Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 3. Η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ), στο μάθημα της Φιλοσοφίας της Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.

1. Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 3. Η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ)
© Κωνσταντίνος Βακουφτσής
20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

2. Διδακτικοί στόχοι
 α. Να εξοικειωθούμε με τη φιλοσοφική ορολογία της
καντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές εποπτείας,
φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικός
ιδεαλισμός, a priori= ιδιότητα αυτού που είναι χρονικά
πρότερο ή και λογικά ανεξάρτητο από την εμπειρία. «Με
τον όρο γνώσεις a priori εννοούμε [...] αυτές που είναι
απολύτως ανεξάρτητες από κάθε εμπειρία». (Καντ)
 β. Να προβληματιστούμε σχετικά με τη δυσκολία επαρκούς
περιγραφής της συνεργασίας των αισθήσεων με τον ορθό
λόγο, ώστε να δοθεί «απάντηση» στο πρόβλημα της
σύνδεσης του νου με τον κόσμο και να συνειδητοποιήσουμε
το «τίμημα» για την εξασφάλιση αυτής της συνεργασίας.
 γ. Να αποτιμήσουμε τη σημασία του καντιανού
γνωσιολογικού εγχειρήματος.

3. 1. Ποια είναι η συνεισφορά του Καντ στον προβληματισμό για την πηγή της
γνώσης; Πως οδηγήθηκε στη διατύπωση της συνθετικής θεωρίας;
 Ο Καντ επιχείρησε τη σύνθεση (σύζευξη, συγκερασμό, γεφύρωμα) των δύο μονομερών προσεγγίσεων,
θεωριών σχετικά με την πηγή της γνώσης, του ορθολογισμού και του εμπειρισμού.
 Θυμόμαστε ότι: ο ορθολογισμός θεωρεί πηγή γνώσης το νου, αποδεχόμενος την a priori, την προ-
εμπειρική γνώση, ενώ ο εμπειρισμός θεωρεί ότι οι αισθήσεις αποτελούν την ασφαλή οδό για τη
δημιουργία της γνώσης, των βέβαιων και αντικειμενικών παραστάσεων.
 Ο Καντ προχώρησε στο προφανές και αυτονόητο ωστόσο δύσκολο: σε μία θεωρία με μεγαλύτερη
πληρότητα διατυπώνοντας την άποψη πως η γνώση πηγάζει από τη συνεργασία του νου και των
αισθήσεων. Επομένως και η αντιληπτική ικανότητα του νου εξαρτάται και στηρίζεται εξίσου στις
λειτουργίες των αισθήσεων και της λογικής.
 Ο Καντ θεωρεί την εμπειρία τυφλή χωρίς τη νόηση και τη νόηση κενή χωρίς την εμπειρία.
 Η κριτική του εμπειρισμού: Η γνώση δεν είναι παθητική διαδικασία πρόσληψης και συσσώρευσης
δεδομένων των αισθήσεων. Ο νους είναι αυτός που θέτει σε τάξη την εμπειρία μέσω των κατηγοριών
της νόησης και των μορφών της καθαρής εποπτείας.
 Η κριτική του ορθολογισμού: Ο ορθός λόγος δεν συλλαμβάνει προϋπάρχουσες αναγκαίες αλήθειες
μέσω της εποπτείας ή με το να τις θεωρεί προφανείς. Δεν μπορεί μόνος του να συνδέσει τα στοιχεία
του με τις αλήθειες του εμπειρικού κόσμου. Είναι αναγκαία λοιπόν η συνεργασία.

4. 2. Πως γίνεται όμως αυτή η συνεργασία; Συνδέονται απευθείας ο ορθός λόγος με
τον εμπειρικό κόσμο; Πρόκειται για μια απλή προσθετική λειτουργία, κατά την
οποία συσσωρεύονται δεδομένα των αισθήσεων στα δεδομένα του νου;
Σ’αυτά τα ερωτήματα απαντά ο Καντ με τη
συνθετική του θεωρία. 'Η γνώση είναι
δυνατή επειδή υπάρχει στην εμπειρία μας,
κι αφού υφίσταται, πρέπει να υφίστανται κι
οι συνθήκες που την καθιστούν δυνατή.
Μάλιστα, η πραγματικότητα που μας είναι
γνώσιμη, συνίσταται ακριβώς στις
συνθήκες αυτές'. Aυτές είναι σε γενικές
γραμμές οι προκείμενες του
γνωσιοθεωρητικού προγράμματος του
Καντ.

