερική αίσθηση, μέσω της οποίας τα επεξεργαζόμαστε
και δημιουργούμε τις έννοιες και στη συνέχεια τις γνώσεις
3. Οι εμπειριστές φιλόσοφοι πρεσβεύουν τα εξής:
Κατά τους εμπειριστές η αφετηρία της γνώσης μας για τον κόσμο
συνίσταται στην καταχώριση, την αποτύπωση στον νου, μέσα από την
αισθητηριακή αντίληψη, των "στοιχειωδών δεδομένων" του κόσμου
που μας περιβάλλει. H καταχώριση αυτή, όταν πραγματοποιείται,
είναι στιγμή δημιουργίας στοιχειωδών πεποιθήσεων ή ιδεών, απλών
δηλαδή παραστάσεων αυτών των δεδομένων.
Ο ορθολογισμός συχνά έρχεται σε αντιπαράθεση με τον εμπειρισμό.
Στη πράξη οι απόψεις αυτές δεν αποκλείονται αμοιβαία, αφού για
παράδειγμα η φιλοσοφία της επιστήμης είναι και ορθολογιστική και
εμπειρική. Αν τραβηχτεί όμως στα άκρα ο εμπειρισμός θεωρεί ότι
όλες οι ιδέες προέρχονται από την εμπειρία, είτε μέσω των πέντε
εξωτερικών αισθήσεων, είτε μέσω των εσωτερικών αισθήσεων όπως
ο πόνος και η ευχαρίστηση, και επομένως ότι η γνώση βασίζεται
ουσιαστικά στην εμπειρία.
4. Ι. Αρχαίοι φιλόσοφοι με εμπειριστικές απόψεις
a) Αριστοτέλης:
δίνει προτεραιότητα στη λειτουργία
του νου για την επίτευξη
επιστημονικής γνώσης. Προϋποθέτει
όμως επαγωγική πορεία: από το
ειδικό, το μερικό ή το συγκεκριμένο
στο γενικό, το καθολικό και
αφηρημένο.
Το μερικό συλλαμβάνεται με τη
λειτουργία των αισθήσεων.
β) Επίκουρος
Προτομή του Επίκουρου (Μουσείο Λούβρου).
5. ΙΙ. Νεότεροι φιλόσοφοι του εμπειρισμού: α) Μπέικον [ή Βάκων] (1561-1626)
Βέβαια, η συστηματική ανάπτυξη του
εμπειρισμού, όπως και του ορθολογισμού,
παρατηρείται κατά τους νεότερους χρόνους.
Οι νεότεροι (κυρίως Βρετανοί) εμπειριστές,
με πρώτο, τον Φράνσις Μπέικον
αντιπαρατίθενται στους ορθολογιστές και
δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο των
αισθήσεων κατά την απόκτηση της γνώσης.
Όπως και οι ορθολογιστές από την εποχή
του Ντεκάρτ, επισημαίνουν την ύπαρξη
ιδεών στον νου μας που μας επιτρέπουν να
γνωρίσουμε την πραγματικότητα,
ισχυρίζονται εντούτοις πως οι ιδέες αυτές
δεν είναι έμφυτες, αλλά διαμορφώνονται
στη βάση των εντυπώσεων που μας
παρέχουν οι αισθήσεις.
Ο Φράνσις Μπέικον (Φραγκίσκος Βάκων), υπήρξε ένας
από τους σημαντικότερους φιλόσοφους των νεότερων
χρόνων, μετά την Αναγέννηση, υποστηρικτής της
επιστημονικής σκέψης και πρόδρομος του Διαφωτισμού.
Πορτρέτο του Frans Pourbus the Younger.
6. β) Τζον Λοκ (1632–1704)
Παράλληλα με την αισθητηριακή
αποτύπωση στον νου μας των
αντικειμένων του εξωτερικού – ως
προς τον νου – κόσμου, ο Τζον Λοκ
εμπλουτίζει τη συλλογή θεμελιωδών
γνώσεων με τη λειτουργία μιας
εσωτερικής αίσθησης, ενός
αναστοχασμού.
