Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 1. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός), στο μάθημα της Φιλοσοφίας της Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.

1. Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ
ΓΝΩΣΗΣ. 1. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)
©Κωνσταντίνος Βακουφτσής
20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

2. Ορθολογισμός ή ρασιοναλισμός είναι η φιλοσοφική θέση που διδάσκει ότι η αληθινή
φύση της πραγματικότητας μπορεί να γίνει γνωστή αποκλειστικά μέσω του ορθού
λόγου, της recta ratio, σύμφωνα με τη λατινική έκφραση των φιλοσόφων της εποχής. Αν
ο ορθολογισμός ασχολείται κυρίως με τη γνώση, την προέλευσή της και την κατάκτησή
της από τον άνθρωπο, ωστόσο δεν περιορίζεται μόνο στο γνωσιοθεωρητικό πεδίο, αλλά
επεκτείνεται στον χώρο της μεταφυσικής και της οντολογίας. Σύμφωνα με τους
ορθολογιστές φιλοσόφους επειδή η πραγματικότητα έχει μια εγγενώς ορθολογική δομή,
υπάρχουν αλήθειες τις οποίες ο νους μπορεί να συλλάβει άμεσα δίχως τη
διαμεσολάβηση των αισθήσεων. Ασφαλώς με αυτή την έννοια στοιχεία ορθολογισμού
εντοπίζονται σε πολλές φιλοσοφίες από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. Ωστόσο ο
ορθολογισμός ως σταθμός που ορίζει και θέτει τους κανόνες της νεότερης
ορθολογικότητας γεννιέται με το έργο τριών σπουδαίων στοχαστών: Καρτέσιος, Σπινόζα,
Λάιμπνιτς. Η μεταφυσική ένταση με την οποία οι φιλόσοφοι αυτοί προβάλλουν τη δύναμη
του λόγου οδήγησε έναν σύγχρονο φιλόσοφο, τον Μερλό-Ποντύ, να μιλήσει για Μεγάλο
Ορθολογισμό.

3. Οι ορθολογιστές φιλόσοφοι πρεσβεύουν τα εξής:
Ι. Η γνώση μας για τον κόσμο
προέρχεται από τον ορθό λόγο και
στηρίζεται σ’ αυτόν.
ΙΙ. Τα βασικά στοιχεία της γνώσης μας
αναζητούνται στο νου μας.
ΙΙΙ. Αυτή η γνώση αποκαλείται a priori
ή προ-εμπειρική, γιατί φαίνεται να είναι
δυνατή πριν ή ανεξάρτητα από
οποιαδήποτε εμπειρία.
Πλάτων

4. Κύριοι εκπρόσωποι:
Ι. Aρχαιότητα: Πλάτων
– Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η γνώση
βασίζεται στην ανάμνηση των ιδεών. Οι
ιδέες αυτές υπάρχουν αιώνια και τις έχει
αντικρίσει η ψυχή πριν να ενσαρκωθεί στο
σώμα.
– Πώς τις ενσαρκώνει η ψυχή; Με
κατάλληλη νοητική άσκηση και με τη
μελέτη των μαθηματικών.
– Ο υλικός κόσμος αποτελεί ατελή
αντανάκλαση των ιδεών.
Πλάτων, λεπτομέρεια στο κέντρο της
σύνθεσης του Ραφαήλ «Σχολή των
Αθηνών».