5. Στάδια δημιουργίας της γνώσης
 Αρχικά έχουμε τη συγκρότηση της
εμπειρίας.
 Η γνώση αρχίζει από την εμπειρία. Δεν
έχουμε καμιά γνώση μέσα μας που να
προηγείται της εμπειρίας.
 Στη συνέχεια ο νους επεξεργάζεται με
τους μηχανισμούς του τα δεδομένα των
αισθήσεων.
 Τα αντικείμενα που ερεθίζουν τις
αισθήσεις μας είναι αυτά που αφυπνίζουν
τη γνωστική μας δύναμη.
 Άρα ο ορθός λόγος δεν μας παρέχει a
priori γνώση για τα πράγματα αλλά a
priori μηχανισμούς για την επεξεργασία
των δεδομένων.
Εξώφυλλο της "Κριτικής του Καθαρού Λόγου" του
Καντ.

6. 3. Πως ακριβώς λειτουργούν αυτοί οι νοητικοί μηχανισμοί;
 Ο νους αντιλαμβάνεται τα εμπειρικά δεδομένα και μετατρέπει τα
φαινόμενα σε ενιαίες παραστάσεις, κάτι που επιτυγχάνεται με την
τοποθέτησή τους στο χώρο και στο χρόνο. Ο χώρος και ο χρόνος
είναι εγγενείς, σύμφυτες μορφές εποπτείας. Αποτελούν τις
απαραίτητες προϋποθέσεις της αντιληπτικής λειτουργίας.
Υπάρχουν ανεξάρτητα από την εμπειρία και είναι αδύνατη η
αντίληψη αν το εμπειρικό υλικό δεν τοποθετηθεί στον χωροχρόνο.
 Κατόπιν, περνάμε στη διατύπωση πεποιθήσεων, λογικών κρίσεων
γύρω από τα πράγματα της εμπειρίας, ιδωμένα όμως ως
οργανωμένα φαινόμενα και όχι καθεαυτά.
 Τελικά ο Καντ καταλήγει ότι και από το συγκερασμό αυτό
παραμένουν αναπάντητα ουσιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα (υφή
κόσμου, ύπαρξη Θεού, αθανασία ψυχής) γιατί η φιλοσοφική σκέψη
είναι υπερβατολογική και όχι υπερβατική.

7. 4. Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των όρων υπερβατολογική και
υπερβατική γνώση;
Πορτρέτο του Ιμμάνουελ Καντ από τον Dresdner
Kunsthandel περίπου στα 1790.
 Υπερβατολογική είναι κάθε γνώση που γενικά δεν
ασχολείται τόσο με τα αντικείμενα όσο με το δικό μας
τρόπο γνώσεως των αντικειμένων.
 Υπερβατική είναι αυτή που προχωράει με τη βοήθεια
του λόγου πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινης
εμπειρίας.
 Η μεταφυσική του Καντ έχει συχνά εξηγηθεί με
αναφορά στο παράδειγμα ή μεταφορά του
μπισκοτοκόπτη, 'cookie-cutter'. Η ζύμη (τα
πράγματα καθ' εαυτά) είναι ανεξάρτητη από τον
ζαχαροπλάστη (εμάς). Ο ζαχαροπλάστης επιθέτει τις
λεπίδες ή φόρμες του μπισκοτοκόπτη για να
κατασκευάσει, ή φορμάρει τα μπισκότα (φαινόμενα).
 Πρόκειται, βέβαια, για μια ιδιοφυή, όσο και
μυστηριώδη μεταφυσική που έχει σαγηνεύσει την
φιλοσοφία στο τελευταίο τέταρτο της χιλιετίας. Η
πραγματικότητα είναι μυστηριώδης καθ' εαυτή γιατί
είναι απρόσιτη. Η πραγματικότητα όπως την
γνωρίζουμε είναι μυστηριώδης καθώς δεν είναι, κατά
κάποιο τρόπο, παρά έργο των χειρών μας. Πώς
μπορούν οι μπισκοτοκόπτες του μυαλού μας να βγούν
έξω και να φτάσουν τα αστέρια;