Αυτή η εσωτερική αίσθηση
αποτυπώνει ως "αντικείμενα" και τις
καταστάσεις της εσωτερικής
λειτουργίας του νου, το τι συμβαίνει
όταν, για παράδειγμα, σκεφτόμαστε,
πιστεύουμε, επιθυμούμε,
αμφιβάλλουμε κτλ.
Πέρα από αυτή την εσωτερική
αίσθηση δεν υπάρχουν στοιχεία της
γνώσης του κόσμου που να μπορούν
να θεωρηθούν a priori, να είναι
δηλαδή ανεξάρτητα από την
εμπειρία. O νους δεν είναι τίποτα
περισσότερο από ένας "άγραφος
χάρτης" (tabula rasa), στον οποίο
αποτυπώνεται το υλικό της
εξωτερικής και της εσωτερικής
αίσθησης.
Ο Τζον Λοκ ήταν μεγάλος Άγγλος φιλόσοφος και ο κύριος
αντιπρόσωπος του αγγλικού κινήματος του εμπειρισμού.
Μαζί με τον Ντέιβιντ Χιουμ (και τον Τζωρτζ Μπέρκλεϋ
σχηματίζει το τρίπτυχο των φιλοσόφων του αγγλικού
Διαφωτισμού και του επερχόμενου εμπειρισμού. Πορτρέτο
του Godfrey Kneller.
7. γ) Τζορτζ Μπέρκλεϋ (1685-1753)
"Συνεπέστερος" εμπειριστής από τον Λοκ υπήρξε ο
Ιρλανδός επίσκοπος Τζορτζ Μπέρκλεϋ. O Μπέρκλεϋ
υποστήριξε ότι ο Λοκ έκανε το λάθος να δεχτεί ιδέες των
οποίων την προέλευση δεν μπορούσε να εξηγήσει
ικανοποιητικά, όπως εκείνες των εξωτερικών ως προς
τον νου αντικειμένων, θεωρώντας ότι πρέπει να υπάρχει
κάποιο υλικό υπόστρωμα με ιδιότητες που δεν μπορούμε
να αντιληφθούμε άμεσα πίσω από τις εντυπώσεις των
αισθήσεων.
O Μπέρκλεϋ προχώρησε αποφασιστικά στην ταύτιση των
ιδεών του ανθρώπινου νου με την πραγματικότητα. H
παράδοξη θέση του συνοψίζεται στο απόφθεγμα: "το να
υπάρχει κάτι συνίσταται στο να αντιλαμβάνεται ή να
γίνεται αντιληπτό" ("esse est percipere aut percipi").
Με άλλα λόγια, υπάρχουν μόνο πνεύματα και ιδέες ή
παραστάσεις μέσα σε αυτά τα πνεύματα. Βέβαια, κατά τον
Μπέρκλεϋ, τα πράγματα του κόσμου που μας περιβάλλει -
και που σε τελευταία ανάλυση είναι άυλα-εξακολουθούν να
υπάρχουν μέσα στον νου του υπέρτατου πνεύματος,
δηλαδή του Θεού, ακόμη και όταν δε γίνονται αντιληπτά
από τους ανθρώπους. Οι κανονικές σχέσεις που τα
συνδέουν, δηλαδή οι φυσικοί νόμοι που έχει εγκαθιδρύσει
ο Θεός, μας επιτρέπουν να τα διακρίνουμε από τα
ανύπαρκτα πλάσματα της φαντασίας μας.
H επιχειρηματολογία του Μπέρκλεϋ στηρίχτηκε εξ
ολοκλήρου στην κατάδειξη ότι η πραγματικότητα είναι
μία -συγκεκριμένη όπως και οι ιδέες μας- με χρώματα,
γεύσεις, ήχους, οσμές. Οι αφηρημένες έννοιες είναι
απλώς κατασκευές της γλώσσας, όπως η έννοια "ύλη",
της οποίας το νόημα εξαντλείται στις εκάστοτε αναφορές
μας σε κάτι που βλέπουμε, ακούμε, αγγίζουμε κτλ.
Ο Τζωρτζ Μπέρκλεϋ ήταν Ιρλανδός φιλόσοφος,
ο οποίος σε ηλικία σαράντα εννέα ετών έγινε
επίσκοπος της αγγλικανικής εκκλησίας και μαζί
με το Λοκ και το Χιουμ θεωρούνται ως οι
εισηγητές της διδασκαλίας του εμπειρισμού.