5. ΙΙ. Νεότερη εποχή: α) Ντεκάρτ
 Πρώτος μεγάλος ορθολογιστής των νεότερων χρόνων είναι αναμφισβήτητα ο Ντεκάρτ
(Καρτέσιος). Για τον Ντεκάρτ η κατασκευή ενός συμπαγούς οικοδομήματος της γνώσης
οφείλει να στηριχτεί στις πεποιθήσεις εκείνες που ο ορθός λόγος έχει θωρακίσει τόσο
ισχυρά, ώστε τίποτα απολύτως να μην μπορεί να τις κλονίσει. Για να μπορέσουμε να
εντοπίσουμε τέτοιου είδους πεποιθήσεις, ο Ντεκάρτ προτείνει να εφαρμόσουμε τη μέθοδο
της συστηματικής αμφιβολίας: μας καλεί δηλαδή να διανύσουμε το πλήρες φάσμα των
πεποιθήσεων μας και να επιλέξουμε, στο τέλος της διαδικασίας, αυτές γα τις οποίες
στάθηκε αδύνατον να αμφιβάλουμε.
 O Ντεκάρτ επικαλείται τα κριτήρια της σαφήνειας και την ευκρίνειας, χαρακτηριστικά που
συνοδεύουν πάντα τις αληθείς ιδέες μας και τις καθιστούν εναργείς. Οι βασικές μας ιδέες,
οι οποίες αποτελούν παραστάσεις των ουσιωδών χαρακτηριστικών των υλικών και των
πνευματικών όντων, έχουν εμφυτευθεί στον νου μας από τον Θεό. Τις έμφυτες αυτές
ιδέες τις συλλαμβάνουμε ενορατικά και άμεσα, χωρίς να χρειάζεται να ακολουθήσουμε
κάποια συλλογιστική διαδικασία. Ακόμη και το "σκέφτομαι, [άρα] υπάρχω" δε χρειάζεται
το συμπερασματικό "άρα", εφόσον προβάλλει στον νου μας με άμεση βεβαιότητα και δεν
αποτελεί συμπέρασμα μιας συλλογιστικής διαδικασίας.
 O τρόπος με τον οποίο ο Ντεκάρτ επιχειρεί να αξιοποιήσει την απόλυτη (αλλά πολύ
περιορισμένη) αυτή βεβαιότητα και πάνω της να οικοδομήσει τη γνώση του πραγματικού
κόσμου μελετάται και ερμηνεύεται από τους φιλοσόφους μέχρι σήμερα.

6. Ιδρυτής της νεότερης φιλοσοφίας, και τούτο
κατά γενική σχεδόν ομολογία, θεωρείται ο
Ντεκάρτ (Καρτέσιος) (1596-1650). Μάλιστα,
σύμφωνα με τον Χέγκελ, δεν πρόκειται απλώς
για ιδρυτή αλλά για κανονικό ήρωα ο οποίος
τόλμησε να ξαναπάρει τα πράγματα από την
αρχή. Είναι αλήθεια ότι ο Καρτέσιος ξεκινά τη
φιλοσοφία του από μηδενική βάση. Τούτο
σημαίνει ότι με μια εντυπωσιακή πράγματι
χειρονομία παραμερίζει όλη την προηγούμενη
σχολαστική φιλοσοφία και προχωρά στην
άρθρωση ενός καινοτόμου φιλοσοφικού λόγου,
με κεντρικό άξονα την πίστη στην ικανότητα
του ανθρώπινου λογικού. Ο Καρτέσιος
ισχυρίζεται ότι η μαθηματική μέθοδος είναι το
πρότυπο της ασφαλούς γνώσης των
πραγμάτων στο σύνολό τους. Με εκκίνηση τη
μέθοδο της ριζικής αμφιβολίας, η οποία θα
καταλήξει στην πρώτη αδιαμφισβήτητη αλήθεια,
το «cogito ergo sum», καθίσταται δυνατή,
μέσω των σαφών και ευκρινών ιδεών, η
θεμελίωση ενός επιστημονικού λόγου που
τείνει να αγκαλιάσει όλες τις πτυχές της
ανθρώπινης γνώσης και δράσης.
Καρτέσιος. Γκραβούρα

7. Σχεδιάγραμμα του Καρτέσιου, όπου φαίνονται οι ιδέες του σχετικά με το πώς ο
εγκέφαλος σχηματίζει νοητικές εικόνες ενός αντικειμένου. Η αλληλεπίδραση
νοητικής ουσίας και σωματικής ουσίας υποτίθεται ότι γίνεται στην επίφυση (Η).