8. 5. Πως επιτυγχάνεται η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας;
 Η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας είναι εφικτή χάρη στις εποπτείες.
 Ο Καντ ενδιαφέρεται να γεφυρώσει το χάσμα που άφησε ο εμπειριστής Λοκ
ανάμεσα στον γνώστη και το αντικείμενο της γνώσης, το χάσμα που οδηγεί στον
σκεπτικισμό. Η ιδεαλιστική λύση του επισκόπου Μπέρκλεϋ ήταν να φέρει το
αντικείμενο μέσα στον νου. Ο Καντ θεωρεί ότι η δική του λύση απορρίπτει την
άποψη αυτή: το αντικείμενο είναι εξωτερικό ως προς τον νου - 'εκεί έξω' - αλλά
εν μέρει συνίσταται, 'κατασκευάζεται' από μας. Σαν έννοια που 'αναγνωρίζει' το
αντικείμενο και σαν αίσθηση η τάξη κι η οργάνωση της οποίας οφείλει στην
αιτιότητα και τις 'εποπτείες' του χώρου και του χρόνου. Το κρίσιμο βήμα του Καντ
είναι από το:
 Α. Κάποιες συνθήκες πρέπει να ισχύουν αν πρόκειται να γνωρίζουμε αντικείμενα.
στο
 Β. Τα αντικείμενα που γνωρίζουμε πρέπει να συνίστανται από αυτές τις συνθήκες.

9. 6. Να ορίσετε τις έννοιες εποπτείες και κατηγορίες
 Εποπτείες, κατά τον Καντ, είναι οι άμεσες, ενιαίες
παραστάσεις που παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας.
Αυτές περιέχουν το πολλαπλό εμπειρικό υλικό, το οποίο
έχει ήδη μεταβληθεί σε μία πρώτη επεξεργασία, πριν
έλθει σε επαφή με τις κατηγορίες, τις νοητικές
λειτουργίες που διαμορφώνουν παραστάσεις ενός
βαθύτερου επιπέδου, τις έννοιες.
 Οι εποπτείες εντάσσονται στις κατηγορίες νόησης: της
ποσότητας, της ποιότητας, της σχέσης, του τρόπου.
Στοιχείο αυτών των κατηγοριών είναι η
συμπληρωματικότητα.
 Κατηγορίες, σύμφωνα με τον Καντ, είναι οι
προεμπειρικές μορφές λειτουργίας της νόησης, χάρη στις
οποίες οργανώνεται και αξιοποιείται το υλικό της
εμπειρίας.

10. 7. Πως επέδρασε η καντιανή προσέγγιση στη νεότερη φιλοσοφική σκέψη;
 Η καντιανή σύνθεση αποτελεί την αφετηρία
και της μεταγενέστερης αντιμετώπισης των
γνωσιολογικών προβλημάτων, κυρίως στο
χώρο της φιλοσοφίας των μαθηματικών και
των φυσικών επιστημών.
 Παρόλο που έζησε την περίοδο του
Διαφωτισμού, ο Καντ θεωρείται από
πολλούς νεότερους φιλοσόφους ως ο
διανοητής που ενσαρκώνει τη μετάβαση στη
νεωτερικότητα. Η σκέψη του Καντ (1724-
1804) αποτελεί σημαντικό σταθμό στην
ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας όχι μόνο
γιατί ολοκληρώνει την κριτική στροφή που
εγκαινιάζει ο Ντεκάρτ αλλά και γιατί
σφραγίζει την πορεία ολόκληρης της
μεταγενέστερης φιλοσοφίας, με την έννοια
ότι αυτή βρίσκεται έκτοτε σε έναν μόνιμο
κριτικό διάλογο μαζί της.
«Δεν θα δράσω με άλλο τρόπο παρά έτσι που να
μπορούσα να επηρεάσω ώστε το αξίωμά μου να γίνει
καθολικός νόμος». IΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ

11. Θέματα για συζήτηση: 1. Να διαβάσετε το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρού
λόγου» του Καντ και να καταδείξετε τη σημασία που αποδίδει στο ρόλο της εμπειρίας, παρόλο
που βρίσκεται πιο κοντά στον ορθολογισμό. Με ποιο είδος συλλογισμού γίνεται κατανοητή;
«Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με το
ελεύθερό του πέταγμα τον αέρα, που νιώθει την
αντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει την
παράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιο
καλά μέσα στον κενό από αέρα χώρο. Έτσι
ακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητό
κόσμο, γιατί αυτός θέτει στη νόηση τόσο στενά
όρια, και ρίχτηκε με τόλμη πέρα απ’ αυτόν με τα
φτερά των ιδεών στον κενό χώρο της καθαρής
νοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι παρ’ όλες τις
προσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί δεν
είχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θα
μπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, για
να μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της. Είναι
η συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στην
άκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει το
οικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστερα
πια να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπει
γερά θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθε
λογής προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ως
προς τη στερεότητά του ή ακόμα καλύτερα για να
απορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο και
επικίνδυνο έλεγχο…».
Ρενέ Μαγκρίτ, «Η μεγάλη οικογένεια», 1963. Λάδι
σε καμβά.

12. 2. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρού λόγου»» του
Καντ, στη σ. 87 του σχολικού σας βιβλίου, να απαντήσετε στις ερωτήσεις:
«Ότι κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν επιδέχεται καμιά αμφιβολία, γιατί με τι άλλο θα
μπορούσε να αφυπνιστεί η γνωστική μας δύναμη για να ασκήσει το έργο της, αν όχι με αντικείμενα που
ερεθίζουν τις αισθήσεις μας και που πότε προκαλούν από μόνα τους τη γέννηση παραστάσεων και πότε
βάζουν τη νοητική μας ενέργεια σε κίνηση να τις συγκρίνει, να τις συνδέσει ή να τις χωρίσει και έτσι να
κατεργαστεί το άμορφο υλικό των κατ’ αίσθηση εντυπώσεων για τον σχηματισμό μιας γνώσης των
αντικειμένων που ονομάζεται εμπειρία. Έτσι, από την άποψη του χρόνου, δεν έχουμε καμιά γνώση μέσα
μας που να προηγείται από την εμπειρία, όλες αρχίζουν με αυτήν. […] Αλλά και αν ακόμα κάθε γνώση μας
πρωταρχίζει με την εμπειρία, αυτό δε σημαίνει ότι καθεμιά πηγάζει από την εμπειρία. Γιατί θα ήταν
δυνατόν ακόμα και η εμπειρική γνώση μας η ίδια να αποτελεί ένα σύνθετο κατασκεύασμα από αυτό που
προσλαμβάνουμε μέσω εντυπώσεων και από εκείνο που η ίδια η γνωστική μας δύναμη (ερεθιζόμενη
μονάχα από τις κατ’ αίσθηση εντυπώσεις) αντλεί από τον εαυτό της. […]
Oνομάζω υπερβατολογική κάθε γνώση που γενικά δεν ασχολείται τόσο με τα αντικείμενα όσο με τον δικό
μας μονάχα τρόπο γνώσεως αντικειμένων, εφόσον αυτός πρόκειται να είναι a priori δυνατός. […] Από τα
πράγματα νοούμε a priori μονάχα εκείνο που εμείς οι ίδιοι θέτουμε σ’ αυτά”».
(Ιμ. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, Β1-2,
Α11/Β25, ΒΧVIII)
 Ποια είναι, σύμφωνα μ ’αυτό, η αρχή, η αφετηρία της γνώσης;
 Πως ακριβώς, μέσα από ποιες διαδικασίες συγκροτείται η εμπειρία και πως συντίθεται τελικά η
γνώση;
 Ποια είναι η διαφορά της αρχής από την πηγή της γνώσης, όπως φαίνεται στη δεύτερη παράγραφο
του αποσπάσματος;
 Ποια γνώση χαρακτηρίζει υπερβατολογική ο Καντ;