Πορτρέτο του Μπέρκλεϋ από τον Τζων
Σμίμπερτ το 1727.
8. δ) Ντέιβιντ Χιουμ (1711-1776)
O Χιουμ περιγράφοντας τις σκεπτικιστικές αμφιβολίες
του, ήταν ο αυστηρότερος από όλους τους. εμπειριστές.
Θεώρησε ότι η αποτύπωση στον νου αισθητηριακών
εντυπώσεων είναι αυτάρκης, όσον αφορά τη συλλογή
στοιχειωδών και θεμελιωδών γνώσεων, και επομένως δε
χρειάζεται υποστήριξη από μια πρόσθετη λειτουργία όπως
αυτή της εσωτερικής αίσθησης ή του αναστοχασμού, την
οποία επιστράτευσε ο Λοκ για τις "εσωτερικές γνώσεις"
των λειτουργιών του νου.
O Χιουμ έμεινε πιστός, από την αρχή ως το τέλος, στην
περιορισμένη γνωστική δυνατότητα που του παρείχε η
συλλογή των δεδομένων του εξωτερικού κόσμου χάρη στη
λειτουργία των πέντε αισθήσεων. H προσήλωση του στον
αμιγή αυτό εμπειρισμό είχε όμως τις παρενέργειες της, οι
οποίες, κληροδότησαν στη φιλοσοφία περισσότερα από ένα
σοβαρά προβλήματα.
Πράγματι ο Χιουμ οδηγήθηκε σε σκεπτικισμό για τη
δυνατότητα μας να αποκτήσουμε γνώση για την ύπαρξη και
την υφή του συνόλου σχεδόν των όντων του εξωτερικού
κόσμου και των αιτιακών σχέσεων που πιστεύουμε ότι τα
συνδέουν, αλλά και οποιασδήποτε εσωτερικής,
πνευματικής οντότητας. Τα υλικά αντικείμενα, η ενιαία
ανθρώπινη ψυχή, η κανονικότητα που διέπει τη φύση δεν
μπορεί, κατά τον Χιουμ, να αποδειχτεί πως έχουν
αντικειμενική υπόσταση, επειδή συνθέτουμε τις
παραστάσεις τους στη βάση στοιχειωδών, ατομικών
εντυπώσεων. Και οι επαγωγικές γενικεύσεις, οι οποίες
υποτίθεται πως μας επιτρέπουν να προβλέψουμε ότι το
μέλλον θα μοιάζει με το παρελθόν και ότι οι φυσικοί νόμοι
θα εξακολουθήσουν να ισχύουν, δεν έχουν πραγματική
λογική ισχύ. Γίνονται αποδεκτές μόνο χάρη στη συνήθεια
και στις ενστικτώδεις προσδοκίες μας, χωρίς τις
οποίες δε θα μπορούσαμε να ζήσουμε.
O Ντέιβιντ Χιουμ ήταν Σκωτσέζος ιστορικός
και φιλόσοφος, που επηρέασε την ανάπτυξη δυο
σχολών φιλοσοφίας, του σκεπτικισμού και του
εμπειρισμού. Πορτρέτο του Allan Ramsay.
9. Οι πέντε αισθήσεις, όραση, ακοή, γεύση, όσφρηση και αφή έχουν ως θέμα ελκύσει τόσο τους φιλοσόφους όσο και
τους καλλιτέχνες. Ενώ ο Ντεκάρτ και ο Λοκ υποστήριζαν την υποκειμενικότητα των αισθήσεων, καλλιτέχνες,
όπως ο Simon de Vos σε αυτόν τον πίνακα (Αλληγορία των πέντε αισθήσεων, 1640), επέμεναν να δίνουν έμφαση
στις σωματικές και συμπεριφορικές εκδηλώσεις της αισθητηριακής αντίληψης, όπου θα στρεφόταν αργότερα η
φιλοσοφική εξέταση.
10. ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
1. Από πού πηγάζει η ανθρώπινη γνώση; Από τις αισθήσεις ή από τον νου; Τι θα απαντούσε σ’ αυτό το
ερώτημα ο γεννημένος στη Γαλλία το 1596 Ρενέ Ντεκάρτ, τι ο γεννημένος στην Ολλανδία το 1632
Μπαρούχ Σπινόζα, τι ο γεννημένος στη Γερμανία το 1646 Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς, τι ο γεννημένος
στην Αγγλία 1632 Τζον Λοκ, τι ο γεννημένος στην Ιρλανδία το 1685 Τζωρτζ Μπέρκλεϋ, και τι ο
γεννημένος στη Σκωτία το 1711 Ντέιβιντ Χιουμ;
2. Οι ιδιαιτερότητες της φιλοσοφίας του Ντέιβιντ Χιουμ σχετίζονται με τις έννοιες:
ΘΕΟΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΕΠΑΓΩΓΗ
ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ και ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ Τι ακριβώς συμβαίνει;
3. Ποια ήταν η σχέση των εμπειριστών και των ρασιοναλιστών με τον ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ;
11. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. «Πηγάζει από τον ανθρώπινο νου» θα απαντούσαν οι τρεις πρώτοι. «Πηγάζει από τις
αισθήσεις» θα απαντούσαν οι τρεις επόμενοι – ο Άγγλος, ο Ιρλανδός και ο Σκωτσέζος- στην
αγγλική γλώσσα.
2. Ο Ντέιβιντ Χιουμ υπήρξε μία κυρίαρχη προσωπικότητα του σκωτσέζικου Διαφωτισμού,
ένας πολέμιος των παραδοσιακών θεολογικών επιχειρημάτων που θεμελίωναν την απόδειξη
για την ύπαρξη θεού. Θεωρούσε ανοησία το να προσπαθεί ένας άνθρωπος να αποδείξει με τη
λογική του την ορθότητα της θρησκευτικής του πίστης. Συγχρόνως ήταν ο μόνος από τους
μεγάλους φιλοσόφους της εποχής του που δυσπιστούσε –μέχρις ενός σημείου- στη Μεταφυσική.
Εμπιστευόμενος όπως και ο Τζον Λοκ τα δεδομένα της εμπειρίας ήταν ιδιαίτερα δύσπιστος με
τους ρασιοναλιστές σχετικά με την ισχύ της ανθρώπινης λογικής. Διακήρυσσε τη μεγάλη
αδυναμία της λογικής Επαγωγής εναντιούμενος στον Μπέικον και τους άλλους εμπειριστές
για τους οποίους η Επαγωγή ήταν το ενοποιητικό στοιχείο για τη θεμελίωση της επιστήμης. Ο
Χιουμ ήταν ο πρώτος στοχαστής που αποσαφήνισε το ζήτημα της Αιτιότητας. Οι μεσαιωνικοί
φιλόσοφοι είχαν μία ακλόνητη πίστη στην Αιτιότητα. Ο Χιουμ προσεγγίζοντας την έννοια Αιτία
υποστήριξε ότι η Αιτία δεν είναι παρά μία ανθρώπινη πεποίθηση βασιζόμενη στην
συσσωρευμένη εμπειρία. Σε όλους μας αρέσει να σκεφτόμαστε ότι κάθε γεγονός έχει την Αιτία
του. Για εκείνον είναι όλα θεμελιωμένα σε μια επαγωγική λογική αλλά κανένα γεγονός δεν έχει
μια λογική βεβαιότητα. Αυτό που περισσότερο απ’ όλα τον χαρακτήριζε ήταν ένας σκεπτικισμός
ο οποίος επηρέασε ιδιαίτερα τον Ιμμάνουελ Καντ.
3. Η εμφάνιση του εμπειρισμού ουσιαστικά εγκαινίασε το κίνημα του αγγλικού Διαφωτισμού. Η
σημαντικότερη ίσως επίδραση για την ανάπτυξη του Διαφωτισμού και στην Αγγλία αλλά και στη
Γαλλία υπήρξε ο σκεπτικισμός του Ντέιβιντ Χιουμ. Από την άλλη μεριά ο ρασιοναλισμός της
ηπειρωτικής Ευρώπης συνέβαλε εν μέρει στο να διαμορφωθεί ο γαλλικός Διαφωτισμός του
18ου αιώνα.