8. Μετακαρτεσιανοί ορθολογιστές φιλόσοφοι: Υποστηρίζουν ότι ο νους
πρέπει να χρησιμοποιεί τις έμφυτες ιδέες και τις λογικές αρχές για
να μπορεί να κατανοεί βασικές δομές της πραγματικότητας
Ωστόσο υπάρχει κάτι που δεν μπορεί να
γνωρίσει ο άνθρωπος με τον λόγο, και
τούτο είναι η ουσία της θεϊκής φύσης: ο
Θεός παραμένει κατά βάθος
ακατανόητος, εφόσον είναι άπειρος, ενώ
αντίθετα ο ανθρώπινος νους είναι
πεπερασμένος. Ακριβώς στο σημείο αυτό
θα αντιδράσουν έντονα τόσο ο Σπινόζα
όσο και ο Λάιμπνιτς, για διαφορετικούς
λόγους ο καθένας. Με την αντιπαράθεση
των δύο αυτών στοχαστών στο
καρτεσιανό πρότυπο, το οποίο προφανώς
προϋποθέτουν, μπορούμε να πούμε ότι
ξεκινά η περίοδος των μετακαρτεσιανών
φιλοσόφων.
Η πρώτη σελίδα του magnum opus (μεγάλου
έργου) του Σπινόζα, Ηθική.

9. Άλλοι ορθολογιστές, που προσπάθησαν να βελτιώσουν τη
θεώρηση του Ντεκάρτ και οπωσδήποτε να αποφύγουν τις
παγίδες στις οποίες τον οδήγησε η υπερβολική μεθοδολογική
του αμφιβολία, είναι ο Ολλανδός Μπαρούχ Σπινόζα (17ος
αιώνας) και ο Γερμανός Γκότφριντ Λάιμπνιτς (17ος-18ος
αιώνας).
Οι δύο τελευταίοι υποστηρίζουν ότι ξεκινώντας από βασικές
θεμελιώδεις αρχές, όπως τα αξιώματα της γεωμετρίας, θα
μπορούσε κανείς να αντλήσει απαγωγικά το σύνολο
ολόκληρης της δυνατής γνώσης. Έτσι, προσπάθησαν να
αντιμετωπίσουν τα επιστημολογικά και μεταφυσικά
προβλήματα που έθεσε ο Ντεκάρτ και που οδήγησαν στην
ανάπτυξη μιας κάπως θεμελιοκρατικής προσέγγισης του
ορθολογισμού.
Τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Λάιμπνιτς υποστήριζαν ότι κατ”
αρχήν τουλάχιστον όλες οι γνώσεις, συμπεριλαμβανομένων
των επιστημονικών γνώσεων, μπορούν να αποκτηθούν με
τη χρήση του ορθού λόγου και μόνο. Αν και οι δύο
παραδέχονταν ότι αυτό δεν είναι δυνατό στην πράξη για τον
άνθρωπο, παρά μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές της
επιστήμης όπως είναι τα μαθηματικά.
Επίσης, σύμφωνα με τους Λάιμπνιτς και Σπινόζα ο νους μας
μπορεί να κατανοήσει τα βασικά στοιχεία της δομής της
πραγματικότητας στηριζόμενος στη χρησιμοποίηση έμφυτων
ιδεών και λογικών αρχών. Πρώιμο χαρακτικό του φιλόσοφου Σπινόζα,
με υπότιτλο στα Λατινικά "Ένας Εβραίος και
Άθεος“.