13. 3. Ποια είναι τα βήματα του σχηματισμού της γνώσης, έτσι όπως ερμηνεύει την
καντιανή θεωρία ο Ε. Παπανούτσος;
Πρώτα χρησιμοποιούνται οι a priori μορφές
της εποπτείας, ο τόπος και ο χρόνος, για να
σχηματισθούν οι παραστάσεις, και έπειτα με
την επέμβαση των καθαρών μορφών της
νόησης, των κατηγοριών, ο νους συγκροτεί
τελειότερα λογικά πλάσματα: τις έννοιες, όπου
αποθησαυρίζεται η αντικειμενική, έγκυρη
γνώση. Κατά βάθος όλη αυτή η επεξεργασία
είναι μια διαδικασία συνθετική. Σύνθεση, λέγει
ο Καντ, ονομάζω αυτή τη δραστηριότητα, για να
δείξω ότι οι δεσμοί με τους οποίους ο νους
συνθέτει τα δεδομένα των αισθήσεων και
κατασκευάζει τα αντικείμενα (τις έννοιές τους)
δεν δίνονται μαζί με αυτά, αλλά υφαίνονται από
το ίδιο το υποκείμενο με την αυτενέργειά του.
Είναι πλάνη λοιπόν να νομίζομε τα αντικείμενα
είδωλα μιας αυθύπαρκτης πραγματικότητας
απάνω στο αδρανές κρύσταλλο της συνείδησης.
Τα αντικείμενα είναι προϊόντα της συνθετικής
λειτουργίας της.
Γνωσιολογία Ε. Παπανούτσου, εκδ. Ίκαρος,
Αθήνα, σ. 23.
Ρενέ Μαγκρίτ, Άνδρας με ψηλό καπέλο, 1964. Λάδι σε
καμβά.

14. 4.Ποιος είναι ο ρόλος των κατηγοριών στο σχηματισμό της γνώσης;
«Χάρη στις κατηγορίες αυτές, κατά τον Καντ, είμαστε σε θέση να βάλουμε σε τάξη το
πολύμορφο και ακατάστατο περιεχόμενο της εμπειρίας μας. Να το οργανώσουμε σε
συγκεκριμένες ενότητες και να συντάξουμε σε έννοιες τις ετερόκλητες παραστάσεις που
σχηματίζουμε με τις αισθήσεις μέσα μας. Με βάση την κατηγορία, ας πούμε, της
ενότητας ή της ολότητας, από τις άσχετες, όπως είδαμε παραπάνω, παραστάσεις του
κόκκινου χρώματος, του παραλληλόγραμμου σχήματος, της σκληρότητας κ.α. μπορούμε
να σχηματίσουμε την έννοια ενός κόκκινου τραπεζιού που αντιπροσωπεύει μέσα μας το
καθεαυτό τραπέζι, ένα συγκεκριμένο υλικό τραπέζι που υπάρχει έξω από μας...
Οι κατηγορίες μοιάζουν με τα δίχτυα του ψαρά. Αν τα δίχτυα έχουν μεγάλες τρύπες, που
αφήνουν τα ψάρια να φεύγουν, ή μικρές τρύπες, που να μην τους επιτρέπουν να μπουν
μέσα σ’ αυτά, ο ψαράς οφείλει να τα αντικαταστήσει με άλλα, καταλληλότερα δίχτυα. Το
είδος των ψαριών, που προτίθεται να ψαρέψει ο ψαράς, υπαγορεύει και το είδος των
διχτυών, που πρέπει να χρησιμοποιήσει. Κατά τρόπο ανάλογο, για τον Καντ, η μορφή της
εμπειρίας μας υπαγορεύει το είδος των κατηγοριών, προκειμένου βάσει αυτών, να
οργανώσουμε το πολύμορφο περιεχόμενό της και να αποκτήσουμε έτσι τη γνώση της
πραγματικότητας».
Αρχές Φιλοσοφίας Θ.Πελεγρίνη, ΟΕΔΒ, σ. 57-58.