10. β) O Σπινόζα
Η σκέψη του Σπινόζα (1632-1677) διαφέρει από την
καρτεσιανή σε ορισμένα καίρια σημεία, έτσι ώστε έχουμε να
κάνουμε με διαφορετική φιλοσοφία, παρά τη θεματική
συνάφεια και το παρεμφερές εννοιολογικό πλαίσιο των δύο
συστημάτων. Κατ' αρχάς ο σπινοζισμός δεν αποτελεί μόνο
μεταφυσικό οικοδόμημα αλλά είναι και μια εντυπωσιακή
προσπάθεια για να βρεθεί και να καταδειχθεί ένας μη
θρησκευτικός δρόμος για τη σωτηρία των ανθρώπων. Ο
δηλωμένος αυτός στόχος του φιλοσόφου οδηγεί τον Σπινόζα
στην παραγωγή μιας πρωτότυπης θεωρίας των παθών,
μιας πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και μιας θεωρίας της
ιστορίας, σε αντίθεση με τον Καρτέσιο, ο οποίος δηλώνει
αδιάφορος για την πολιτική και απορρίπτει ως περίπου
άχρηστη την ιστορική γνώση. Αλλά η βασική διαφωνία του
Σπινόζα ως προς τον καρτεσιανισμό σχετίζεται με την
καθολική εμβέλεια του ορθολογισμού. Η πραγματικότητα ή
είναι απολύτως κατανοήσιμη ή είναι εντελώς ακατανόητη, θα
ισχυριστεί ο Σπινόζα, σύμφωνα με την τολμηρή πρόταση του
οποίου η ανθρώπινη σκέψη μπορεί να γνωρίσει στην εντέλεια
τον Θεό, πράγμα που η σπινοζική φιλοσοφία δηλώνει με
τρόπο λιτό: «Έχουμε την ιδέα του Θεού». Το γεγονός ότι
ο σπινοζικός ορθολογισμός είναι απόλυτος, δεν σημαίνει
ότι είναι και τυφλός ή αφελής: αναγνωρίζει πράγματι την
ισχύ των παθών, των αισθήσεων, της φαντασίας και της
εμπειρίας• στον βαθμό αυτό εξάλλου ο ορθολογισμός του
Σπινόζα είναι απόλυτος: ενσωματώνει πράγματι τις
ανορθόλογες πλευρές τόσο της σκέψης όσο και της
συμπεριφοράς μας.
Προσωπογραφία του Μπαρούχ Σπινόζα
(1632-1677).

11. γ) O Λάιμπνιτς
Ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς (γερμ.: Gottfried Wilhelm
Leibniz 1 Ιουλίου 1646, Λειψία - 14 Νοεμβρίου 1716,
Αννόβερο) ήταν Γερμανός φιλόσοφος καθώς και επιστήμονας,
μαθηματικός, διπλωμάτης, φυσικός, ιστορικός, βιβλιοθηκονόμος
και διδάκτορας των λαϊκών και εκκλησιαστικών Νομικών. Ο
Λάιμπνιτς ήταν ένας από τους βασικούς φιλοσόφους του 17ου
και του 18ου αιώνα και θεωρείται ως καθολικό πνεύμα της
εποχής του (homo universalis): έχει αποκληθεί «ο
πολυμαθέστερος ανήρ μετά τον Αριστοτέλην»).
Ο Λάιμπνιτς (1646-1716) διέθετε το σπάνιο προνόμιο μιας
παιδείας που περιλάμβανε τη γνώση της αρχαίας φιλοσοφίας,
της λατινικής γραμματείας και του αριστοτελικού
σχολαστικισμού· ήταν προσεκτικός μελετητής των σύγχρονών
του θεωριών και φιλοσοφικών συστημάτων και επιπλέον
διέθετε μια πλούσια εμπειρία των πολιτικών πραγμάτων.
Αντιλαμβάνεται όμως ότι καμία επιστημονική θεωρία, κανένα
φιλοσοφικό σύστημα και καμία αρχή, είτε πολιτική είτε
θρησκευτική, δεν εκπληρώνει από μόνη της τις προϋποθέσεις
για την πολύπλευρη σύλληψη και αντιμετώπιση των νέων
σύνθετων προβλημάτων. Στο ύστερο και πιο ώριμο έργο του, τη
«Μοναδολογία» (1714), συνθέτει σε ένα σύστημα την
αποδεικτική επιστήμη, τη φιλοσοφία και την ηθική· τη
μηχανιστική φυσική με το ύψιστο αγαθό, τις μονάδες στον
Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς βέλτιστο δυνατό κόσμο.

12. Ο Λάιμπνιτς είχε την τύχη να κληρονομήσει μια ευρύτατη βιβλιοθήκη από τον πατέρα του,
ενώ ήταν έξι χρόνων και η Γερμανία μόλις έβγαινε από τα ερείπια του τριακονταετούς
πολέμου. Όπως αναγνωρίζει ο ίδιος αργότερα, σε ένα δοκίμιό του σχετικά με την ιδέα μιας
καθολικής γλώσσας (1678), χάρη στην τύχη αυτής της βιβλιοθήκης, απαλλάχθηκε ο νους
του από ασημαντότητες που θα έπρεπε μετά να ξεχνά, αφού θα τις είχε δεχθεί λόγω του
κύρους των δασκάλων και όχι λόγω των επιχειρημάτων τους.
Μετά την υποστήριξη της διδακτορικής του διατριβής, αρνείται την πανεπιστημιακή
σταδιοδρομία και ακολουθώντας τις πολιτικές του ανησυχίες στρέφεται προς τη διπλωματία,
η οποία του εξασφαλίζει ταξίδια, γνωριμίες και τη δυνατότητα πολύπλευρης οπτικής των
πραγμάτων. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι (1672-1676), εισάγεται στον κόσμο της νέας
επιστήμης και γνωρίζει τους σημαντικότερους εκπροσώπους της, φτάνει στην ανακάλυψη του
απειροστικού λογισμού και θέτει τα θεμέλια του συστήματός του. Ο απειροστικός λογισμός
του χρησιμεύει για την εφαρμογή των μαθηματικών στη φυσική και με την ανακάλυψη αυτή
ξεπερνά τον Ντεκάρτ στα μαθηματικά. Για τον Λάιμπνιτς, και σε αυτό συμφωνεί με τον
Σπινόζα, το σώμα δεν αποτελεί παθητική ύλη (δηλ. το σώμα δεν κινείται επειδή του δίνει
εντολή ο νους). Η τάξη του πνεύματος και η τάξη του σώματος και της πράξης, ενώ
λαμβάνουν χώρα αυτόνομα, συμφωνούν χωρίς η μία να επιβάλλεται ή να ανάγεται στην άλλη.
Ο Λάιμπνιτς εκφράζει τη σύλληψη ενός κόσμου που διέπεται από την «αρχή του βελτίστου»•
σύμφωνα με αυτή την αρχή, ο κόσμος διέπεται από γενικές αρχές και κανόνες και
προβάλλεται το καθεστώς συμφωνίας μέσα στην πολλαπλότητα των αυτόνομων μονάδων.
Αυτή η αισιοδοξία, την οποία διακωμώδησε ο Βολταίρος διακρίνοντάς την και στον Ρουσσώ,
καλύπτει σαν μάσκα την ανησυχία απέναντι στον πόλεμο ανάμεσα στα θρησκευτικά δόγματα και
τα διαφορετικά φιλοσοφικά και επιστημονικά κριτήρια.
Ο Λάιμπνιτς, συνδυάζοντας φιλοσοφία, επιστήμη και διπλωματία, δεν κέρδισε τελικά την
εμπιστοσύνη των ηγεμόνων, καθώς έδωσε την εντύπωση ότι δεν ανήκε σε κανέναν. Όμως, η
σύλληψη του κόσμου των μονάδων, που καθεμιά «αντικατοπτρίζει» αυτόνομα όλες τις άλλες
εμπεριέχοντας άπειρες αντιλήψεις, έχει παραμείνει σαν ένα μοναδικό παράδειγμα. Η θεωρία
για τη μετάβαση από τις ασύνειδες αντιλήψεις στην αυτοσυνείδηση αποτελεί ένα βασικό
αντικείμενο της προβληματικής του Διαφωτισμού, ζήτημα που παραλαμβάνει ο Καντ
ασχολούμενος με τους αναγκαίους όρους συνειδητής εμπειρίας.

13. δ) Ο Χέγκελ
– ο πιο σημαντικός ορθολογιστής.
– ο ορθός λόγος συντελεί στο να
κατανοήσουμε πλήρως την
πραγματική εξέλιξη της
ανθρώπινης ιστορίας και να
προβλέψουμε την όλη πορεία της.
⇒ Χαρακτηριστική ρήση του
φιλοσόφου:
«αυτό που είναι
ορθολογικό, είναι πραγματικό
και αυτό που είναι
πραγματικό, είναι ορθολογικό».
Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ

14. Συμπέρασμα
Ως συμπέρασμα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι ο
κλασικός ορθολογισμός αποτέλεσε σημαντικό
σταθμό, ο οποίος καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την
ιστορία της φιλοσοφίας. Δίχως υπερβολή, τίποτε
δεν θα ήταν ίδιο στη σύγχρονη σκέψη αν δεν υπήρχαν
τα τρία φιλοσοφικά συστήματα που συνοπτικά
εκτέθηκαν προηγουμένως. Αφήνοντας κατά μέρος
την πρόοδο των επιστημών (κυρίως των
μαθηματικών, χάρη στους Καρτέσιο και Λάιμπνιτς),
ας θυμηθούμε ότι η καρτεσιανή φιλοσοφία συνέβαλε
στη συγκρότηση του νεωτερικού υποκειμένου και
άνοιξε τον δρόμο προς τις φιλοσοφίες της
συνείδησης, τη φαινομενολογία και τον υπαρξισμό.
Ακόμη και η «γενετική γραμματική» που προσφάτως
πρότεινε ο Τσόμσκι έχει χαρακτηριστεί καρτεσιανής
έμπνευσης. Η σκέψη του Λάιμπνιτς τροφοδότησε
φιλοσόφους και καλλιτέχνες, έδωσε υλικό στην
επιστήμη αλλά και στη λογοτεχνία με την ιδέα των
άπειρων δυνατών κόσμων. Τέλος ο σπινοζισμός,
εμπνέοντας τα εντονότερα αισθήματα θαυμασμού
(π.χ. στους Φρόιντ, Αϊνστάιν, Μπόρχες) αλλά και
αποστροφής, ανάγκασε τον Χέγκελ να αποφανθεί ότι
«ο Σπινόζα αποτελεί κομβικό σημείο στη νεότερη
φιλοσοφία• το δίλημμα είναι: ή Σπινόζα ή όχι
φιλοσοφία».
Πηγή: Άρθρο του Άρη Στυλιανού, λέκτορα
Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης, στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ».
Η ανάπτυξη του ορθολογισμού στη Γαλλία βρήκε μια εφαρμογή
στην αρχιτεκτονική, όπως π.χ. στα ανάκτορα των Βερσαλιών. (ένα
δείγμα της σύνδεσης φιλοσοφίας και ζωής).

15. Λεπτομέρεια από τη Δημιουργία του Αδάμ του Μιχαήλ Αγγέλου, στην Καπέλα Σιξτίνα. Ο Θεός απεικονίζεται με
φόντο μια εικόνα που μοιάζει εντυπωσιακά με τομή ανθρώπινου εγκεφάλου. Λεπτομερής σύγκριση υπάρχει στη
δημοσίευση: F. L. Meshberger, “An Interpretation of Michelangelo’s Creation of Adam Based on
Neuroanatomy”, Journal of the American Medical Association, 264 (1990), 1837-41.